ნებისმიერი მნიშვნელოვანი ფილოსოფოსის თხზულებათა კითხვისას, ყველაზე მეტად კი ეს არისტოტელეს ეხება, აუცილებელია მისი ორგვარი შესწავლა: მის წინამორბედებთან და მის მიმდევრებთან მიმართებით. პირველ ასპექტში არისტოტელეს დამსახურება უზარმაზარია. მეორეში ასეთივეა მისი ნაკლი. თუმცა ნაკლზე მისი მიმდევრები უფრო არიან პასუხისმგებელნი, ვიდრე თვითონ. ის გამოჩნდა ბერძნული აზროვნების შემოქმედებითი პერიოდის ბოლოს, მისი გარდაცვალების შემდეგ კი ორი ათასი წელიწადი გავიდა, ვიდრე სამყარომ წარმოშვა ფილოსოფოსი, რომელიც შეიძლებოდა მის თანასწორად ჩათვლილიყო. ამ ხანგრძლივი პერიოდის დასასრულისთვის მისი ავტორიტეტი თითქმის იმდენად უდავო იყო, როგორც ეკლესიის და მეცნიერებაში, ისევე, როგორც ფილოსოფიაში, სერიოზულ დაბრკოლებად იქცა პროგრესის გზაზე. XVII საუკუნის დასაწყისიდან თითქმის ყველა სერიოზული ინტელექტუალური ნაბიჯი არსიტოტელეს რომელიმე მოძღვრებაზე თავდასხმით უნდა დაწყებულიყო. ლოგიკაში ეს დღევანდელ დღემდე სიმართლეს შეეფერება. მაგრამ არანაკლებ კატასტროფული იქნებოდა, თუ მისი რომელიმე წინამორბედი (შესაძლოა, დემოკრიტეს გარდა) მის ტოლ ავტორიტეტს მოიპოვებდა. საკადრისი რომ მივაგოთ, დასაწყისისთვის უნდა დავივიწყოთ მისი სიკვდილისშემდგომი დიდება და ასეთივე ჭარბი გაკიცხვა, რომელიც ამან გამოიწვია.

არისტოტელე დაახლოებით ძვ.წ. 384 წელს დაიბადა სტაგირაში, თრაკიაში. მის მამას მემკვიდრეობით ჰქონდა მიღებული ოჯახის ექიმის თანამდებობა მაკედონიის მეფის კარზე. დაახლოებით თვრამეტი წლის ასაკში არისტოტელე ათენში ჩავიდა და პლატონის მოწაფე გახდა. ის აკადემიაში თითქმის ოც წელიწადს დარჩა და დაქორწინდა ტირან ჰერმიასის დაზე ან დისშვილზე (ჭორების თანახმად, ეს ქალი ჰერმიასის ქალიშვილი ან საყვარელი იყო, მაგრამ ორივე ცნობა უკუგდებულია იმ ფაქტით, რომ ჰერმიასი საჭურისი იყო). ძვ.წ. 343 წელს არისტოტელე ცამეტი წლის ალექსანდრეს მასწავლებელი გახდა და ეს პოზიცია ეკავა, ვიდრე თექვსმეტი წლის ალექსანდრე მამამისმა სრულწლოვნად არ გამოაცხადა და ფილიპეს არყოფნაში არისტოტელე რეგენტად დაინიშნა. ყველაფერი, რისი ცოდნაც კია სასურველია არისტოტელესა და ალექსანდრეს ურთიერთობის შესახებ, დაუდგენელია; მით უმეტეს, რომ ამ საკითხზე მალე ლეგენდები შეითხზა. არსებობს ერთმანეთისადმი გაგზავნილი წერილები, მაგრამ საყოველთაოდ მიჩნეულია, რომ ისინი ყალბია. ადამიანები, რომლებიც ორივე პიროვნებით აღტაცებაში მოდიან, მიიჩნევენ, რომ მასწავლებელმა იქონია გავლენა მოწაფეზე. ჰეგელის აზრით, ალექსანდრეს კარიერა ფილოსოფიის პრაქტიკულ სარგებლიანობას გვიჩვენებს. ამასთან დაკავშირებით ა. ვ. ბენი ამბობს: „სამწუხარო იქნებოდა, ფილოსოფიას, რომ სხვა მოწმობა არ ჰქონდეს თავის სასარგებლოდ, გარდა ალექსანდრეს ხასიათისა... ქედმაღალი, ლოთი, სასტიკი, შურისმგებელი და უკიდურესად ცრუმორწმუნე, ის აერთიანებს მთიელთა ბელადის მანკიერებებსა და აღმოსავლელი ტირანის სიშლეგეს“¹.

ჩემი მხრივ, ვეთანხმები რა ბენს ალექსანდრეს ხასიათთან დაკავშირებით, მაინც მიმაჩნია, რომ მისი ღვაწლი უკიდურესად მნიშვნელოვანი და სასარგებლო იყო, რადგან, ის რომ არა, ელინისტური ცივილიზაციის მთელი ტრადიცია, შესაძლოა, განადგურებულიყო. რაც შეეხება მასზე არისტოტელეს გავლენას, უფლება გვაქვს ის ვივარაუდოთ, რაც ყველაზე მეტად დამაჯერებლად გვეჩვენება. ჩემი მხრივ, ვთვლი რომ ასეთი გავლენა ნულის ტოლია. ალექსანდრე იყო ამბიციური და ვნებებს აყოლილი ბიჭუნა, ცუდ ურთიერთობაში მამამისთან და, როგორც ჩანს, მოუთმენელი სწავლაში. არისტოტელეს მიაჩნდა, რომ არცერთ სახელმწიფოს არ უნდა ჰყოლოდა ასი ათას მოქალაქეზე მეტი² და ოქროს საშუალოს სტანდარტს ქადაგებდა. ვერ წარმომიდგენია, რომ მის მოწაფეს არისტოტელე არ ჩაეთვალა პროზაულ მოხუც პედანტად, რომელიც მამის მიერ იყო მისთვის მიჩენილი ცელქობისგან შესაკავებლად. მართალია, რომ ალექსანდრეს ჰქონდა გარკვეული სნობური პატივისცემა ათენის ცივილიზაციისადმი, მაგრამ ეს საერთო იყო მისი მთელი დინასტიის წარმომადგენლებისთვის, რომლებიც ცდილობდნენ, დაემტკიცებინათ, რომ ბარბაროსები არ იყვნენ. ეს იყო პარიზის მიმართ XIX საუკუნის რუსი არისტოკრატების განცდის მსგავსი რამ. შესაბამისად, აღნიშნული არ უნდა მივაწეროთ არისტოტელეს გავლენას. და მე სხვას ვერაფერს ვხედავ ალექსანდრეში, რაც შესაძლოა რომ ამ წყაროდან იღებდეს სათავეს.

კიდევ უფრო გასაკვირია, რომ ალექსანდრეს ესოდენ მცირე გავლენა ჰქონდა არისტოტელეზე, რომლის სპეკულაციები პოლიტიკის თემაზე თავაზიანად უგულებელყოფს იმ ფაქტს, რომ ქალაქ-სახელმწიფოების ეპოქამ ადგილი დაუთმო იმპერიების ერას. ეჭვი მაქვს, არისტოტელე მის შესახებ ფიქრობდა, რომ ის იყო „ზარმაცი და ჯიუტი ბიჭი, რომელმაც ვერასდროს ვერაფერი გაიგო ფილოსოფიაში“. მთლიანობაში, ამ ორი ადამიანის კონტაქტი იმდენად უნაყოფო მოჩანს, თითქოს მათ განსხვავებულ სამყაროებში ეცხოვროთ.

ძვ.წ. 335 წლიდან 323 წლამდე (როცა ალექსანდრე გარდაიცვალა) არისტოტელე ათენში ცხოვრობდა. სწორედ ამ თორმეტი წლის განმავლობაში დააფუძნა მან თავისი სკოლა და შექმნა თავის თხზულებათა უმრავლესობა. ალექსანდრეს სიკვდილის შემდეგ ათენელებმა აჯანყება მოაწყვეს და ზურგი აქციეს მის მეგობრებს, მათ შორის, არისტოტელეს, რომელსაც ბრალი დასდეს არაღვთისმოსაობაში. სოკრატესგან განსხვავებით, მან გაქცევით აირიდა სასჯელი. მომდევნო წელს (ძვ.წ. 322 წ.) ის გარდაიცვალა.

როგორც ფილოსოფოსი, არისტოტელე მრავალში განსხვავდება თავისი ყველა წინამორბედისგან. ის პირველია, ვინც პროფესორის მსგავსად წერს: მისი ტრაქტატები სისტემატურია, მსჯელობა თავებად არის დაყოფილი, ის არის პროფესიონალი მასწავლებელი და არა შთაგონებული წინასწარმეტყველი. მისი ნაშრომები არის კრიტიკული, საგულდაგულო და პროზაული, ბაკქური ენთუზიაზმის რაიმე კვალის გარეშე. პლატონის ორფიკული ელემენტები არისტოტელესთან განზავებული და შერეულია საღი აზრის საფუძვლიან ულუფასთან. სადაც ის პლატონიკოსია, იგრძნობა, რომ მისი ბუნებრივი ტემპერამენტი დათრგუნულია მოძღვრებით, რომლის ერთგულიც ის იყო. ის არ არის გატაცებული ემოციებით და არც რელიგიურია რაიმე ფუნდამენტური საზრისით. მის წინამორბედთა შეცდომები იყო დიდებული შეცდომები ახალგაზრდებისა, რომლებიც შეუძლებელს ცდილობდნენ; მისი შეცდომები არის ზრდასრულის შეცდომები, რომელიც ვერ გათავისუფლებულა ჩვევად გამჯდარი ცრურწმენებისგან. ყველაზე კარგად მას დეტალური აღწერა და კრიტიკა გამოსდის, მაგრამ წარუმატებელია აგებაში, ფუნდამენტური სიცხადისა და ტიტანური ცეცხლის ნაკლებობის გამო. 

რთულია იმის გადაწყვეტა, რომელი პუნქტიდან უნდა დავიწყოთ არისტოტელეს მეტაფიზიკის განმარტება, მაგრამ, სავარაუდოდ, საუკეთესო ადგილია არისტოტელეს მიერ იდეათა თეორიის კრიტიკა და მისი ალტერნატიული თეორია უნივერსალიების შესახებ. იდეების წინააღმდეგ მას წამოყენებული აქვს მთელი რიგი ძალიან კარგი არგუმენტები, რომელთა დიდ ნაწილს უკვე ვხვდებით პლატონის „პარმენიდეში“. ყველაზე ძლიერი მათ შორის „მესამე ადამიანის“ არგუმენტია: თუ ადამიანი არის ადამიანი, რადგან ის იდეალურ ადამიანს ჰგავს, მაშინ უნდა არსებობდეს კიდევ უფრო იდეალური ადამიანი, რომლის მსგავსია როგორც ჩვეულებრივი, ისე იდეალური ადამიანი. ასევე: სოკრატე არის როგორც ადამიანი, ისე ცხოველი. ჩნდება კითხვა, არის თუ არა იდეალური ადამიანი იდეალური ცხოველი? – თუ ასეა, უნდა იყოს იმდენი იდეალური ცხოველი, ცხოველის რამდენი სახეობაც არსებობს. ამ საკითხზე შემდგომი მსჯელობის აუცილებლობა არ არსებობს. არისტოტელე ცხადყოფს იმას, რომ, როდესაც ინდივიდთა ერთობლიობას საერთო პრედიკატი აქვს, ამის მიზეზი არ შეიძლება იყოს მიმართება რაღაცასთან, რაც მათი მსგავსია, არამედ უფრო იდეალურთან. ეს შეიძლება დამტკიცებულად მივიჩნიოთ, მაგრამ არისტოტელეს საკუთარი დოქტრინა სულაც არ არის ცხადი. სწორედ სიცხადის ამ ნაკლებობამ აქცია შესაძლებლად შუა საუკუნეების წინააღმდეგობა ნომინალისტებსა და რეალისტებს შორის. 

უხეშად თუ ვიტყვით, არისტოტელეს მეტაფიზიკა შეიძლება აღვწეროთ, როგორც პლატონის შეხედულებები, განზავებული საღი აზრით. მისი გაგება რთულია, რადგან პლატონის შეხედულებებისა და საღი აზრის შეზავება იოლი არ არის. როდესაც ადამიანი არისტოტელეს გაგებას ცდილობს, დროის ერთი ნაწილის განმავლობაში ის ფიქრობს, რომ ეცნობა იმ ადამიანის ჩვეულებრივ შეხედულებებს, რომელიც შორს დგას ფილოსოფიისგან, ხოლო დანარჩენ დროს – რომ არისტოტელე პლატონიზმს ახალი ლექსიკით გადმოსცემს. არ უნდა მივანიჭოთ დიდი მნიშვნელობა რომელიმე პასაჟს, რადგან რომელიმე მომდევნო პასაჟში ის, შესაძლოა, შესწორებულ იქნეს. მთლიანობაში, უნივერსალიებისა და მატერიისა და ფორმის მისეული თეორიის გაგების საუკეთესო გზაა ჯერ საღი აზრის თეორიის გადმოცემა, რომელიც მისი შეხედულებების ნახევარს წარმოადგენს, ხოლო შემდეგ იმ პლატონური მოდიფიკაციების განხილვა, რომლებსაც იგი მათ უქვემდებარებს.

გარკვეულ წერტილამდე უნივერსალიების თეორია საკმაოდ მარტივია. ენაში არის საკუთარი და ზედსართავი სახელები. საკუთარი სახელები გამოიყენება „საგნების“ ან „პიროვნებების“ მიმართ, რომელთაგან თითეული არის ერთადერთი საგანი ან პიროვნება, რომლის მიმართ გამოიყენება მოცემული სახელი. მზე, მთვარე, საფრანგეთი, ნაპოლეონი – უნიკალურია. არ არსებობს მრავალი მაგალითი რაიმესი, რომელთა მიმართ ეს სახელები გამოიყენება. მეორე მხრივ, ისეთი სიტყვები, როგორებიცაა: „კატა“, „ძაღლი“, „ადამიანი“, გამოიყენება მრავალი რამის მიმართ. უნივერსალიების პრობლემა კავშირშია ასეთი სიტყვების, ასევე ზედსართავი სახელების (როგორებიცაა „თეთრი“, „მყარი“, „მრგვალი“ და ა.შ.) მნიშვნელობასთან. არისტოტელე ამბობს: „საერთო ცნებაში [უნივერსალიაში] მე ვგულისხმობ ისეთს, რომელსაც იმგვარი ბუნება აქვს, როგორიც შეიძლება მრავალ სუბიექტს მიეწეროს, „ინდივიდუალურ ცნებაში“ – ისეთს, რომელსაც ასე ვერ გამოვიყენებთ“³.

ის, რასაც საკუთარი სახელი აღნიშნავს, არის „არსი“ [სუბსტანცია], ხოლო ის, რასაც ზედსართავი, ანუ კლასის სახელი, აღნიშნავს, როგორებიცაა „მოკვდავი“ ან „ადამიანი“, იწოდება „საერთო ცნებად“ [უნივერსალიად]. არსი არის „ეს“, ხოლო უნივერსალია არის „ასეთი“ – ის აღნიშნავს საგნის სახეობას და არა ცალკეულ მოცემულ საგანს. უნივერსალია არ არის არსი, რადგან ის არ არის „ეს“ (პლატონის ზეციური საწოლი იქნება „ეს“ მათთვის, ვისაც მისი აღქმა ძალუძს; ეს ის საკითხია, რომელშიც არისტოტელე არ ეთანხმება პლატონს). „როგორც ჩანს, შეუძლებელია, – ამბობს არისტოტელე – რომ საერთო ცნება იყოს არსის სახელი. რადგან... ყოველი საგნის არსი არის ის, რაც სპეციფიკურია მისთვის და რაც სხვას არაფერს ეკუთვნის; მაგრამ საერთო ცნება საერთოა, რადგან საერთო ეწოდება იმას, რომელიც, როგორც ასეთი, ერთზე მეტ საგანს ეკუთვნის“. ამდენად, საკითხის არსი ისაა, რომ საერთო ცნება ვერ იარსებებს თავისთავად, არამედ მხოლოდ ცალკეულ საგნებში.

ზედაპირულად არისტოტელეს თეორია საკმაოდ მარტივია. დავუშვათ, მე ვამბობ: „არსებობს ისეთი რამ, რასაც ფეხბურთის თამაში ჰქვია“. მრავალი ადამიანი ამას ტრუიზმად მიიჩნევს. მაგრამ, თუკი მე მივიდოდი დასკვნამდე, რომ ფეხბურთი შესაძლოა არსებობდეს ფეხბურთის მოთამაშეების გარეშე, ჩაითვლებოდა, რომ მე უაზრობას ვამბობ. ამის მსგავსად, ითვლება, რომ არსებობს ისეთი რამ, როგორიც მამობა (დედობა), მაგრამ მხოლოდ იმიტომ, რომ არიან მშობლები; არსებობს ისეთი რამ, როგორც სიტკბო, რადგან არსებობს ტკბილი საგნები და, არსებობს სიწითლე, მაგრამ მხოლოდ იმიტომ, რომ არსებობს წითელი საგნები. ითვლება, რომ ეს დამოკიდებულება არ არის ორმხრივი: ადამიანები, რომლებიც ფეხბურთს თამაშობენ, იმ შემთხვევაშიც იარსებებენ, თუ ფეხბურთს არასოდეს ითამაშებენ. საგნები, რომლებიც, ჩვეულებრივ, ტკბილია, შესაძლოა მჟავედ იქცეს; ხოლო ჩემი სახე, რომელიც, ჩვეულებრივ, წითელია, შესაძლოა გაფერმკრთალდეს ისე, რომ კვლავაც ჩემი სახე იყოს. ამ გზით ჩვენ მივდივართ დასკვნასთან, რომ ის, რაც ზედსართავში იგულისხმება, თავისი არსებობით დამოკიდებულია იმაზე, რაც საკუთარ სახელში იგულისხმება, მაგრამ არა პირიქით. ჩემი აზრით, ეს არის არისტოტელეს აზრი. მისი მოძღვრება ამ საკითხში, ისევე, როგორც მრავალ სხვაში, არის საღი აზრის პედანტურად გამოხატული ცრურწმენა. 

მაგრამ თეორიისთვის სიზუსტის მინიჭება იოლი არ არის. თუ ფეხბურთი ვერ იარსებებს ფეხბურთელების გარეშე, მას სავსებით ძალუძს არსებობა ამა თუ იმ ფეხბურთელის გარეშე. თუკი ამ ადამიანს შეუძლია იარსებოს ისე, რომ არ ითამაშოს ფეხბურთი, მიუხედავად ამისა, მას არ შეუძლია არსებობა რაიმეს კეთების გარეშე. სიწითლის თვისება ვერ იარსებებს რაიმე სუბიექტის გარეშე, მაგრამ მას შეუძლია, იარსებოს ამა თუ იმ სუბიექტის გარეშე. ანალოგიურად, სუბიექტი ვერ იარსებებს რაიმე თვისების გარეშე, მაგრამ მას შეუძლია, იარსებოს ამა თუ იმ თვისების გარეშე. ასე რომ, საგნებისა და თვისებების გამიჯვნის სავარაუდო საფუძველი, როგორც ჩანს, ილუზორულია.

გამიჯვნის ჭეშმარიტი საფუძველი, ფაქტობრივად, ლინგვისტურია; ის სინტაქსიდან გამომდინარეობს. არსებობს საკუთარი სახელები, ზედსართავი სახელები და მიმართებითი სიტყვები. ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ: „ჯონი ბრძენია, ჯეიმსი სულელია, ჯონი ჯეიმსზე მაღალია“. აქ „ჯონი“ და „ჯეიმსი“ საკუთარი სახელებია, „ბრძენი“ და „სულელი“ – ზედსართავი სახელები, ხოლო „მაღალი“ – მიმართებითი სიტყვა. არისტოტელეს შემდეგ მეტაფიზიკოსები ამ სინტაქსურ განსხვავებას მეტაფიზიკურად განმარტავენ: ჯონი და ჯეიმსი სუბსტანციებია, ხოლო სიბრძნე და უჭკუობა – უნივერსალიები (მიმართებითი სიტყვები უგულებელყვეს ან არასწორად განმარტეს). შეიძლება ისე მოხდეს, რომ საკმარისი ძალისხმევის შემთხვევაში აღმოვაჩინოთ მეტაფიზიკური განსხვავებები, რომლებსაც გარკვეული მიმართება აქვს ამ სინტაქსურ განსხვავებებთან, მაგრამ, თუ ასეა, ეს მოხდება მხოლოდ ხანგრძლივი პროცესის საშუალებით, რომელიც, სხვათა შორის, ხელოვნური ფილოსოფიური ენის შექმნასაც გულისხმობს. ამ ენაში უკვე აღარ იქნება ისეთი სახელები, როგორებიცაა: „ჯონი“ და „ჯეიმსი“ და ისეთი ზედსართავი სახელები, როგორებიცაა: „ბრძენი“ და „სულელი“. ჩვეულებრივი ენის ყველა სიტყვა დაექვემდებარება ანალიზს და ჩანაცვლდება სიტყვებით, რომლებსაც ნაკლებად რთული მნიშვნელობა აქვს. ვიდრე ეს სამუშაო შესრულდება, საკუთარი სახელებისა და უნივერსალიების საკითხი ადეკვატურად ვერ განიხილება. როდესაც მივაღწევთ წერტილს, სადაც მისი განხილვა მაინც იქნება შესაძლებელი, აღმოვაჩენთ, რომ განსახილველი საკითხი ერთობ განსხვავებულია იმისგან, რაც დასაწყისში წარმოგვედგინა.

შესაბამისად, მე ვერ შევძელი უნივერსალიების არისტოტელეს თეორიისთვის შუქის მოფენა, რადგან (ჩემი აზრით) ის არ არის ცხადი. მაგრამ ის ცალსახად წინგადადგმული ნაბიჯია იდეათა თეორიასთან შედარებით და უდავოდ ნამდვილ და ძალიან მნიშვნელოვან პრობლემას ეხება.

არის კიდევ ერთი ცნება, რომელიც მნიშვნელოვანია არისტოტელესა და მის სქოლასტიკოს მიმდევართა შეხედულებაში და ეს არის „არსების“ [essence] ცნება. ის არავითარ შემთხვევაში უნდა განვიხილოთ „უნივერსალიის“ სინონიმად. თქვენი „არსება“ არის ის, „რაც თქვენ ხართ თქვენი ბუნებით“. შეიძლება ითქვას, ეს ისეთი თვისებაა, რომელსაც ვერ დაკარგავთ, თუ საკუთარ თავად ყოფნას არ შეწყვეტთ. არსება აქვთ არა მხოლოდ ინდივიდუალურ საგნებს, არამედ მთელ სახეობებსაც. სახეობის განსაზღვრება მისი არსების ხსენებაში უნდა მდგომარეობდეს. „არსების“ კონცეფციას მე არისტოტელეს ლოგიკასთან კავშირში დავუბრუნდები. ჯერჯერობით კი უბრალოდ შევნიშნავ, რომ მე ის სიზუსტეს მოკლებულ უაზრო ცნებად წარმომიდგება.

არისტოტელეს მეტაფიზიკის შემდეგი პუნქტია „ფორმისა“ და „მატერიის“ განსხვავება (უნდა გავიგოთ, რომ „მატერია“, იმ საზრისით, რომლითაც ის „ფორმას“ უპირისპირდება, განსხვავდება „მატერიისგან“, რომელიც „გონებას“ უპირისპირდება).

აქაც, კვლავ, საღი აზრის საფუძველი გვაქვს არისტოტელეს თეორიისთვის, მაგრამ აქ უფრო მეტად, ვიდრე უნივერსალიების შემთხვევაში, ძალიან მნიშვნელოვანია მისი პლატონური მოდიფიკაციები. მარმარილოს ქანდაკებით დავიწყოთ; აქ მარმარილო არის მატერია, მოქანდაკის მიერ მინიჭებული მოხაზულობა არის ფორმა. თუკი არისტოტელეს მაგალითს განვიხილავთ, თუ ადამიანი ბრინჯაოს სფეროს აკეთებს, ბრინჯაო არის მატერია, ხოლო სფერულობა – ფორმა; მშვიდი ზღვის შემთხვევაში, წყალი არის მატერია, სიმშვიდე კი – ფორმა. აქამდე ყველაფერი მარტივია.

შემდეგ ის ამბობს, რომ ფორმის ძალით არის მატერია რაღაც განსაზღვრული საგანი და სწორედ ეს წარმოადგენს საგნის სუბსტანციას. როგორც ჩანს, ის, რასაც არისტოტელე გულისხმობდა, უბრალო საღი აზრია: „საგანი“ უნდა იყოს შემოსაზღვრული, საზღვრები კი მის ფორმას შეადგენს. ავიღოთ, მაგალითად, წყლის მოცულობა: მისი ნებისმიერი ნაწილის დანარჩენისგან განშორება შეიძლება ჭურჭელში მოქცევით, რის შემდეგ ეს ნაწილი გადაიქცევა „საგნად“, მაგრამ ვიდრე ნაწილი არ არის მოშორებული დანარჩენ ერთგვაროვან მასას, ის არ არის „საგანი“. ქანდაკება „საგანია“, ხოლო მარმარილო, რომლისგანაც ის არის გამოკვეთილი, გარკვეული საზრისით, არ შეცვლილა, როგორც ლოდის ან სამტეხლოს შემადგენლის ნაწილი. ბუნებრივია, ჩვენ არ უნდა ვთქვათ, რომ სწორედ ფორმა ანიჭებს სუბსტანციალურობას, არამედ ეს იმ მიზეზით ხდება, რომ ჩვენს წარმოსახვაში ატომური ჰიპოთეზაა დამკვიდრებული. თუმცა ყოველი ატომი, თუკი ის არის „საგანი“, ასეთია იმის გამო, რომ გამიჯნულია სხვებისგან და, გარკვეული საზრისით, ფორმა გააჩნია. 

ჩვენ ვუახლოვდებით ახალ მტკიცებას, რომელიც, ერთი შეხედვით, რთულად მოგვეჩვენება. გვეუბნებიან, რომ სული სხეულის ფორმაა. აქ ცხადია, რომ „ფორმა“ არ ნიშნავს „მოხაზულობას“. მოგვიანებით მე დავუბრუნდები იმ გაგებას, რომლითაც სული არის სხეულის ფორმა. ჯერჯერობით მხოლოდ შევნიშნავ, რომ არისტოტელეს სისტემაში სულია ის, რაც სხეულს ერთ საგნად აქცევს; მას გააჩნია მიზნის ერთიანობა და მახასიათებლები, რომლებსაც ჩვენ ვაკავშირებთ სიტყვასთან „ორგანიზმი“. თვალის დანიშნულებაა ხედვა, მაგრამ ის ვერ დაინახავს, თუ სხეულს იქნება განშორებული. ფაქტობრივად, ხედავს სული.

ამგვარად, შესაძლოა მოგვეჩვენოს, რომ „ფორმა“ ანიჭებს ერთიანობას მატერიის ნაწილს, ხოლო ასეთი ერთიანობა ჩვეულებრივ, თუ ყოველთვის არა, ტელეოლოგიურია. მაგრამ, როგორც აღმოჩნდა, „ფორმა“ ამაზე გაცილებით უფრო მეტია, ხოლო ეს „გაცილებით“ კი რთული აღსაქმელია.

ჩვენ გვეუბნებიან, რომ საგნის ფორმა არის მისი არსი და პირველადი სუბსტანცია. ფორმები სუბსტანციალურია, ხოლო უნივერსალიები ასეთი არ არის. როდესაც ადამიანი სპილენძის სფეროს აკეთებს, მატერიაცა და ფორმაც უკვე არსებობდა და ის მხოლოდ აერთიანებს ამ ორს; ადამიანი ისევე არ ქმნის ფორმას, როგორც სპილენძს. ყველაფერს არ გააჩნია მატერია; არსებობს მარადიული საგნები და მათ მატერია არ გააჩნია, გარდა ისეთებისა, რომლებიც სივრცეში მოძრაობს. საგნები რეალურად იზრდება ფორმის შეძენით. მატერია ფორმის გარეშე მხოლოდ შესაძლებლობაა.

შეხედულება, რომ ფორმა არის სუბსტანცია, რომელიც მატერიისგან დამოუკიდებლად არსებობს, რომელშიც არის ის წარმოდგენილი, როგორც ჩანს, არისტოტელეს იმავე არგუმენტების წინაშე აყენებს, რომლებიც მან ჩამოაყალიბა პლატონის იდეების წინააღმდეგ. მან ფორმა ჩაიფიქრა, როგორც რაღაც სრულიად განსხვავებული უნივერსალიისგან, მაგრამ მას მრავალი მსგავსი მახასიათებელი აქვს. გვეუბნებიან, რომ ფორმა მატერიაზე უფრო რეალურია; ეს კი იდეათა ერთადერთი რეალურობის შესახებ დებულებას გვახსენებს. ცვლილება, რომელსაც არისტოტელე უქვემდებარებს პლატონის მეტაფიზიკას, თითქოს უფრო მცირე მასშტაბისაა, ვიდრე ის მას წარმოადგენს. ამ შეხედულების მომხრეა ცელერი, რომელიც მატერიისა და ფორმის საკითხზე ამბობს:

„ამ საკითხთან მიმართებით არისტოტელესთან სიცხადის არარსებობის საბოლოო განმარტება იმ ფაქტში უნდა ვეძებოთ, რომ ის მხოლოდ სანახევროდ გათავისუფლდა, როგორც ამას დავინახავთ, იდეათა ჰიპოსტაზირების პლატონისეული ტენდენციისგან. „ფორმებს“ მისთვის, ისევე, როგორც „იდეებს“ პლატონისთვის, საკუთარი მეტაფიზიკური არსებობა ჰქონდა, როგორც ყველა ინდივიდუალური საგნის განმაპირობებლებს. მიუხედავად იმისა, რომ ის ყურადღებით აკვირდებოდა იდეების განვითარებას გამოცდილებიდან, მაინც ჭეშმარიტია, რომ ეს იდეები, განსაკუთრებით, იმ წერტილში, სადაც ისინი ყველაზე მეტად არის დაშორებული გამოცდილებასა და უშუალო აღქმას, საბოლოოდ, ადამიანური აზრის ლოგიკური პროდუქტიდან ზეგრძნობიერი სამყაროს უშუალო წარმოდგენად და, ამ საზრისით, ინტელექტუალური ინტუიციის ობიექტად გადაიქცევა“.

ვერ წარმომიდგენია, რა პასუხის გაცემას შეძლებდა არისტოტელე ამ კრიტიკაზე.

ერთადერთი პასუხი, რომლის წარმოდგენაც შემიძლია, იქნებოდა ის, რაც განაცხადებდა, რომ ორ საგანს არ შეიძლება ჰქონდეს ერთი და იგივე ფორმა. თუ ადამიანი სპილენძის ორ სფეროს აკეთებს (ასე ვთქვათ), თითოეულს საკუთარი განსაკუთრებული სფერულობა აქვს, რაც სუბსტანციური და ცალკეულია და „უნივერსალური“ სფერულობის კერძო შემთხვევაა, მაგრამ არ არის მისი იდენტური. არ მიმაჩნია, რომ არისტოტელეს ზემოთ დამოწმებული პასაჟების ენა სრულად უჭერდეს მხარს ასეთ ინტერპრეტაციას. ეს პასუხი ღია იქნებოდა შედავებისთვის, რომ ცალკეული სფერულობა, არისტოტელეს თვალსაზრისით, შეუცნობადია, როდესაც მისი მეტაფიზიკის არსი იმაში მდგომარეობს, რომ რაც უფრო მეტია ფორმა და ნაკლები მატერია, საგნები თანდათან უფრო შეცნობადი ხდება. აღნიშნული მის სხვა შეხედულებებთან თავსებადია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი ფორმა მრავალ ცალკეულ საგანში იქნება განხორციელებული. თუკი იგი იტყოდა, რომ არსებობს იმდენივე ფორმა, რამდენიც სფერული საგანი და რომ ეს ფორმები სფერულობის კერძო მაგალითს წარმოადგენს, მას თავისი ფილოსოფიის რადიკალური შეცვლა მოუწევდა. მაგალითად, მისი თვალსაზრისი, რომ ფორმა არსების იგივეობრივია, შეუთავსებელია ზემოთ შემოთავაზებულ გამოსავალთან. 

მატერიისა და ფორმის დოქტრინა არისტოტელესთან დაკავშირებულია შესაძლებლობისა და სინამდვილის გამიჯვნასთან. შიშველი მატერია გაიაზრება როგორც ფორმის შესაძლებლობა; ცვლილება არის ის, რასაც „ევოლუცია“ უნდა ვუწოდოთ, იმ საზრისით, რომ ცვლილების შემდეგ განსახილველ საგანს მეტი ფორმა აქვს, ვიდრე მანამდე. ის, რასაც მეტი ფორმა აქვს, უფრო „ნამდვილად“ ითვლება. ღმერთი არის წმინდა ფორმა და წმინდა სინამდვილე; შესაბამისად, მასში შეუძლებელია ცვლილება. შემდგომ გამოჩნდება, რომ ეს დოქტრინა ოპტიმისტური და ტელეოლოგიურია: სამყარო და ყველაფერი მასში განუწყვეტლივ ვითარდება რაღაცის მიმართულებით, რაც უკეთესია, ვიდრე ადრე იყო.

შესაძლებლობის ცნება გარკვეული მიმართებით მოსახერხებელია, იმ პირობით, რომ ის ისე გამოიყენება, რომ ჩვენი მტკიცებების გარდაქმნა შეგვიძლია ფორმად, რომელშიც ეს ცნება არ გვხვდება. „მარმარილოს ლოდი შესაძლებელი ქანდაკებაა“ ნიშნავს, რომ „მარმარილოს ლოდიდან შესაბამისი ქმედებებით იქმნება ქანდაკება“. მაგრამ, როდესაც შესაძლებლობა გამოიყენება როგორც ფუნდამენტური და არარედუცირებადი ცნება, მასში ყოველთვის არის დაფარული აზრობრივი გაუგებრობა. 

არისტოტელეს თეოლოგია საინტერესოა და მჭიდრო კავშირშია მის მეტაფიზიკასთან. მართლაც, „თეოლოგიაა“ ერთ-ერთი სახელი იმისა, რასაც ჩვენ „მეტაფიზიკას“ ვუწოდებთ (ამ სახელწოდებით ცნობილ წიგნს მან „მეტაფიზიკა“ არ უწოდა).

არისტოტელე ამბობს, რომ არსებობს სამი სახის სუბსტანცია: გრძნობადი და წარმავალი; გრძნობადი და წარუვალი; არც გრძნობადი და არც წარუვალი. პირველი კლასი მოიცავს მცენარეებსა და ცხოველებს, მეორე გულისხმობს ციურ სხეულებს (რომლებიც, არისტოტელეს აზრით, მოძრაობის გარდა, არანაირ ცვლილებას არ განიცდიან), მესამე მოიცავს გონიერ სულს ადამიანში და, რასაკვირველია, ღმერთს.

მთავარი არგუმენტი ღმერთის სასარგებლოდ არის არგუმენტი პირველი მიზეზის შესახებ: უნდა არსებობდეს რაღაც, რაც წარმოშობს მოძრაობას და ეს რაღაც თვითონ უნდა იყოს უძრავი, მარადიული, სუბსტანცია და სინამდვილე. სურვილის საგანი და აზრის საგანი, არისტოტელეს თქმით, ამ გზით იწვევს მოძრაობას, ხოლო თავად უძრავია. ამგვარად, ღმერთი იწვევს მოძრაობას მისადმი სიყვარულით, ხოლო მოძრაობის ყველა სხვა მიზეზი მოქმედებს იმით, რომ თავადაა მოძრაობაში (ბილიარდის ბურთის მსგავსად). ღმერთი არის წმინდა აზრი, რადგან აზრი საუკეთესოა. „ღმერთს ახასიათებს სიცოცხლეც, რადგან აზროვნების სინამდვილე სიცოცხლეა, ხოლო ღმერთი ეს სინამდვილეა. ღმერთის საკუთარ თავზე დამოკიდებული სინამდვილე მარადიული და ყველაზე უკეთესია. ასე რომ, ღმერთს მუდმივად ახასიათებს უწყვეტი სიცოცხლე, უზენაესი სიკეთე და მარადიული არსებობა. ეს სიცოცხლე და მარადიულად განგრძობადი უწყვეტობა ღმერთს განეკუთვნება, რადგან სწორედ ეს არის ღმერთი“ (Metaph. 1072b). 

„ზემოთქმულიდან ცხადია, რომ არსებობს რაღაც მუდმივი, უძრავი, გრძნობადი საგნებისაგან დამოუკიდებელი არსება. დავამტკიცეთ ისიც, რომ ამ არსებას არა აქვს არავითარი სიდიდე, არამედ ის არის უნაწილო და დაუშლელი. [...] გარდა ამისა, ის უგრძნობი და უცვლელია, რადგან ყველა სხვა მოძრაობანი ადგილმონაცვლეობას მოსდევს“ (Metaph. 1073a).

ღმერთი არ არის აღჭურვილი ქრისტიანული ბედისწერის ატრიბუტებით, რადგან მისი სრულყოფილების დაკნინება იქნებოდა, თუკი ის იფიქრებდა რაიმეს შესახებ, რაც სრულყოფილი არ არის (ანუ თუკი ის იფიქრებდა რამეზე საკუთარი თავის გარდა). „ღვთაებრივი აზრი უნდა ფიქრობდეს საკუთარი თავის შესახებ, რადგან ის ყველაზე აღმატებული რამაა. მისი აზროვნება არის აზროვნება აზროვნების შესახებ“ (Metaph. 1074b). ჩვენ უნდა დავასკვნათ, რომ ღმერთისთვის უცნობია მზისქვეშეთის სამყაროს არსებობა. არისტოტელე, სპინოზას მსგავსად, ამტკიცებს, რომ, თუმცა ადამიანებს უნდა უყვარდეთ ღმერთი, შეუძლებელია, ღმერთს უყვარდეს ადამიანები.

ღმერთი არ განისაზღვრება როგორც „უძრავი მამოძრავებელი“. პირიქით, ასტრონომიული მოსაზრებები მიგვიძღვება დასკვნისკენ, რომ არის ორმოცდაშვიდი ან ორმოცდათხუთმეტი უძრავი მამოძრავებელი (Metaph. 1074a). მათი მიმართება ღმერთისადმი ცხადი არ არის. მართლაც, ბუნებრივი განმარტება იქნებოდა, რომ არსებობს ორმოცდაშვიდი ან ორმოცდათხუთმეტი ღმერთი. ღმერთის შესახებ ერთ-ერთი პასაჟის შემდეგ არისტოტელე ამბობს: „ასეთი არსება ერთია, თუ ბევრი? თუ ბევრია, რამდენი? ეს არ უნდა დავტოვოთ აუხსნელი“⁴ და მყისვე გადადის არგუმენტზე, რომელსაც ორმოცდაშვიდ თუ ორმოცდათხუთმეტ უძრავ მამოძრავებელთან მივყავართ.

უძრავი მამოძრავებლის კონცეფცია საკმაოდ რთულია. თანამედროვე გონებისთვის ისე წარმოდგება, რომ ცვლილების მიზეზი უნდა იყოს წინამორბედი ცვლილება და რომ თუ სამყარო ოდესმე სრულიად უძრავი იყო, ის მარადიულად ასეთად უნდა დარჩეს. იმის გასაგებად, თუ რას გულისხმობს არისტოტელე, უნდა განვიხილოთ, თუ რას ამბობს ის მიზეზების შესახებ. არისტოტელეს თანახმად, არსებობს ოთხი სახის მიზეზი: მატერიალური, ფორმალური, მოქმედი და საბოლოო. კვლავ დავუბრუნდეთ ადამიანს, რომელიც ქანდაკებას ქმნის. ქანდაკების მატერიალური მიზეზი არის მარმარილო, ფორმალური მიზეზი არის არსება ქანდაკებისა, რომელიც უნდა შეიქმნას, მოქმედი მიზეზი არის საჭრისის შეხება მარმარილოსთან, ხოლო საბოლოო მიზეზი არის მიზანი, რომელიც მოქანდაკეს აქვს. თანამედროვე ტერმინოლოგია სიტყვა „მიზეზს“ მოქმედი მიზეზით შემოფარგლავდა. უძრავი მამოძრავებელი, შესაძლოა, განხილულ იქნეს, როგორც საბოლოო მიზეზი: ის ანიჭებს მიზანს ცვლილებისთვის, რაც არსებითად არის ევოლუცია ღმერთთან იგივეობის მიღწევისთვის.

მე აღვნიშნე, რომ არისტოტელე ტემპერამენტით ღრმად რელიგიური ადამიანი არ იყო, თუმცა ეს სიმართლეს ნაწილობრივ შეესაბამება. ალბათ, შესაძლებელი იქნებოდა, გარკვეული თავისუფლებით, მისი რელიგიის ერთი ასპექტის შემდეგი სახით ინტერპრეტირება:

ღმერთი მარადიულად არსებობს, როგორც წმინდა აზრი, ბედნიერება, სრული თვითრეალიზაცია, რაიმე არარეალიზებადი მიზნების გარეშე. გრძნობადი სამყარო, პირიქით, არასრულყოფილია, მაგრამ მას აქვს სიცოცხლე, სურვილი, არასრულყოფილი აზრი და სწრაფვა. ყველა ცოცხალმა საგანმა, მეტი ან ნაკლები ხარისხით, იცის ღმერთი და მოქმედებისკენ აღძრულია ღმერთით აღტაცებითა და მისი სიყვარულით. შესაბამისად, ღმერთი არის ყველა მოქმედების საბოლოო მიზანი. ცვლილება მდგომარეობს მატერიისთვის ფორმის მინიჭებაში, მაგრამ იქ, სადაც საუბარი გრძნობად საგნებს შეეხება, მატერიის საფუძველი ყოველთვის არის შენარჩუნებული. მხოლოდ ღმერთი შედგება ფორმისგან მატერიის გარეშე. სამყარო უწყვეტად ვითარდება ფორმის უფრო მაღალი ხარისხისკენ და, შესაბამისად, თანდათანობით ღმერთის იგივეობრივი ხდება. მაგრამ პროცესის დასრულება შეუძლებელია, რადგან მატერიის სრულიად ელიმინირება (გაქრობა) ვერ მოხდება. ეს არის პროგრესისა და ევოლუციის რელიგია, რადგან ღმერთის სტატიკური სრულყოფილება სამყაროს ამოძრავებს მხოლოდ იმ სიყვარულის მეშვეობით, რომელსაც სასრული არსებები გრძნობენ მისადმი. პლატონი მათემატიკისკენ იყო გადახრილი, არისტოტელე – ბიოლოგიისკენ. ეს განმარტავს განსხვავებას მათ რელიგიებს შორის.

თუმცა ეს არისტოტელეს რელიგიის შესახებ ცალმხრივი თვალსაზრისია. მას ასევე ახასიათებს სტატიკური სრულყოფილების ბერძნული სიყვარული და მოქმედებასთან შედარებით ჭვრეტისთვის უპირატესობის მინიჭება. არისტოტელეს მოძღვრება სულის შესახებ მისი ფილოსოფიის ამ ასპექტს ნათლად წარმოაჩენს.

ქადაგებდა თუ არა არისტოტელე უკვდავებას რაიმე ფორმით, კომენტატორებს შორის საკამათო საკითხია. ავეროესს, რომელიც მიიჩნევდა, რომ ასე არ იყო, ქრისტიანულ ქვეყნებში ჰყავდა მიმდევრები, რომელთაგან ყველაზე რადიკალურებს ეპიკურელები ეწოდებოდათ და რომლებსაც დანტე ჯოჯოხეთში ათავსებს. სინამდვილეში, არისტოტელეს მოძღვრება რთულია და მისი მცდარად გაგება იოლია. თავის ნაშრომში „სულის შესახებ“ ის სულს განიხილავს, როგორც სხეულთან დაკავშირებულს და მასხრად იგდებს პითაგორელთა დოქტრინას სულთა გადასახლების შესახებ (De an. 407b). სული, როგორც ჩანს, სხეულთან ერთად იღუპება: „სული... არ არსებობს სხეულის გარეშე“ (De an. 413a); მაგრამ იქვე ამატებს: „თუმცა ზოგიერთი მისი ნაწილი განცალკევებადია სხეულისგან“ (De an. 413a). სხეული და სული ისეა დაკავშირებული, როგორც მატერია და ფორმა: „ამიტომ აუცილებელია, რომ ბუნებრივი სხეულის საფუძველი იყოს სული, როგორც ფორმა, რომელსაც სიცოცხლე შესაძლებლობის სახით აქვს. მაგრამ სუბსტანცია სინამდვილეა. ასე რომ, სული არის სხეულის აქტუალობა, ანუ სინამდვილე“ (De an. 412a). სული არის „სუბსტანცია იმ აზრით, რომელიც შეესაბამება საგნის არსების განმსაზღვრელ ფორმულას. ეს იმას ნიშნავს, რომ ის არის სხეულის არსებითი რაობა“ (სიცოცხლის მქონე) (De an. 412b). „სული არის პირველხარისხოვანი სინამდვილე იმ სხეულისა, რომელშიც პოტენციურად სიცოცხლეა მოცემული. ასე აღწერილი სხეული არის სხეული, რომელიც ორგანიზებულია“ (De an. 412a). „შეკითხვა იმის შესახებ, არის თუ არა სული და სხეული ერთი და იგივე, იმდენადვეა მოკლებული აზრს, როგორც კითხვა, არის თუ არა ერთი და იგივე ცვილი და ის ფორმა, რომელსაც მასზე ბეჭედი ტოვებს“ (De an. 412b). „თვითგამოკვება ერთადერთი ფსიქიკური უნარია, რომელსაც მცენარე ფლობს“ (De an. 413a). „სული არის სხეულის საბოლოო მიზეზი“ (De an. 414a).

ამ წიგნში არისტოტელე განასხვავებს „სულსა“ და „გონებას“. ამ უკანასკნელს იგი სულზე მაღლა ათავსებს და სხეულთან ნაკლებად დაკავშირებულად მიიჩნევს. სულისა და სხეულის მიმართების შესახებ საუბრის შემდეგ ის ამბობს: „გონების შემთხვევაში საქმე სხვაგვარადაა. როგორც ჩანს, ის სულში არსებული დამოუკიდებელი სუბსტანციაა, რომელიც განადგურებას არ ექვემდებარება“ (De an. 408b). „გონებისა და აზროვნების უნარის შესახებ ჯერ არ გვაქვს მტკიცებულება, მაგრამ, როგორც ჩანს, ეს არის სულის განსხვავებული სახეობა და მხოლოდ მას შეუძლია ყველა სხვა ფსიქიკური ძალისგან დამოუკიდებელი არსებობა, როგორც უკვდავს. აქედან ცხადია, რომ ზოგიერთი მოაზროვნის საპირისპირო გამონათქვამის მიუხედავად, სულის დანარჩენი ნაწილები არ არის დამოუკიდებელი“ (De an. 413b). გონება არის ჩვენი ნაწილი, რომელიც იგებს მათემატიკასა და ფილოსოფიას; მისი საგნები მარადიულია და, შესაბამისად, თვითონაც მარადიულად მიიჩნევა. სული ამოძრავებს სხეულს და შეიგრძნობს საგნებს; ის ხასიათდება კვების, შეგრძნების, განსჯისა და მოძრაობის უნარით (De an. 413b); მაგრამ გონებას აქვს აზროვნების უფრო მაღალი ფუნქცია, რომელსაც არანაირი მიმართება არ აქვს სხეულთან ან გრძნობის ორგანოებთან. შესაბამისად, გონება შეიძლება იყოს უკვდავი, თუმცა სულის დანარჩენი ნაწილი ასეთი ვერ იქნება.

სულის არისტოტელესეული მოძღვრების გასაგებად უნდა გვახსოვდეს, რომ სული არის სხეულის „ფორმა“, ხოლო სივრცითი მოხაზულობა „ფორმის“ ერთ-ერთი სახეა. საერთო მათ შორის არის ერთიანობის მინიჭება მატერიის გარკვეული რაოდენობისთვის. მარმარილოს ლოდის ნაწილი, რომელიც შემდეგში ქანდაკებად იქცევა, ჯერ კიდევ არ არის განშორებული მარმარილოს დანარჩენ ნაწილს; ის ჯერ კიდევ არ წარმოადგენს „საგანს“ და ჯერ კიდევ არ გააჩნია ერთიანობა. მას შემდეგ, რაც მოქანდაკე ქანდაკებას შექმნის, ის ერთიანობას შეიძენს, რომელსაც თავისი მოხაზულობიდან (ფორმიდან) იღებს. სულის არსებითი თვისება, რომლის ძალითაც ის სხეულის „ფორმაა“, არის ის, რომ ის სხეულს ორგანულ მთლიანობად აქცევს, რომლის მიზნები ერთიანია. ცალკეულ ორგანოს აქვს მიზნები, რომლებიც მის მიღმა ძევს; იზოლირებული თვალი ვერ ხედავს. ამგვარად, შეგვიძლია დავასახელოთ მრავალი საგანი, რომელშიც ცხოველი ან მცენარე, როგორც მთლიანობა, სუბიექტია, რასაც ვერ ვიტყვით მის რომელიმე ნაწილზე. ამ საზრისით ორგანიზაცია, ანუ ფორმა ანიჭებს სუბსტანციალურობას. იმას, რაც სუბსტანციალურობას ანიჭებს მცენარეს ან ცხოველს, არისტოტელე „სულს“ უწოდებს. მაგრამ „გონება“ განსხვავებულია და ნაკლებად მჭიდროდ არის დაკავშირებული სხეულთან; შესაძლოა, ის სულის ნაწილია, მაგრამ მას ფლობს ცოცხალ არსებათა უმნიშვნელო უმცირესობა (De an. 415a). გონება როგორც აზროვნება ვერ იქნება მოძრაობის მიზეზი, რადგან ის არასოდეს ფიქრობს იმის შესახებ, რაც განხორციელებადია და არასოდეს ამბობს, რისგან უნდა მოხდეს თავის არიდება და რისკენ უნდა მოხდეს სწრაფვა (De an. 432b).

მსგავსი მოძღვრება, თუმცა ტერმინოლოგიის მცირედი ცვლილებით, გადმოცემულია „ნიკომაქეს ეთიკაში“. სულის ერთი ნაწილი რაციონალურია, მეორე – ირაციონალური. ირაციონალური ნაწილი ორნაირია: ვეგეტაციური, რომელსაც ვხვდებით ყოველივე ცოცხალში, მათ შორის, მცენარეებში, და მოთხოვნილებების მქონე, რომელიც ყველა ცხოველში არსებობს (Eth. Nic. 1102 b). რაციონალური სულის სიცოცხლე მდგომარეობს ჭვრეტაში, რაც ადამიანის სრული ბედნიერებაა, თუმცა სრულად მისაწვდომი არ არის: „ასეთი ცხოვრება უკეთესია, ვიდრე ადამიანებისათვის დამახასიათებელი ცხოვრება. და ასე ცხოვრობს ის არა როგორც ადამიანი, არამედ როგორც რაღაც ღვთაებრივის მატარებელი საკუთარ თავში. და რამდენადაც ეს თვისება აღემატება ადამიანის მთლიან ბუნებას, ამდენადვე ასეთი მოქმედება აღემატება სხვა პრაქტიკულ სიქველეებს. ხოლო თუკი გონება ადამიანთან შედარებით ღვთაებრივია, მაშინ გონებრივი ცხოვრება, ადამიანურთან შედარებით, ღვთაებრივი იქნება. ჩვენ არ უნდა მივყვეთ იმათ რჩევებს, ვინც გვირჩევენ, რომ რადგან ადამიანები ვართ, ადამიანურ საქმეებზე უნდა ვიფიქროთ. რამდენადაც შესაძლებელია, უნდა ვეცადოთ, რომ უკვდავნი გავხდეთ და ყველაფერი გავაკეთოთ იმისთვის, რომ ვიცხოვროთ იმის მიხედვით, რაც ყველაზე უფრო საუკეთესოა ჩვენში. ის მოცულობით პატარაა, სამაგიეროდ, უნარითა და ღირსებით ყველაფერს აღემატება“ (Eth. Nic. 1177b).

ამ ფრაგმენტებიდან ისე ჩანს, რომ ინდივიდუალობა – რაც ერთ ადამიანს მეორისგან ასხვავებს – დაკავშირებულია სხეულსა და ირაციონალურ სულთან, ხოლო რაციონალური სული ანუ გონება ღვთიური და უპიროვნოა. ერთ ადამიანს ხამანწკები უყვარს, მეორეს კი ანანასი; ეს არის მათი განმასხვავებელი. მაგრამ, როდესაც ისინი გამრავლების ტაბულაზე ფიქრობენ, იმ პირობით, რომ სწორად ფიქრობენ, მათ შორის არანაირი განსხვავება არ არის. ირაციონალური გვაცალკევებს, რაციონალური – გვაერთიანებს. შესაბამისად, გონების, ანუ ცნობიერების უკვდავება არ არის ცალკეული ადამიანის პერსონალური უკვდავება, არამედ წილი პერსონალურ უკვდავებაში. არ გვაქვს საფუძველი ვიფიქროთ, რომ არისტოტელეს სწამდა პირადი უკვდავება, იმ საზრისით, როგორც ამას პლატონი და შემდეგ ქრისტიანობა ასწავლიდა. მას მხოლოდ ის სწამდა, რომ, რამდენადაც ადამიანი რაციონალურია, ის მონაწილეობას იღებს ღვთიურში, რაც უკვდავია. ადამიანი თავისუფალია, გაზარდოს ღვთიური ელემენტი თავის ბუნებაში, ეს კი უმაღლეს სიქველეს წარმოადგენს. მაგრამ, თუ ის ამას სრულყოფილად მოახერხებს, ის შეწყვეტს არსებობას, როგორც ცალკეული პიროვნება. სავარაუდოდ, ეს არისტოტელეს სიტყვების არა მხოლოდ შესაძლო, არამედ ყველაზე ბუნებრივი ინტერპრეტაციაა.

შენიშვნები:

1. იხ. The Greek Philosophers, ტ. I, გვ. 285.

2. იხ. „ეთიკა“, 1170b.

3. იხ. „განმარტების შესახებ“, Int., 17a.

4. იქვე.