თამთა ახალაია – ფოლკლორისტიკის დოქტორანტი, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი.
მევენახეობა-მეღვინეობის მფარველ ღვთაებად ქართველების ხალხურ სარწმუნოებაში აგუნა იყო მიჩნეული და მას თითქმის ყველა რეგიონში დიდ პატივს მიაგებდნენ. აგუნასთან იყო დაკავშირებული რიტუალები, რომლებსაც ქართველი კაცი ყოველ ახალ წელს მარანში აღავლენდა ჭურის თავზე. უნდა აღინიშნოს, რომ სიტყვა აგუნა ადიღეური ნართების თქმულებებშიც გვხვდება, მაგრამ აქ ჯადოსნური სასმისის ჭურჭლის სახელია. ქართველი კაცისთვის ღვინო ოდითგანვე წმინდა სასმისად ითვლებოდა, ამას მოწმობს ის ფაქტი, რომ არცერთი საოჯახო თუ საღმრთო რიტუალი ღვინის გარეშე არ ჩაივლიდა. ღვინის გარეშე თავად ღვთაებებიც ვერ ძლებდნენ. სწორედ ამას უკავშირდება ზედაშეს კულტურა. ზედაშე ყურძნის მოსავლის საუკეთესო ნაწილიდან პირველი ნაწურია, რომელიც შეთქმული იყო ღვთაებათა სახელზე, რათა შემწირველი დაეფარა და მისი მოსავალი ბარაქიანი ყოფილიყო.
არც ის არის გასაკვრი, რომ საღვთო სასმისის ჭურჭელსაც მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა ქართველთა უძველეს რწმენა-წარმოდგენებში. ღვინის კულტმა სათაყვანებელი გახადა მარანი. აქ იკვლებოდა შესაწირავი ცხოველი. ქორწილი და ნათლობაც ხშირად აქ იმართებოდა. თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ქვევრისა და მარნის თაყვანისცემა არსად ისეთი გამოკვეთილი ფორმით არ შემორჩა, როგორც სამეგრელოში. მას შემდეგ, რაც ქრისტიანობა გავრცელდა და სალოცავები მორწმუნეებმა ოჯახებში გადმოიტანეს, დღეობები და რიტუალები მარანში სრულდებოდა. მეგრელთა რწმენით, ეს ადგილი წმინდა იყო და მარანი, ზოგადად, საკულტო ნაგებობად მიიჩნეოდა. ყოველ ღვთაებას თითო ლაგვანს (ქვევრს) მიუჩენდნენ და მათდამი მიძღვნილ დღესასწაულზე შესაბამის ქვევრთან აღავლენდნენ რიტუალს.
რიტუალი ყოველ წელს უნდა აღევლინა ყველა ოჯახს, სხვა შემთხვევაში ღვთაება გაუწყრებოდა და დასჯიდა.
ლაგვანი (ქვევრი) არსებობდა საოხორო (სამოსახლო), საოცოდინარო (უცოდინრობით შეცოდების), შქვითული (შვიდეული), სამგარიო (სამიქელგაბრიელო), სადაბადო (დაბადების), და სხვა (ს. მაკალათია; 327). ადგილს, სადაც განთავსებული იყო ქვევრი, „ოხვამერს“ უწოდებდნენ. „ოხვამერი“ მარანში იყო განთავსებული და ოჯახის უფროსი მამაკაცის გარდა, იქ შესვლა და რიტუალის შესრულება არავის შეეძლო. სალოცავ ქვევრებს სხვადასხვა დანიშნულება ჰქონდა. ზოგი ერთ კონკრეტულ პირს ეკუთვნოდა, ზოგი კი საერთო საოჯახო იყო. მაგალითად „ოდუდია-სამგარიო“ (სათავისო სამიქელგაბრიელო) ოჯახის უფროს მამაკაცსა და უფროს ვაჟს ეკუთვნოდათ. კონკრეტული პირის საკუთრება პატრონის გარდაცვალების შემდეგ ხდებოდა „ბენი“ (თავისუფალი) და მას ოჯახის უფროს ვაჟს გადასცემდნენ. თუ ოჯახში ვაჟის შეძენისას თავისუფალი ქვევრი არ იყო, ახალს შეიძენდნენ და ახალშობილის სახელზე მარანში ჩაფლავდნენ. მარანში ინახებოდა ასევე სალოცავი ქვევრების გამოსარეცხი იარაღები და ღვინის ამოსაღები ჭურჭელი „ხირკე,“ რომელიც სხვა საჭიროებისათვის არ იხმარებოდა. ოჯახის უფროსს მკაცრად უნდა დაეცვა სარიტუალო წესები. ეს უფლება-მოვალეობანი მემკვიდრეობით გადადიოდა უფროს ვაჟზე. ძმების გაყრის შემთხვევაში საღმრთო სალოცავის ქვევრს დედა-ფუძეში ტოვებდნენ, მაგრამ საერთო საკუთრებაში რჩებოდა (მაკალათია; 327).
„სადაბადო“1 ქალის სალოცავი ქვევრი იყო, რომელიც ოჯახის „ოხვამერისგან“ (სალოცავისგან) მოშორებით ცალკე იყო დაფლული. სადაბადოს ოჯახის დიასახლისი იხდიდა. ის შეუთქვამდა ძროხას და როცა ძროხა სახარე ხბოს მოიგებდა, ქალი დაკლავდა მას და ქვევრთან ილოცებდა სადაბადოს, შესთხოვდა მას ჯანმრთელობასა და ოჯახის კარგად ყოფნას. თუ ძროხა ფურს (დედალ ხბოს) მოიგებდა, მაშინ დიასახლისი სადაბადოს კვერებით2 ილოცებდა. ფურს კი მანამ არ დაკლავდნენ, სანამ არ დაბერდებოდა, შემდეგ კი მის ფურს დააყენებდნენ „სადაბადოდ“ (მაკალათია; 328).
სამეგრელოში 31 დეკემბერს „ხეხუნჯობის“ (ხელმხრობას) დღესასწაულს აღნიშნავდნენ. დღესასწაული წმინდა სოლომონს3 ეძღვნებოდა. მას განსაკუთრებით მჭედლები აღნიშნავდნენ, რადგან ითვლებოდა, რომ მჭედლები სოლომონის მოსწავლეები იყვნენ. სწორედ ამიტომ წინათ მჭედლებს დიდ პატივს სცემდნენ, სამჭედლოზე „გადაცემა“ კი დიდ წყევლად ითვლებოდა. ლოცვასაც და წყევლასაც მჭედელი ქვევრის წინ აღავლენდა დაჩოქილი. ასევე არსებობდა „ოჭკადირეშიშ ოხვამერი“ (სამჭედლოს სალოცავი). ხეხუჯობას მჭედლის ოჯახი დაკლავდა გოჭს, დააცხობდა კვერებს და სამჭედლო იარაღებთან ერთად ლანგარზე დააწყობდა, შემდეგ კი ოჯახის უფროსი მჭედელი სხვა მამაკაცებთან ერთად შეიტანდა ამ ლანგარს მარანში, სადაც სამჭედლოს ქვევრი იყო ჩაფლული და იქ აღავლენდა რიტუალს. ქალები კი სახლში ილოცებოდნენ კვერებითა და სანთლებით. მას იმდენი სანთელი უნდა ჰქონოდა, რამდენი გამოთხოვილი ქალიც იყო ოჯახიდან. საერთოდ, სამეგრელოში გავრცელებული რწმენით, სამჭედლო უფრო მაღლა იდგა, ვიდრე ეკლესია. ამიტომ ხშირად ქვევრი სამჭედლოში ჰქონდათ დაფლული (ნ. აბაკელია; 83).
„საღმრთო-საოხოროს“ (საღმრთო-სამოსახლო) რიტუალი სრულდებოდა აღდგომა დღეს და ამ სალოცავსაც თავისი ქვევრი ჰქონდა მიჩენილი. დილით ოჯახის უფროსი ქვევრის თავზე დაკლავდა ბატკანს ან გოჭს, თვითონ დილიდან უჭმელ-უსმელი იყო და ამავე დროს, ყოველგვარ უსიამოვნებას გაურბოდა, რათა სიმშვიდე შეენარჩუნებინა. შუადღისას ხონჩაზე (ხის ლანგარზე) დააწყობდნენ ღორის გულ-ღვიძლს, მამლის თავს, კვერებს, საზედაშე ღვინოს და ოჯახის მამასახლისი მას საღმრთო-საოხორო ქვევრის თავზე დადგამდა, შემდეგ კი ვაჟიშვილებთან ერთად დაიჩოქებდა და ლოცვას წარმოსთქვამდა. ლოცვის დასასრულს თავს მოხდიდა ქვევრს, ამოიღებდა ღვინოს და დაილოცებოდა. ხოლო თუკი ღვინო არ ესხა ქვევრში, საზედაშე ღვინოს ჭიქით ჩაასხამდა (მაკალათია; 316).
მეტად საპატიო სალოცავი იყო ასევე „საოცოდინარო“ (უცოდინრობით შეცოდება). მას ჰქონდა საკუთარი ქვევრი, რომლის მიკარების უფლებაც არავის ჰქონდა. რიტუალი სრულდებოდა ნააღდგომევს, კონკრეტულ დღეს ოჯახის მამასახლისი ირჩევდა სურვილისამებრ. ამ დღეს მამალი ზედ ქვევრის თავზე იკვლებოდა ისე, რომ სისხლი ქვევრში ჩასულიყო. დიასახლისი დილით დააცხობდა კვერებს, წაიღებდა მუხის ხესთან, დაიჩოქებდა და ილოცებდა. მამასახლისი კი ქვევრთან აღავლენდა რიტუალს ხონჩაზე დალაგებული სანოვაგით. ოჯახის რძლებს არ შეეძლოთ ხონჩიდან რაიმე ეჭამათ. ამის უფლება მხოლოდ ოჯახში დაბადებულს ჰქონდა (მაკალათია 317). მსგავსად მამლის ქვევრის თავზე დაკვლისა, ანატოლიაში,4 გადმოცემის თანახმად, მამალი ვაზის ძირას იკვლებიდა ისე, რომ სისხლი მის ფესვებში ჩასულიყო (Hehn, 1998).
„ოდუდია სამგარიოს“ (სათავისო სამიქელგაბრიელოს) რიტუალი, მკვლევართა აზრით, მხოლოდ სამეგრელოსთვის იყო დამახასიათებელი. ეს იყო ორშაბათის დღესასწაული და ამ სალოცავს „დიდ ოხვამერს“ (დიდ სალოცვას) ან „თუშ ოხვამერს“ (გოჭის სალოცავს) ეძახდნენ. ამ სალოცავისთვისაც მიჩენილი იყო „ოხვამერ ლაგვანი“ (სალოცავი ქვევრი), რომელიც განკუთვნილი იყო მიქამ გარიასთვის (მიქაელისა5 და გაბრიელისთვის6). ზოგი მთხრობელი ამბობს, რომ ეს ქვევრი ჩაფლული იყო მარანში, ზოგი კი ამბობს, რომ მზის მხარეს იყო ეზოში. ზოგი ვენახს ასახელებს, ზოგი სახლის მარჯვენა მხარეს. ოხვამერთან (სალოცავთან) ოჯახის წევრი მამაკაცები ლოცულობდნენ მუხლმოდრეკილნი სანთლით, კვერებით, ხონჩაზე საკლავის ფილტვით, გულითა და თავით. მათი რწმენით, მიქამ გარიაზე7 იყო დამოკიდებული ოჯახის წევრების ჯანმრთელობა, ამიტომ მამასახლისი სანთლებს შემოავლებდა თავზე შვილებს და ჯანმრთელობას შესთხოვდა (მაკალათია 323).
„შქვითული“ (შვიდეული) მოსავლის აღებისა და დაბინავების შემდგომი რიტუალი იყო. ამ დღეს შვიდ საკლავს დაკლავდნენ და მადლობას შესწირავდნენ ღმერთს. სახელი „შქვითულიც“ სწორედ შვიდ საკლავთან არის დაკავშირებული. ამ დღეს უნდა დაეკლათ: გოჭი, ბატკანი, ხბო, მამალი, იხვი, ციკანი, თევზი. შესაწირავითა და სანთლებით ოჯახის მამაკაცები ქვევრთან დაიჩოქებდნენ, მამასახლისი კი სამადლობელ ლოცვას წარმოსთქვამდა. ლოცვის შემდეგ იმართებოდა ოჯახში სადილი (მაკალათია; 320).
გავრცელებული გადმოცემების თანახმად, ერთხელ ნოემ ხმელეთზე შეისვენა და ცხოველებიც კიდობნიდან გადმოსხა. საღამოს, როცა ცხოველები უკან დაბრუნდნენ, ნოემ შეამჩნია, რომ ერთი თხა უცნაურად იქცეოდა, უმიზეზოდ ერჩოდა დანარჩენებს. მეორე დღეს ნოე მას უკან გაჰყვა და დაინახა, რომ თხა ერთი მცენარის ნაყოფის ჭამას შეუდგა. ცოტა ხანში კი უმიზეზოდ დაიწყო კუნტრუში. ამ გზით აღმოაჩინა ნოემ ყურძნის წვენის ძალა და მას შემდეგ ხშირად მიირთმევდა მას. ნოეს უმიზეზო მხიარულება ეშმაკს არ გამოჰპარვია და ამ ფაქტით უკმაყოფილომ სულის შებერვით ვაზის გახმობა გადაწყვიტა. ნოემ ვაზის აღსადგენად შვიდი ცხოველის სისხლი ვაზის ნერგების ძირებთან დაღვარა, ერთი წლის შემდეგ კი ვაზი ხელახლა აყვავდა (Hehn, 1998).
„შქვითულის“ რიტუალის დროს შვიდი ცხოველის შეწირვის ტრადიცია, სწორედ ნოეს შესახებ თქმულებასთან უნდა იყოს დაკავშირებული. როგორც ჩანს, ცხოველთა სისხლს ვაზის კეთილდღეობისთვის ღვრიდნენ და სწირავდნენ ღვთაებას.
ქვევრი ჰქონდა მიჩენილი ასევე „სანწკელოს“ სალოცავს. ის შემოდგომით იმართებოდა და ეძღვნებოდა მაცხოვარს, რომელსაც „წკნელის“ სახელით მოიხსენიებდნენ. როგორც ყველა სხვა რიტუალს, ამასაც მამასახლისი დაჩოქილი აღავლენდა ქვევრთან (მაკალათია 321).
სამეგრელოს ზოგიერთ რაიონში დღემდეა შემორჩენილი რიტუალი – „ლაგვანიში ხვამა“ (ქვევრის დალოცვა) და დღემდე სწამთ, რომ თუკი ერთხელ დათქვა ოჯახმა ამ რიტუალის შესრულება, შთამომავლობას უნდა გადაეცეს, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ხალხის რწმენით, შესაძლოა სალოცავი გაწყრეს და ოჯახი ამოწყვიტოს. დღემდე მიუთითებენ ოჯახებზე, რომლებმაც დაპირებული ტრადიცია „ლაგვანიშ ხვამა“ შეწყვიტეს და მათი საქმე უკან წავიდა.
ქვევრი, როგორც უნიკალური საღვინე ჭურჭელი, ყოველთვის განსაკუთრებულ როლს ასრულებდა ღვინის დაყენებაში. შესაბამისად, მისი წარმოშობა ძალზე შორეულ წარსულშია სავარაუდებელი. როგორც ვხედავთ, ქვევრის საკრალური დანიშნულება კარგადაა გამოკვეთილი ხალხურ გადმოცემებში. ასევე ოჯახებში მისთვის გამოყოფილი ადგილები, რომლებიც დღესაც თვალსაჩინოა, ცხადყოფს მის სიდიადეს ღვთაებათათვის მიძღვნილ რიტუალებში. შეიძლება ითქვას, რომ ქვევრისა და მარნის სიმბოლო დღემდე ატარებს წარმართული სალოცავების იდეას.
განმარტებები:
1. სადაბადო – სამშობლო ან დაბადების ადგილი.
2. კვერი – შესაწირავად გამომცხვარი მრგვალი ფორმის პური.
3. წმინდა სოლომონი – ხელოსნობისა და მჭედლობის ღვთაება საქართველოში.
4. ანატოლია – (მცირე აზია ); რეგიონი ჩრდილო-დასავლეთ აზიაში.
5. მიქაელი- მთავარანგელოზი; ანგელოზთა დასის წინამძღოლი, რომელმაც დაამხო ლუციფერი.
6. გაბრიელი – მთავარანგელოზი, რომელიც ღმერთის მაცნედ ევლინება ადამიანს.
7. მიქამ გარია – მიქაელი და გაბრიელი შემოკლებით.
გამოყენებული ლიტერატურა:
1. აბაკელია ნ., – „სიმბოლო და რიტუალი ქართულ კულტურაში“, თბილისი, 1997.
2. მაკალათია ს., – „სამეგრელოს ისტორია და ეთნოგრაფია“, თბილისი, 1941.
3. Hehn, V., 1998. Zeytin, Üzüm Ve İncir. Aça N. (Edt), Dost Kitabevi, Ankara: 112 sf.
კომენტარები