ნიცშეს ტექსტებიდან შეგვიძლია შევადგინოთ ქრისტიანობის წარმოქმნის, გადაგვარებისა და შემდგომი განვითარების თანმიმდევრული ისტორიული სურათი.² ქრისტიანობის ამ ისტორიიდან სრულად არის ამოღებული თავად იესო. ის ნიცშესთან განცალკევებით დგას. იესოს რეალობას არანაირი კავშირი არ აქვს ქრისტიანობის ისტორიასთან.

ა) ვინ არის იესო?

ნიცშე პასუხობს: ადამიანის გარკვეული ტიპი, რომელიც ფსიქოლოგიურად უნდა დავახასიათოთ.

სამყაროში იესოს ახალი ცხოვრებისეული პრაქტიკა, და არა ახალი ცოდნა მოაქვს, ცხოვრების ცვლილება, და არა ახალი რწმენა (VIII, 259). ის „სიღრმისეული ინსტინქტით“ ხელმძღვანელობს, რომელიც უჩვენებს, „როგორ უნდა იცხოვრო, რომ თავი „ზეცაზე მყოფად“ განიცადო, რათა საკუთარი „მარადიულობა“ იგრძნო“ (VIII, 259). ის ნეტარება, რომლითაც იესომ იცხოვრა, რომელსაც მან საკუთარი ცხოვრებისეული პრაქტიკით მიაღწია, არის „ხსნის ფსიქოლოგიური რეალობა“ (VIII, 259).

ეს ნეტარება იმაში მდგომარეობს, რომ „შინ იგრძნო თავი იმ სამყაროში, რომლის შერყევის ძალა არანაირ რეალობას არ გააჩნია – ანუ შინაგან სამყაროში“ (VIII, 253). იესო მხოლოდ ამის შესახებ საუბრობს: „ცხოვრება“ ანუ „ჭეშმარიტება“ ანუ „შუქი“ – ამ სიტყვებით გამოხატავს იგი შინაგანი სამყაროს სიღრმეს; დანარჩენი ყველაფერი – მთელი რეალობა, მთელი ბუნება, თვით ენა – მისთვის ფასეულია, როგორც მხოლოდ სიმბოლოები, შესადარებელი ნიშნები, იგავის შემადგენლები“ (VIII, 257). უკიდურესად შეკუმშული ფორმით ნიცშესთან ეს ასე ჟღერს: „ნეტარება - ერთადერთი რეალობაა. სხვა დანარჩენი – მხოლოდ ნიშნებია მასზე სასაუბროდ“ (VIII, 258). ყველაფერი, რაც საგნობრივად არსებობს – სამყარო, საგნები – სხვა არაფერია, თუ არა „იგავის მასალა“. დიახ, არც ერთი სიტყვის გაგება არ ხდება პირდაპირ, „მაგრამ მსგავს ანტირეალისტს ეს არა მხოლოდ არ უშლის, არამედ შეადგენს ძირითად პირობას, რომლის გარეშე მას საერთოდ არ შეუძლია საუბარი“ (VIII, 257). აი, რატომ არ შეიძლება არსებობდეს იესოს არანაირი მოძღვრება, რომ აღარაფერი ვთქვათ რაიმე სახის ერთმნიშვნელოვან და მყარ კონცეფციაზე: „ამ რწმენის ფორმულირება პრინციპულად შეუძლებელია: ის ცხოვრობს და ყველა ფორმულას ეწინააღმდეგება“ (VIII, 256).

მაგრამ როგორ ვლინდება სიტყვასა და საქმეში პრინციპული განწყობა ამ „ჭეშმარიტ ცხოვრებაზე“, ამ „მარადიულ ცხოვრებაზე“, რომელიც წინასწარმეტყველებით კი არ არის „დანაპირები“, არამედ „ახლა და აქ მოიპოვება?“

როდესაც ნეტარი სიტყვას წარმოთქვამს, ყოველი ერთმნიშვნელოვნება განწირულია სიმბოლურ ხატებსა და იგავებში დასაღუპად. „ხარება იმაში მდგომარეობს, რომ წინააღმდეგობები აღარ არსებობს“ (VIII, 256) ანუ ყველა განსხვავება სრულდება და ქრება. იესო ნიცშესთან ისე საუბრობს, თითქოს აღარაფერი არსებობს, რასაც ჩვენ ვფიქრობთ, აღვიქვამთ და ვაცნობიერებთ, როგორც ყოფიერებას, როგორც არსებულს – იმის გამოისობით, რომ ის განსხვავებული, დაპირისპირებული და ამგვარად განსაზღვრულია.

ნეტარის საქმე კი იმაში მდგომარეობს, რომ ის ჩაუვლის სამყაროს, ან მის გამჭოლ მიდის და არ რთავს მას ნებას მისი შეხებისა. რა შედეგს უნდა ველოდეთ ასეთი მიდგომიდან? აი, ნიცშეს დასკვნები.

აქედან გამომდინარე პირველი აუცილებელი მცნებაა: არასოდეს არაფერს შეეწინააღმდეგო! არაფერს უპასუხო „არა“, ყველაფერზე თქვა „კი“. სწორედ ასეთ მიდგომას უწოდებს იესო სიყვარულს. მისი „ცხოვრება სიყვარულში, გამონაკლისის და დისტანციის გარეშე“ (VIII, 252) ნიშნავს, რომ მისთვის ყველაფერი თანაბრად ახლობელია. ის არ ასხვავებს „თავისიანებსა და უცხოებს, იუდეველებსა და არა-იუდეველებს“ (VIII, 258). ესაა განურჩეველი სიყვარული ყველა ახლობლისადმი, მისადმი, ვინც შემთხვევით აღმოჩნდა გვერდით. ასეთ სიყვარულს მართლაც „არავინ სძულს“.

მაგრამ სიყვარულის ეს წინაღუდგომლობა არ შემოიფარგლება იმით, რომ ყველა განსხვავების უგულვებელყოფას ახდენს. ქრისტიანი არ იბრძვის – არ იბრძვის მაშინაც კი, როდესაც მისი სიცოცხლე საფრთხეშია. „მსგავსი რწმენა არ რისხდება, არ კიცხავს, თავს არ იცავს, იგი „არ აღმართავს მახვილს“. ქრისტიანი „არ ეწინააღდეგება მას, ვინც მის მიმართ ბოროტადაა განწყობილი, არც სიტყვით და არც გულში“ (VIII, 258). ის არანაირ გარემოებაში არ იწყებს ბრძოლას და ამიტომ „არ წარდგება სასამართლოს წინაშე და არავის წინააღმდეგ მოწმობს („ნუ დაიფიცავ!“) (VIII, 258).

მაგრამ თუ საფუძველშივეა შერყეული ყოველივე განმასხვავებელი, ქმედითი დამოკიდებულება ადამიანისა სამყაროსადმი, თუკი ის, რასაც იგი მიჩვეულია სინამდვილე უწოდოს, მხოლოდ მყიფე სიმბოლურობა აღმოჩნდა, რაც იმისთვის არსებობდა, რომ მისი მეშვეობით ჭეშმარიტი სინამდვილის – შინაგანი ნეტარების შესახებ გვესაუბრა, მაშინ გარდუვალია მეორე დასკვნაც, რომლის შესახებ ნიცშე ასე ამბობს: „მსგავსი სიმბოლურობა par excellence³ ყველა რელიგიას, ყველა კულტურ გაგებას, ყველა ისტორიას, ყველა წიგნსა და ხელოვნებას მიღმა დგას“. „იესოს „ცოდნა“ და „სიბრძნე“ სწორედ იმის სრულ არცოდნაში მდგომარეობს, რომ ასეთი რამ საერთოდ არსებობს ხოლმე“ (VIII, 257). „კულტურას იგი ყურმოკვრითაც კი არ იცნობს... ამიტომ არც იმის აუცილებლობას განიცდის, რომ უარყოს იგი... იგივე ეხება სახელმწიფოს, შრომას, ომს – ამ ყველაფერს იგი არასოდეს შეხებია, ამიტომ არც „სამყაროს“ უარყოფის მიზეზი ჰქონია... რადგან რაიმეს უარყოფა მისთვის სრულიად შეუძლებელია...“ (VIII, 257). ხოლო ვინაიდან არანაირი წინააღმდეგობა აღარ არსებობს, აღარ არის „ბრალისა და მისაგებლის ცნებები. ცოდვა და ნებისმიერი დამოკიდებულება ღმერთსა და ადამიანს შორის, რაც დისტანციას გულისხმობს, სრულადაა აღმოფხვრილი“ (VIII, 258).

მას შემდეგ კი, რაც სამყაროული სინამდვილე მირაჟივით გაქრა, დგება მესამე შედეგის დრო – არანამდვილისა და სიკვდილის. „სახარებაში წმინდადაა გაუქმებული ბუნებრივი სიკვდილის ცნება: სიკვდილი არა ხიდი და გადასასვლელია – ის უბრალოდ არ არსებობს, რადგან ის სხვა, არარეალურ, აჩრდილთა სამყაროს ეკუთვნის. დრო და ფიზიკური ცხოვრება მისი კრიზისებით უბრალოდ არ არსებობს „სახარების“ მქადაგებელთათვის...“ (VIII, 260).

საკუთარი სიკვდილით იესომ საკუთარი ცხოვრებისეული პრაქტიკის ნეტარება დაადასტურა: „ეს „მახარებელი“ ისევე მოკვდა, როგორც ცხოვრობდა: არა „ადამიანთა ცოდვების გამოსყიდვისთვის“, არამედ იმისათვის, რომ ეჩვენებინა, როგორ უნდა ცხოვრება“. სწორედ ასე „იქცევა იგი მსაჯულთა წინაშე... ჯვარზე... ის არ ეწინააღმდეგება, არ იცავს საკუთარ უფლებებს... ის თხოვს, იტანჯება, უყვარს ისინი, ვინც მას ბოროტად ექცევა, – ის მათთანაა და მათშია“. ეს პრინციპული მიდგომაა: „არა თავდაცვა, არა განრისხება, არა პასუხისმგებლობის დაკისრება ვინმესთვის... ბოროტისადმიც კი წინაღუდგომლობა – მისი სიყვარული...“ (VIII, 261).

ამგვარად ახასიათებს რა იესოს ცხოვრებისეულ პრაქტიკას, ნიცშე იმავდროულად ზოგადად ადამიანის ყოფიერების ერთ-ერთ ყველაზე პრინციპულ შესაძლებლობას გვიჩვენებს. ის კითხვებს ასე სვამს: რა ადამიანებს, რა ტიპის ადამიანებს შესწევთ უნარი ასეთი გზის არჩევისა? რა სახის ადამიანი უნდა იყოს იესო? ასეთებს ნიცშე უწოდებს კითხვებს ფიზიოლოგიური პირობების შესახებ. აი, როგორ პასუხობს იგი მათ.

„ტანჯვისა და გაღიზიანებისადმი უკიდურესი აღქმადობა, თითქოს ყოველივეს უკიოდეს: „ხელი არ მახლო!“, რომელიც ოდნავ შეხებასაც ვერ იტანს, რადგან მეტისმეტად ღრმად აღიქვამს მას“, რეალობისადმი ინსტინქტურ სიძულვილამდე მიჰყავს. „ტანჯვისა და გაღიზიანებისადმი უკიდურესი აღქმადობა ყველა სახის წინააღმდეგობას, როგორც ყოვლად აუტანელ უსიამოვნებას განიცდის; ერთადერთი ნეტარება (სიამოვნება) მისთვის იმაში მდგომარეობს, რომ არაფერს შეეწინააღმდეგოს“. ამიტომაც ის წმინდად ინსტინქტურად გამორიცხავს ყოველგვარ მტრობასა და სიძულვილს: „ერთადერთ, უკანასკნელ ცხოვრებისეულ შესაძლებლობად მისთვის სიყვარული რჩება“. ტანჯვისა და გაღიზიანებისადმი ამ უსაზღვრო აღქმადობას ნიცშე „ფიზიოლოგიურ რეალობას“ უწოდებს (VIII, 253).

ამ კონტექსტში სრულიად კანონზომიერია ცნობილი დახასიათება, რომელსაც ნიცშე იესოს ანიჭებს: „ამაღლებულის, ავადმყოფურისა და ბავშვურის მსგავსი ნაზავი სულისშემძვრელ მომხიბლაობას ფლობს“ (VIII, 255). მას ეცინება, როდესაც ზოგჯერ იესოს გმირს ან გენიოსს უწოდებენ. „მკაცრად თუ ვიტყვით, ნებისმიერი ფიზიოლოგი აქ სრულიად სხვა სიტყვას გამოიყენებდა – სიტყვას „იდიოტი“ (VIII, 252). ამასთან, სიტყვა „იდიოტი“ ნიცშეს აქ ზუსტად იმ აზრით ესმის, როგორც დოსტოევსკი უწოდებდა თავად მიშკინს.⁴

ყველაფერი, რასაც ნიცშე იესოში ხედავს, არის იმის სახესხვაობა, რასაც თავად ის დეკადანსს უწოდებს, იმ ერთადერთი განსხვავებით, რომ ეს დეკადანსი არ არის ცრუ და ყალბად ქცეული. დეკადანსის, როგორც წარმავალი ცხოვრების ფორმის ყველა სხვა თვისება სახეზეა მთელი სიმკვეთრით. მათ მიეკუთვნება „ინსტინქტი, რომელიც მათ სამოქმედოდ სწირავს და წინდაწინ უქმნის მტრებს ყველა ძალაუფლის სახით – ისინი თავად ქმნიან საკუთარ ჯალათებს; არარასკენ ნების ინსტინქტი“ (XV, 185). ასე მოიქცა იესო – და ჯვარზე აღესრულა.

ნიცშე იესოს ჭეშმარიტად საოცარ პორტრეტს გვთავაზობს. იმავდროულად კი ცხადსა და დამაჯერებელს მის დასრულებულ მთლიანობაში. ერთადერთი კითხვა ჩნდება: ოდნავ მაინც თუ შეესაბამება იგი ისტორიულ რეალობას? ნიცშე ასე პასუხობს.

სახარებები განსაზღვრულ და ერთმნიშვნელოვან სურათს ვერ გვთავაზობენ. რეალური იესოს ხატის აღდგენა დაშვებებისა და კრიტიკული ანალიზის მეშვეობით გვიწევს. ნიცშეს თვალსაზრისით სახარებებში „უფსკრულს დაუბჩენია პირი მთებზე, ველებსა და ტბებზე მოხეტიალე მქადაგებელს, რომელიც მომხიბვლელობით ბუდას ჰგავს, თუმცა ეს სულაც არ გახლავთ ინდოეთის მიწა, და აგრესიულ ფანატიკოსს შორის, სასიკვდილოდ რომ შებმია ღვთისმეტყველებსა და მღვდლებს“ (VIII, 255). პირველი მათგანი ნიცშესთვის რეალური იესოა, მეორე – ინტერპრეტაცია, ნააზრევი, შექმნილი იესოსთვის აბსოლუტურად უცხო ქრისტიანული თემის ინსტინქტებით. ნიცშე კატეგორიულად ეწინააღმდეგება „ფანატიკოსისა და მხსნელის“ თვისებათა შეზავებას. საერთოდაც, ის ფრიად სკეპტიკურად უმზერს სახარებებში ოდნავ მაინც სანდო ისტორიული რეალობის გამოვლენის შესაძლებლობას. „საერთოდ როგორ შეიძლება, – წერს ის. – „წყარო“ და „თქმულება“ ვუწოდოთ წმინდანთა შესახებ ლეგენდებს!“⁵ (VIII, 251).

იმავდროულად, რეალური თვისებები „ფსიქოლოგიური ტიპისა, – ნიცშეს აზრით, – შესაძლოა სახარებებშიც შენარჩუნებულიყო თავად სახარებათა მიუხედავად, თუმცა შერყვნილი სახით და სრულიად უცხო ელემენტებთან შენაცვლებით“. კითხვა მხოლოდ იმაში მდგომარეობს, „შესაძლებელი თუღაა ასეთი ტიპის წარმოდგენა ამ „თქმულების“ საფუძველზე?“ (VIII, 252). ამ კითხვას ნიცშე დადებითად პასუხობს და იესოს მისეულ პორტრეტს ხატავს.

მეორე კითხვაც ჩნდება: პრინციპულად თუ არსებობს ასეთი ტიპის წარმოქმნის ფსიქოლოგიური შესაძლებლობა? ამასთან დაკავშირებით ნიცშეს ეჭვი არ აქვს: „ქრისტიანული პრაქტიკა სრულებით არ წარმოადგენს ფანტაზიას, ისევე, როგორც ბუდიზმისა: ესაა ბედნიერად ყოფნის საშუალება“ (XV, 260). მაგრამ ვინაიდან ფსიქოლოგიური შესაძლებლობის სახით ეს ცხოვრებისეული პრაქტიკა სრულიად არაისტორიულია ანუ ის არა რომელიმე სპეციფიურ ისტორიულ სიტუაციაში შეიქმნა, და ამიტომ „შესაძლებელი ნებისმიერ მომენტში“, ნებისმიერ ეპოქაშია, მათ შორის დღესაც. „მსგავსი ცხოვრება დღესაც კი არა მხოლოდ შესაძლებელი, არამედ ზოგი ადამიანისთვის აუცილებელიც კია: ჭეშმარიტი, თავდაპირველი ქრისტიანობა ყველა დროში იქნება შესაძლებელი“ (VIII, 265). ამიტომაც იყო, რომ ამ ტიპის აღორძინება კვლავ და კვლავ ხდებოდა ქრისტიანულ ათასწლეულთა განმავლობაში, მაგალითად, ფრანცისკ ასიზელში (VIII, 252) (მაგრამ არამც და არამც ისეთ ადამიანებში, როგორიც პასკალი იყო, რომლის ძალები შერყვნილი ქრისტიანობის მიერ იქნა შერყეული – XV, 238).

ვინაიდან ეს ცხოვრებისეული პრაქტიკა პირველ რიგში მზარდი დეკადანსის ეპოქებშია შესაძლებელი, ჩვენი დრო მას საუკეთესოდ ერგება. „ჩვენი საუკუნე გარკვეული გაგებით მომწიფდა საამისოდ (მხედველობაში მაქვს მისი დაცემა – დეკადანსი) და ბუდას დროს მოგვაგონებს... და კვლავ არის შესაძლებელი ქრისტიანობა აბსურდული დოგმების გარეშე“ (XV, 318).

დასკვნის სახით კიდევ ერთხელ ჩამოვაყალიბოთ თავად ნიცშეს სიტყვებით, რაში გამოიხატება იესოს ქრისტიანული ცხოვრებისეული პრაქტიკა: „ყველა, ვინც დღეს განაცხადებს: „არ მსურს ჯარში სამსახური“, „არ გამოვცხადდები სასამართლოში“, „არ მივმართავ პოლიციას“, „არ მსურს გავაკეთო რაიმე, რაც ჩემს სიმშვიდეს დაარღვევს, ხოლო თუ ამის გამო ტანჯვა მომიწევს, თავად ეს სატანჯველი შემინარჩუნებს სიმშვიდეს ყველაზე მეტად“, – ის არის ქრისტიანი“ (XV, 299). სოციოლოგიური თვალსაზრისით კი ნიცშე ამ ქრისტიანობის შესახებ შემდეგს ამბობს: „ქრისტიანობა შესაძლებელია, როგორც ცხოვრების კერძო ფორმებიდან ყველაზე კერძო; ის გულისხმობს ვიწრო, სამყაროსგან გამოთიშულ, აბსოლუტურად აპოლიტიკურ საზოგადოებას – მისი ადგილი მონასტერშია“ (XV, 298).⁶

ბ) იესოს ქრისტიანობის შერყვნა

რა დამოკიდებულებაა იესოსა და ქრისტიანობას შორის? ნიცშე აცხადებს: ქრისტიანობა დასაწყისიდანვე სრული შერყვნაა იმისა, რაც ჭეშმარიტებას წარმოადგენდა იესოსთვის. „არსებითად, ერთადერთი ქრისტიანი არსებობდა და ისიც ჯვარზე აღესრულა“ (VIII, 265). აქ შემთხვევა, ისტორიული თანხვედრაა; სრულიად განსხვავებული მოტივებით – შურისძიებისა და ანგარიშსწორების სურვილით – იქნა გამოყენებული სწორედ იესო, გადაასხვაფერეს მისი სიტყვები, მოიგონეს ისიც, რაც არ მომხდარა, სრულიად უცხო და შეუძლებელი მისთვის, და ამგვარად იგი საკუთარი მიზნების მიღწევის საშუალებად აქციეს. ამიტომ აზრი სიტყვებისა „ქრისტიანული“ და „არაქრისტიანული“ ნიცშესთან ცვლილებას განიცდის. თუ იესო ქრისტიანია, მაშინ პირველყოფილი თემი, მით უმეტეს კი მომდევნო დროის ეკლესია ნიცშესთვის – აბსოლუტურად არაქრისტიანული მოვლენაა. თუმცა უფრო ხშირად მას სიტყვის „ქრისტიანობა“ ქვეშ მოციქულებისა და ეკლესიის ეს ქრისტიანობა ესმის. თავად ნიცშე კი, შესაბამისად, ანტიქრისტიანი იქნება მესამე, ამ ორისგან განსხვავებული აზრით: იესოს მოწინააღმდეგე (თუმცა, საკადრისი პატივისცემით მისი სიმართლისადმი) და იმავდროულად მოციქულებისა და ეკლესიის მოწინააღმდეგე (სრული სიძულვილით მათი სიცრუისადმი), რადგან ერთიცა და მეორეც ნიცშესთვის ცხოვრებისეული დაკნინების სიმპტომებია. მიუხედავად იმისა, რომ იესოს ის მოციალე გულწრფელობის მთელ ბრწყინვალებაში ხატავს, იგი ყოველგვარი ყოყმანის გარეშე უარყოფს მას.

ნიცშეს მიხედვით იესო არა ფუძემდებელი და საწყისია ქრისტიანობის, არამედ მხოლოდ ერთ-ერთი საშუალება, რომელიც ქრისტიანობამ სხვა დანარჩენთან ერთად გამოიყენა; ამიტომაა, რომ იესოს ჭეშმარიტება დასაწყისიდანვე რადიკალურადაა შერყვნილი ქრისტიანობაში. ქრისტიანობის ისტორია არ არის პროცესი თანდათანობით ჩამოშორებისა პირველადი ჭეშმარიტებიდან, რომელიც თანდათანობით იკარგებოდა; ქრისტიანობა სრულიად განსხვავებულ პრინციპებზე დგას და სრულიად განსხვავებული წყაროდან წარმოიშვა. მისთვის პრაქტიკულად ყველაფერში უცხო იესო მან პირველივე შეხებისას შერყვნა, პირველივე მცდელობისას მისი დასაკუთრებისა.

ჩამოშორების შესახებ აზრი თავისთავად ქრისტიანულია; ნიცშემდე ჩამოშორებად ესმოდათ დასუსტება, განზავება; ჭეშმარიტი, პირველსაწყისი, ახალ აღთქმაში მოცემული ქრისტიანობის შემსუბუქება, ან მისი ღალატი. მთელი ქრისტიანული საუკუნეების განმავლობაში არ შემწყდარა მცდელობები ჩამოშორების ამ მდგომარეობიდან ახალ აღთქმასთან დაბრუნებისა აღდგომის, პირველსაწყისი რწმენის აღდგენის გზით. მაგრამ ნიცშესთვის ქრისტიანობის შერყვნა სულაც არ არის ჩამოშორება, რაც მხოლოდ თანდათანობით ვლინდება ისტორიულ ცვლილებათა შედეგად. ის ქრისტიანობის არსს შეადგენს და მასში დასაწყისიდანვე არსებობს. თავად სახარებები, ახალი აღთქმის მთელი კორპუსი – უკვე შერყვნაა.

ამ შერყვნის არსს ნიცშე შემდეგში ჭვრეტს.

იესომ ცხოვრებისეული პრაქტიკის რეალიზება მოახდინა, ახალ აღთქაში კი საქმე ეხება არა ცხოვრებას, არამედ რწმენას. მაგრამ: „თუ ქრისტიანად ყოფნა თქვენთვის იმაზე დაიყვანება, რომ რაღაც ჭეშმარიტება აღიაროთ, მაშინ თქვენ უბრალოდ უარყოფთ ქრისტიანობას. ამიტომაცაა, რომ არანაირი ქრისტიანი არ არსებულა“ (VIII, 266). ქრისტე, ისევე, როგორც ბუდა, სხვა ადამიანებისგან განსხვავდებოდა საქმით, ქრისტიანები კი სხვებისგან თავიდანვე რწმენით განსხვავდებოდნენ.

რწმენა მოძღვრებად იქცა. ის, რაც გაზიარებადი ნეტარების სიმბოლოს წარმოადგენდა, ხელშესახებ რეალობად იქცა: „მხოლოდ ფაქტები და პიროვნებები სიმბოლოთა ნაცვლად, მხოლოდ ისტორია ნაცვლად რეალიებისა, მხოლოდ ფორმულები, ადათები და დოგმები – ნაცვლად ცხოვრების პრაქტიკისა“ (XV, 260). „წმინდა წერილმა ჩაანაცვლა სიმბოლური „ახლა“ და „ყოველთვის“, „აქ“ და „ყველგან“; სასწაული – ფსიქოლოგიური სიმბოლოს ნაცვლად“ (XV, 287). იესოს ჭეშმარიტებიდან, რომელიც ყოველივე პირადსა და ისტორიულს ეჭვის ქვეშ აყენებს, ხდება პირადი უკვდავების, პირადი მხსნელის, პირადი ღმერთის „ფაბრიკაცია“ (XV, 286). მაგრამ: „არაფერი შეიძლება იყოს მეტად უცხო ქრისტიანობისთვის, ვიდრე ეკლესიის ყველა ეს უხეში უხამსობა ღმერთის, როგორც პიროვნების შესახებ, „უფლის სამეფოზე“, მიღმურ „ზეციურ საუფლოზე“, „უფლის ძეზე“ – სამების მეორე სახეზე... ეს ყველაფერი – სამყაროულ-ისტორიული ცინიზმია, რომელიც თავხედურად დასცინის სიმბოლოს...“ (VIII, 260).

პირველ რიგში ჭეშმარიტი იესოს ადგილას განათავსეს იესოს გამოგონილი ხატი: მებრძოლი და ფანატიკოსი, რომელიც მღვდელმსახურებსა და ღვთისმეტყველებს ესხმის თავს; შემდეგ, პავლესეულ ინტერპრეტაციაში, შეიქმნა მხსნელის ხატი, რომელშიც მნიშვნელობა მხოლოდ სიკვდილსა და მკვდრეთით აღდგომას ენიჭებოდა.

იმის კვალად, რაც ნიცშე ერთმანეთის მიყოლებით გვიჩვენებს „დიადი შერყვნის“ ყველა გამოვლინებას, მასში იზრდება განცვიფრება წინ გადაშლილი სურათის ხილვით: „კაცობრიობა მუხლს იდრეკს სრული წინააღმდეგობის წინაშე იმისა, რაც სახარების წყაროს, არსსა და უფლებას წარმოადგენდა; ცნებაში „ეკლესია“ იგი სწორედ მას რაცხს წმინდად, რისგანაც დაშორებას ცდილობდა ნეტარი „მახარებელი“ და რაც მან საბოლოოდ გადალახულად ჩათვალა – რთულად თუ მოიძებნება სამყაროულ-ისტორიული გაყალბების მეტად განსაცვიფრებელი მაგალითი...“ (VIII, 262).

გ) ქრისტიანობის შერყვნის წყაროები

ქრისტიანობა შერყვნით იწყება, შერყვნა წარმოადგენს მის საძირკველს, მაგრამ თავად შერყვნასაც უნდა გააჩნდეს თავისი წყარო. ამ წყაროს სრულებით არ წარმოადგენს იესოს მშვიდობიანი უარი ყველა სახის ბრძოლაზე; არა მისი ცხოვრებისეული პრაქტიკა, რომლის ნაყოფს აქ და ახლა ნეტარება წარმოადგენს მშვიდ წინაღუდგომლობაში; არა სამყაროსა და სიკვდილისგან განდგომა. ქრისიტიანობის ფესვები სამყაროსთან ადამიანის ურთიერთობის სრულიად განსხვავებულ სტერეოტიპშია, რომელმაც სწორედ ამ ისტორიულ კონსტელაციაში შეძლო მანამდე არნახული ძლიერების მოხვეჭა: ესაა წარუმატებლებისა და უსუსურთა რესენტიმენტი, ყველა ჩაგრულისა და დამცირებულის ბოღმა, ყველა საშუალოსა და ნაცრისფერის შური. აქ იმსახურებს ნიცშე ფსიქოლოგიური აღმოჩენის პატივს, სახელდობრ: უძლურების რესენტიმენტს, რომელიც ძალის, ძლიერებისა და ძალაუფლებისკენ ნებიდან მომდინარეობს, ხოლო ბუდობს უძლურებაში, უმწეობასა და დამცირებაში, უნარი შესწევს შემოქმედებით ძალად იქცეს, რომელიც ახალ ფასეულობებს, იდეალებსა და ცნებებს წარმოშობს. მორალისტის პათოსში ნიცშე ფარულ მზაკვრობას ჭვრეტს, რომელიც რევანშის აღებას ესწრაფვის; სამართლიანობის ფანატიზმში – შურისძიების იდუმალ წყურვილს; იდეალურ ფასეულობებში – ფარულ ბრძოლას ყოველივე ჭეშმარიტად ამაღლებულისადმი. ყველა ამ მოტივის ერთობლიობას უნარი შესწევს დაბადოს განსაკუთრებულად რაფინირებული სულიერება, რომელიც სულ უფრო სუბლიმირებულად ამაღლებულ ფორმებს იძენს. სწორედ ამ ფსიქოლოგიის მეშვეობით ცდილობს ნიცშე ჩაწვდეს ქრისტიანობის განვითარების გზებსა და წყაროებს. ქრისტიანობა ცდილობს საკუთარ ინტერესებში გამოიყენოს ყველა ჭეშმარიტება, რომელთანაც მას შეხება უწევს, მათ შორის, ნამდვილი იესოს ჭეშმარიტება; ის ისაკუთრებს მას, რყვნის და ამახანიჯებს რა უცნობლობამდე, და აიძულებს თავის ინტერესებს ემსახუროს – ცოცხლად დამარხოს ყველაფერი, რაც ამაღლებული, ძლიერი, კეთილშობილია ამქვეყნად, ყოველი ჯანმრთელი, ძლიერი, სულგრძელი, აყვავებული და სიცოცხლისმამკივდრებელი. უკვე პირველი სამოციქულო თემი, ნიცშეს აზრით, წარმოადგენდა „თითქოს რუსული რომანიდან გადმოტანილ სამყაროს, – საზოგადოების ნაყარის, ნერვული ავადმყოფებისა და ინფანტილური იდიოტების თავშესაფარს“ (VIII, 254). გვიანი ანტიკური ეპოქის სამყაროში ეს ადამიანები ყველგან ხვდებოდნენ მონათესავე სულებს, რადგან ჯანმრთელი კერპთაყვანისმცემლობის წიაღში უკვე კარგა ხანია იზრდებოდა ანტი-კერპთაყვანისმცემლობა – მახინჯი და ავადმყოფური რელიგიური ფორმები, რომელთა წინააღმდეგ ჯერ კიდევ ეპიკურე იბრძოდა. და აი, ქრისტიანობამ „გადაყლაპა და მოინელა“ რომის იმპერიის ყველა მიწისქვეშა კულტის წესი და ადათი, ყველა სახეობის ავადმყოფური გონების უგუნური წარმონაქმნი. „ქრისტიანობის ბედისწერა იმაში მდგომარეობს, რომ მისი რწმენა არ შეიძლებოდა არ გამხდარიყო ისეთივე ავადმყოფური, მდაბალი და ვულგარული, როგორი ავადმყოფური, მდაბალი და ვულგარულიც იყო მოთხოვნები, რომლებიც მას უნდა დაეკმაყოფილებინა“ (VIII, 262).

წარმართულმა სამყარომ ნება დართო ამ ანტიწარმართობას, ამ „ქრისტიანობამდელ ქრისტიანობას“, საკუთარი ფილოსოფიის მწვერვალზე გაფურჩქნულიყო: პლატონი და სოკრატე ნიცშესთვის ამ საბედისწერო მოვლენის პირველი მახარობლები არიან. შესაბამისად, ანტიკურობამ თავად შვა ქრისტიანობა, ის მისი ღვიძლი შვილია. ქრისტიანობა მას არ დასხმია თავს გარედან, როგორც უცხო ძალა, და ამიტომ ქრისტიანობის ყველა პატიოსან მტერს ანტიკურობაც უნდა აეჭვებდეს: „ჩვენ მეტისმეტად განვიცდით ჩვენს ცთომილებებს და მათში მეტისმეტად ვართ დამოკიდებული ანტიკურობაზე, რათა მის მიმართ ქედმაღლობა გამოვიჩინოთ, ყოველ შემთხვევაში, აქ და, ალბათ, კიდევ დიდხანს. ანტიკურობას ადევს ბრალი კაცობრიობის უსაზარლესი დანაშაულის – იმისათვის, რომ შესაძლებელი გახდა ქრისტიანობა ისეთი, როგორიც ჩვენ ვიცით. ქრისტიანობასთან ერთად ნაგავსაყრელზე ანტიკურობაც აღმოჩნდება მოსროლილი“ (X, 403).

ქრისტიანობამ შეითვისა ყველა მისტერია, ხსნის ყველა გზა – მსხვერპლშეწირვა, ასკეტიზმი, ორი სამყაროს თეორია, ქვეყნისგან განდგომის ფილოსოფია – დაკნინებული და მბჟუტავი ცხოვრების ყველა გამოვლინება. მან დაამარცხა ყველა კონკურენტი, მსგავსი მიტრას კულტისა, შეიწოვა მათი შინაარსი და გააძლიერა მათი მოტივები. მან ეს, ნიცშეს აზრით, მოახერხა მხოლოდ სპეციფიური ისტორიული ფესვების წყალობით, წყალობით მისი უშუალოდ იუდაიზმიდან წარმომავლობისა. თავისი სასრული მოტივების მიხედვით, ისევე, როგორც მათი კონცენტრაციისა და ინტენსივობის, ქრისტიანობა წმინდად იუდაისტური ფენომენია.

„ებრაელები – უკიდურესად საინტერესო ერია მსოფლიო ისტორიაში: მხოლოდ მათ, აღმოჩნდნენ რა ყოფნა-არყოფნის კითხვის წინაშე, აბსოლუტური და შემაზრზენი ცნობიერებით აირჩიეს ყოფნა ნებისმიერ ფასად. ეს ფასი კი იყო ყოველგვარი ბუნების, ბუნებრიობისა და რეალობის რადიკალური შერყვნა...“ (VIII, 243). მათ დაამახინჯეს ფასეულობები, შექმნეს რა მორალური იდეალები, რომლებიც – მანამ, სანამ მათი სწამთ – მათ უძლურებას ძალად აქცევენ, ხოლო მათ უსუსურობას – ფასეულობად. სწორედ აქ „რესანტიმენტის – შურიანი ღვარძლის – ინსტინქტმა გენიალობას მიაღწია და განსხვავებული სამყარო წარმოშვა“, საიდანაც ყოველგვარი სიცოცხლისმამკვიდრებლობა ბოროტებად წარმოჩნდება.

ძალაუფლების, ძალისა და წარმატების უარყოფა სამყაროში, სადაც სიცოცხლე, სიხარული და ბედნიერება ზეიმობს, ებრაულ ინსტინქტს აიძულებდა საერთოდ ყოველგვარი რეალობა უარეყო, მათ შორის საკუთარი წარსულის, გმირულისა და საბრძოლოს, რეალობაც. ებრაელმა მღვდელმსახურებმა ისევე შერყვნეს და გააყალბეს ისრაელის ისტორია, როგორც პავლემ – იესოსა და მის პირველ მოწაფეთა ამბები. ერთისა და მეორის წყაროც – რეალობისადმი სასიკვდილო სიძულვილია.

რეალობაში თვითდამკვიდრებისთვის ებრაულმა ინსტინქტმა ყველა მიწისქვეშა ძალა გამოიყენა, რომელიც კი გამოდგებოდა. ებრაელი ერი, „ერი, აღჭურვილი არნახული შეჭიდულობის ცხოვრებისეული ძალით“, „ნებაყოფლობით დგება ყველა დაკნინებული – დეკადენტური – ინსტინქტის მხარეს, არის რა ჩაყენებული გაუსაძლის მდგომარეობაში და ხელმძღვანელობს თვითგადარჩენის დიადი სიბრძნით“. ამასთანავე, ისიც მართალია, რომ ებრაელები „დაკნინების სრულ წინააღმდეგობას წარმოადგენენ: მათ დეკადენტთა ნიღბის მორგება სჭირდებოდათ და დროდადრო მართლაც დამაჯერებელ ილუზიას ქმნიდნენ“. „ამ ტიპის ადამიანებისთვის, რომლებიც ებრაელებსა და ქრისტიანებს შორის ძალაუფლებას ესწრაფვიან – საღმრთო ყაიდის ადამიანებისთვის – დეკადანსი მხოლოდ საშუალებაა“ (VIII, 244).

ქრისტიანობა და არა იუდაიზმია ნიცშესთვის ლოგიკურ ზღვრამდე მიტანილი იუდაიზმი. წარმოდგა რა „ქრისტიანობის სახით“, იუდეური ინსტინქტი „გაუსწორდა, საბოლოოდ, რეალობის უკანასკნელ ფორმასაც – „რჩეულ ხალხს“, ებრაელების, როგორც ასეთის, რეალობას“ (VIII, 249).

კვლავ და კვლავ უბრუნდება ნიცშე შერყვნის იმ ხანგრძლივი და უწყვეტი პროცესის სხვადასხვა მხარეთა აღწერას, რასაც ის დენატურალიზაციას, ფასეულობათა განბუნებრიობას, ფასეულობებით თაღლითობას უწოდებს, რომელთა ადგილას მორალით გაჟღენთილ სიყალბეებს გვაჩეჩებენ. კაცობრიობის ისტორიაში დასაწყისიდან დასასრულამდე ამ პროცესში მხოლოდ ებრაელებმა მიიღეს მონაწილეობა, მიყვებოდნენ რა მის ყველა განტოტებას და მისი ყველა ღირებულებითი მითითების ხორცშესხმას ახდენდნენ. „შედეგად მათ იმდენად გამოალენჩეს კაცობრიობა საკუთარი სიცრუით, რომ დღევანდელი ქრისტიანი უფლებას აძლევს საკუთარ თავს, არ მიიღოს იუდაიზმი და არ უყვარდეს ებრაელი, ვერ აცნობიერებს რა, რომ თავად ის – მხოლოდ უკანასკნელი დასკვნაა, იუდაიზმიდან გამომდინარე“ (VIII, 243). მათ კი, ვინც ამ პროცესს ქრისტიანობის წარმოშობამდე უწყობდა ხელს – პლატონს, სტოიკოსებსა და ა.შ., ნიცშე „ებრაული პირმოთნეობით ინფიცირებულებს“ (XV, 289) უწოდებს.

დაუყოვნებლივ იესოს სიკვდილის შემდეგ ახლადწარმოშობილმა ქრისტიანობამ პირველი სიყალბე ჩაიდინა, იცრუა რა თავად იესოს ნამდვილობასთან მიმართებით. დაბნეული მოწაფეები ჯვარცმის შემდეგ განცვიფრებით კითხულობდნენ: „ვინ იყო ეს? რა მოხდა?“ პასუხი გაჩნდა, მაგრამ იგი ბრძოლისკენ ნებამ დაბადა, საპირისპიროდ იესოს ცხოვრებისეული პრაქტიკისა. ამიერიდან იესო განიხილებოდა, როგორც მეამბოხე, რომელიც არსებული წესრიგის წინააღმდეგ აჯანყდა, საპირისპიროდ რეალური იესოს ზღვრული წინაღუდგომლობისა. მოწაფეთა რესანტიმენტი არავის არაფერს პატიობდა. „ყველაფერი დათრგუნა და შთანთქა ამქვეყნად ყველაზე არასახარებისეულმა გრძნობამ – შურისძიების წყურვილმა. მათ ანგარიშსწორება სჭირდებოდათ – „სამსჯავრო“... შემდეგ კი პავლე გამოჩნდა და კითხვას: „როგორ დაუშვა ეს ღმერთმა?“, უპასუხა: „ღმერთმა მსხვერპლად შესწირა თავისი ძე“. ამიერიდან მოძღვრება მკვდრეთით აღდგომისა და განკითხვის, პირადი უკვდავების შესახებ დოგმად იქცა – იმად, რაც აბსოლუტურად უცხოა იესოსთვის“ (VIII, 296).

დ) ქრისტიანობის შემდგომი განვითარება

ქრისტიანობის ისტორია ნიცშესთვის ნიშანდებულია სულ უფრო მეტ სულთა შეპყრობით ფასეულობათა შერყვნის მეშვეობით, რომლებიც ქრისტიანთა არსენალში დასაწყისიდანვე არსებობდა. მაგრამ, მეორეს მხრივ, ამას აქამდე გაუგონარი სულიერი სირთულეები მოყვება. აღმავლობის პერიოდებში ადამიანები იმდენად მძლავრ სულიერ დაძაბულობას განიცდიან, რომ საბოლოოდ ძლიერები და კეთილშობილებიც ვეღარ ახერხებენ არ დაემორჩილონ ქრისტიანობის იდეალებს, თუმცა მათ სულებში წამითაც არ წყდება ბრძოლა ამ იდეალთა წინააღმდეგ. ეს ყველაფერი, როგორც წესი, განმუხტვით სრულდება – ზეციურ ქრისტიანულ სიმაღლეზე აღზევებული სული მიწაზე ეშვება. ასე იქმნება ქრისტიანულ იდეალთა ფსევდომორფოზები. ყველა ამ ფსევდომორფოზას შორის ნიცშე ოდნავ მაინც ღირსეულად მხოლოდ იეზუიტებს მიიჩნევს, მაგრამ სიძულვილის გარდა არაფერს იმსახურებენ ქრისტიანულ იდეალთა ისეთი ფსევდომორფოზები, როგორიცაა განმიწიერებული მორალი, ლიბერალური და სოციალისტური მსოფლმხედველობა – ერთგვარი აჭიმები, რომელთა მეშვეობით ქრისტიანობა დღემდე მიმართავს ევროპული კაცობრიობის ყოველ ნაბიჯს, მიუხედავად მისი მოჩვენებითი ურწმუნობისა.

ქრისტიანული ისტორიის ამ ვეებერთელა მონაკვეთის შესახებ ნიცშეს თვალსაზრისს სრულად ვერ მოვიტანთ, ამიტომ მაგალითად მხოლოდ რამდენიმე შეხედულებას გაგაცნობთ.

ასე ახასიათებს ნიცშე ქადაგების ტექნიკასა და ქრისტიანობის გავრცელებას. ამ ტექნიკის მთავარი პრინციპია: „არ აქვს მნიშვნელობა, ჭეშმარიტია თუ არა. მნიშვნელოვანია, მუშაობს თუ არა“. „ინტელექტურალური პატიოსნების უკმარობა“ საშუალებას იძლევა ნებისმიერი სიცრუე იქნას გამოყენებული, ოღონდ კი ის სულს „ათბობდეს“, ოღონდ კი ადამიანებს „სწამდეთ“. აქედან „მთელი მეთოდიკა, რწმენად მოქცევის ნამდვილი სკოლა ვითარდება: პრინციპული სიძულვილი და დამცირება ყველა სფეროსი, საიდანაც შესაძლოა წინააღმდეგობა წარმოიშვას (გონება, ფილოსოფია და სიბრძნე, ეჭვი და სიფრთხილე); ურცხვი თვითქება და განდიდება მოძღვრებისა მუდმივი შეხსენებით, რომ ის თავად ღმერთის მიერაა ბოძებული... რომ მასში არაფრის გაკრიტიკება არ შეიძლება და ყველაფერი რწმენით უნდა იქნას მიღებული... მიღება კი რამენაირად კი არ უნდა მოხდეს, არამედ უკიდურესი მორჩილებისა და მადლიერების მდგომარეობაში... რესანტიმენტზე მუდმივი სპეკულირება – თამაში შურისა და ღვარძლის გრძნობებზე, რასაც ქვევით მდგომები ყოველთვის განიცდიან ზევით მყოფთა მიმართ... ეს ქადაგება ყველა გზასაცდენილსა და განკიცხულს ჩაითრევს... თავბრუს ახვევს მათ პატარა, ღარიბ და ბრიყვ თავებს, აქცევს რა ფანატიკოსებად და აიძულებს უუგუნურესი ფანტაზიის გამო გაიბღინძონ – თითქოს ისინი არიან სამყაროს აზრი და არსი... ამ მოძღვრებამ შესანიშნავად გააცნობიერა, რამდენად დიდია პარადოქსის ძალა; მისი მეშვეობით ის ანცვიფრებდა, აღაშფოთებდა, აღიზიანებდა და საბრძოლველად, მტერთა სადევნელად და გასანადგურებლად უხმობდა...“ (XV, 268).

ყველაზე მოულოდნელი ის არის, რომ ქრისტიანული იდეალები რაღაც უწვდომელი გზით კეთილშობილთა და ძლიერთა სულებსაც იმონებენ, და სწორედ ამისთვის იღვწის ქრისტიანობა. ამაშია ქრისტიანული ისტორიის მთავარი ამოცანა, რომლის ამოხსნას ნიცშე ფსიქოლოგიის მეშვეობით ცდილობს, მაგრამ ამას ჯეროვნად ვერ ახერხებს. ქრისტიანული იდეალი „დაქანცულ სულთა სიმხდალისა და პატივმოყვარეობის თანახმიერია, მაგრამ ადამიანთა შორის უძლიერესებიც იცნობენ დაღლილობის წუთებს, და სწორედ აქ ხდება შენაცვლება: ის, რაც აუცილებლად და სასურველად გვეჩვენება მოცემულ მომენტში – ნდობა, უბოროტობა, არა-მომთხოვნელობა, მოთმინება, მოყვასის სიყვარული, სიდიადე, საკუთარი თავის ღმერთის ნებაზე მიშვება, საკუთარი „მე“-სგან განთავისუფლება და თავდადება – საღდება, როგორც რაღაც თავისთავად აუცილებელი და სასურველი“ (XV, 328). და ნიცშე ასკვნის: „რა გვძულს ჩვენ ქრისტიანობაში? – ის, რომ იგი ძლიერთა მოდრეკვისკენ მიილტვის, ცდილობს მათი სიმამაცე სისუსტედ აქციოს, გამოიყენოს ყოველი სახარბიელო წუთი, როდესაც ისინი დათრგუნულ-დაქანცულები არიან, რათა მათი ამაყი დარწმუნებულობა მღელვარებითა და უნაყოფო ქენჯნით ჩაანაცვლოს; ის, რომ მას უნარი შესწევს მოწამლოს მათი კეთილშობილი ინსტინქტები და ჯანმრთელები ავადმყოფებად აქციოს, ძალაუფლებისკენ მათი ნება შიგნით მიაქციოს – მათივე წინააღმდეგ, ისე, რომ საბოლოოდ ყველაზე ძლიერიც იძირება თვითდამცირებისა და თვითგვემის ტალღებში: ასეთი ჯოჯოხეთური განადგურების ყველაზე ცნობილი მაგალითი პასკალია“ (XV, 329).

მსგავს ბრძოლაში სულის დაძაბულობა კოლოსალურ სიმძაფრეს აღწევს, რასაც ნიცშე ქრისტიანობის ირიბ შედეგად მიიჩნევს და ესალმება მას, როგორც კაცობრიობის ახალი აღმაფრენის შესაძლებლობას: ამ სულიერი დაძაბულობის გარეშე ქრისტიანობის გადამლახავი კაცობრიობა ვერასოდეს შეიტყობდა მის ხელთ არსებულ შანსებს. საკუთარ თავს ნიცშე ერთ-ერთ იმ ადამიანად თვლის, ვისშიც ქრისტიანობით შობილმა დაძაბულობამ მაქსიმალურ ნიშნულს მიაღწია. მაგრამ შეძლებს კი კაცობრიობა მისთვის გახსნილი შესაძლებლობების გამოყენებას, იმუშავებს დაძაბულობა და შენარჩუნდება იგი – ეს დიადი ისტორიული კითხვაა; საფრთხე აქ, სულ ცოტა, ისევე დიდია, როგორც წარმატების შანსი. ზეასვლისას ადამიანს შესაძლოა ქრისტიანობაზე მეტად მძლავრი ისტორიული ფენომენები ეღობებოდეს, რომელთა არსი სულიერ განმუხტვაში, ყოველგვარი დაძაბულობის მოხსნაშია (VII, 5; XVI, 196, 394). დროდადრო შესაძლოა მოგვეჩვენოს, რომ ეს მომადუნებელი მოვლენები ნიცშესთვის კიდევ უფრო მეტად საძულველია, ვიდრე ქრისტიანობა, როგორც ასეთი. ეს უკვე სრული კატასტროფაა, უარესს ვერ წარმოიდგენთ. ამ მოვლენათა შორის ნიცშესთვის პირველ პლანზე, იეზუიტობის გარდა, თანამედროვე დემოკრატიის სულია და ყველაფერი, რაც მას უკავშირდება.

ლიბერალიზმი, სოციალიზმი, დემოკრატია, როგორი ანტიქრისტიანული ლოზუნგებითაც არ უნდა ინიღბებოდნენ ისინი, ნიცშესათვის დაძაბულობადაკარგული და მოდუნებული ქრისტიანობის ნაშიერები არიან. სწორედ მათში განაგრძობს ქრისტიანობა დღეს არსებობას. ქრისტიანული წარმომავლობის მოსახერხებელი სიცრუის წყალობით ინარჩუნებს ის საკუთარ თავსა და გავლენას. დღევანდელი ფილოსოფია და მორალი, „ჰუმანიზმი“, განსაკუთრებით კი თანასწორობის შეხედულებები – სხვა არაფერია, თუ არა შენიღბული ქრისტიანული იდეალები. ის, რომ ყოველ არარაობას, უბადრუკობას, სისუსტეს უნდა დაეხმარო, რადგან ის სუსტია; რომ ყველა ბიოლოგიურად ადამიანურ არსებას მხოლოდ საკუთარი არსებობის ფაქტის წყალობით აქვს უფლება პრეტენზია განაცხადოს იმაზე, რაც მხოლოდ კონკრეტული რანგის ადამიანისთვისაა მისაწვდომი; რომ ყოველ უგნურსა და ბრიყვს შეუძლია და უნდა ისწავლოს ის, რაც მხოლოდ დაბადებიდან გონებით დაჯილდოვებულ ადამიანს შეჰფერის, რომელშიც ცოცხალი იდეები გენერირდება; ის, რომ აბსოლუტური პირველობა მიკუთვნებული აქვს ადამიანური ყოფიერების უბრალო ფაქტსა და არა მის შინაარსს, ხოლო ენთუზიაზმი, ჭეშმარიტი და ნებელობითი საწყისი მასში მნიშვნელობადაკარგულია; რომ ყველა თავს იკატუნებს, თითქოს ყველასთვის ყველაფერი მისაწვდომი იყოს და არ არსებობდეს მკაცრი მოცემულობა; რომ დღეს აღარ სურთ გადაწყვეტილებების მიღება და პასუხისმგებლობის საკუთარ თავზე აღება; რომ სულიერი და იდეალური სინამდვილეში გამოიყენება მხოლოდ თვითშენარჩუნებისა და ძალაუფლების შენარჩუნებისთვის ფაქტიურად უწყვეტ ბრძოლაში არსებობისთვის, რომელშიც, რადაც არ უნდა დაგიჯდეს, „ნებისმიერ ფასად“ უნდა გაიმარჯვო, – ეს ყველაფერი ნიცშესთვის გვიანანტიკური, იუდეური, ქრისტიანული „დიადი შერყვნის“ ნაყოფია. ეს იდეალები ყველა ისტორიულ პერიპეტიაში იმავე თავდაპირველ სიყალბეს ინარჩუნებენ, რეალობისგან ისევე დაშორებულად რჩებიან. მაგრამ როდესაც საბოლოოდ ისინი ცვდება, ბერდება და შესაძლებლობა გვეძლევა საკუთარი თავი ხარვეზების გამჭოლ დავინახოთ, ქვეყანას ნიჰილიზმი ევლინება, რომელსაც უკვე აღარაფრის სწამს, აღარაფერს მიიჩნევს ჭეშმარიტად – განურჩევლად ყველაფერი საფუძველს მოკლებულია და საკუთარი არსით სწორედ ქრისტიანობის შედეგს წარმოადგენს, მაგრამ არა იესოს, არამედ „დიადი შერყვნის“ ქრისტიანობისა.

გაგვიჭირდება ყველა მოვლენის ჩამოთვლა, რომელშიც ნიცშე თანამედროვე სამყაროში ქრისტიანობის ფსევდომორფოზებს ამხელს. ყველაზე ნაკლებად მტრულ განცხადებებს იგი ბურჟუაზიულ სამყაროში „ქრისტიანობის ევთანაზიის“ შესახებ აკეთებს.

ჭეშმარიტად აქტიური ადამიანები დღეს ქრისტიანობის გარეშე გადიან ფონს, ხოლო საშუალო სულიერი დონის მოაზროვნე ადამიანები იყენებენ ქრისტიანობის შესწორებულ ვერსიას, რომელსაც ნიცშე ასე ახასიათებს: „ღმერთი, რომელიც სიყვარულიდან გამომდინარე საბოლოოდ ყველაფერს ისე მოაწყობს, რომ ჩვენთვისვე იყოს უკეთესი... რომ ყველაფერი მთლიანობაში ყოველთვის კარგად და სწორად გამოდიოდეს, ისე, რომ არავის ჰქონდეს ცხოვრებაზე ჩივილისა და მისით დამძიმების საფუძველი... ერთი სიტყვით, არა ღმერთი, არამედ რეზინიაციისა⁷ და თავმდაბლობის გაღმერთება – ესაა საუკეთესო, რაც ჯერ კიდევ გადარჩა ქრისტიანობიდან... ერთგვარი რბილი მორალიზმი... დარჩა არა იმდენად „ღმერთი, თავისუფლება და უკვდავება“, არამედ რწმენა იმისა, რომ ერთხელ მთელს სამყაროში დაისადგურებს კეთილმოსურნეობა და წესიერება“ (IV, 88).

შენიშვნები და განმარტებები:

2.ქრისტიანობის ისტორიის შესახებ ნიცშეს მოძღვრების მიმოხილვა მოცემული აქვს ერნსტ ბენცს ნაშრომში „ნიცშეს იდეები ქრისტიანობის შესახებ“ (Zeitschrift für Kirchengeschichte, Bd. 56, 1937). აქ ციტირებულია ნიცშეს უფრო გვიანდელი თხზულებები; განსაკუთრებით ფასეულია პარალელები და ანალოგიები სხვა ავტორებთან.
3. უპირატესად (ლათ.).
4. დაზუსტებით არაა ცნობილი, ჰქონდა თუ არა ნიცშეს წაკითხული დოსტოევსკის „იდიოტი“. ამ წიგნის პირველი გერმანული თარგმანი 1899 წელს გამოიცა და მისთვის ცნობილი ვერ იქნებოდა. მე ვერ შევძელი დამედგინა, არსებობდა თუ არა იმ დროს უკვე ფრანგული თარგმანი, და თუ არსებობდა, იყო თუ არა ნიცშესთვის ხელმისაწვდომი. ისიც არ ვიცი, მისი დასახელება თუ ჰქონდა გაგონილი საერთოდ, თუ აქ მართლაც საოცარ დამთხვევასთან გვაქვს საქმე. ამ ფრაზის დასასრული - სიტყვა „იდიოტი“ - მისი დის მიერ მომზადებულ გამოცემაში არ დაბეჭდილა; ის ჰოფმილერის წყალობით გახდა ცნობილი.
5. ბიბლიის კითხვისა და სახარების კრიტიკის შესახებ ნიცშე წერს აქ: VIII, 251 და 273-279. ზოგადად, სახარების ფილოლოგიური კრიტიკის წინააღმდეგ სამი მოსაზრება იყო გამოთქმული: ნიცშე მას „სწავლულ ფუჭსიტყვაობას“ (VIII, 251) უწოდებს; კირკეგორს მიაჩნია, რომ მორწმუნე ქრისტიანისთვის ის სრულიად უსარგებლოა. სხვები ამტკიცებენ, რომ ფილოლოგიურ კრიტიკას მხოლოდ ნგრევა ძალუძს და რომ მის მიერ შესრულებული სამუშაო ხერგავს გზას უკან, რწმენისკენ. მე ვფიქრობ, რომ ყველა ამ თვალსაზრისის საფუძვლად ჭეშმარიტი ფილოლოგიის არსის შესახებ მცდარი წარმოდგენა დევს. ისინი იმ მცდარი წინაპირობიდან გამოდიან, თითქოს ფილოლოგიას საგანთა არსის წვდომა შეეძლოს. კარგი ფილოლოგია კი სწორედ იმით ამჟღავნებს ჭეშმარიტ არსსა და აზრს, რომ მათ შემეცნებაზე არ აცხადებს პრეტენზიას. იგი ამ არსებითს იცავს ფილოლოგიურად შემეცნებადთან შეზავებისგან, რაც მის უშუალო თემას წარმოადგენს. ყველა წინა პლანს, რეალიას, წყაროს, კონტექსტს, დამოკიდებულებასა და აზროვნებით პროცესს მიღმა, ფილოლოგიის მიერ მათი გამომჟღავნების კვალდაკვალ, სულ უფრო ცხადად ვლინდება არსებითი აზრი, სუბსტანცია, თუკი ის, რასაკვირველია, არსებობს და, რა თქმა უნდა, მხოლოდ მისთვის, ვისაც მისი ჭვრეტის უნარი გააჩნია. ფილოლოგიური ცოდნა მხოლოდ ყალბ ხედვას ანადგურებს, ხოლო იქ, სადაც მან ყველაზე ინტენსიურად იმუშავა, აღმოაჩენს არსს, რადგან მხოლოდ ის რჩება ჭეშმარიტი არცოდნის სფეროში. რაც შეეხება რწმენის განადგურებას, რა ფასი აქვს მას, თუკი ის მხოლოდ მანამ ძლებს, სანამ ემპირიული ფაქტებისა და რაციონალური კავშირების შესახებ მისი ილუზორული წარმოდგენებია მთელი?
6. ზემონახსენებ ნაშრომს ერნსტ ბენცი მეტად საინტერესო შენიშვნით ასრულებს. მთელი თხზულების მანძილზე ის აღშფოთებას გამოთქვამს XIX საუკუნის ლიბერალური და პოზიტიური თეოლოგიის სიყალბის გამო, დასასრულს კი იესოს ნიცშესეული ხატის შეფასებას გვთავაზობს. ამ თეოლოგს მიაჩნია, რომ იესოს ნიცშესეული გააზრება გახლავთ „პოზიტიური წვლილი ქრისტიანული ცხოვრებისა და ქრისტიანული აზრის ახალი ფორმის განხორციელებაში“, და ასკვნის: „ანტიქრისტიანი არის... imitatio Christi (ქრისტეს მიბაძვა) მასწავლებელი, ამასთან ნამდვილის, ისეთის, რომელზეც ეკლესიამ უარი თქვა, სისუსტის გამო და კომფორტისათვის. ეკლესიის მტერი ქრისტიანობის ახალი შესაძლებლობის წინასწარმეტყველი აღმოჩნდება, იმ შესაძლებლობისა, რომელიც თავად ეკლესიამ მიაჩუმათა და დამალა გარდუვალი და არასახარბიელო შედეგების წინაშე შიშიდან გამომდინარე. ის გვევლინება მომავალი ordo evangelicus (ევანგელისტთა ორდენი) მქადაგებლად, რომელიც გააერთიანებს ახალ თემს ქრისტესადმი ახალ მსგავსებაში ერთგული ადამიანებისა და, საბოლოოდ, ჭეშმარიტ ად მორწმუნე ქრისტიანებს მოგვცემს რეალურ წარმოდგენას იესოს ცხოვრების შესახებ, წაართმევს რა მათ ხელიდან ქაღალდზე დატანილ მონანიებებსა და მელნით ამოყვანილ სიმბოლოებს“. ჭეშმარიტად განმაცვიფრებელი სიტყვებია თეოლოგისთვის, მით უმეტეს განმაცვიფრებელი, თუ ჩვენ იესოს ნიცშესეულ პორტრეტს მთლიანობაში გავიხსენებთ, როგორც ეს-ესაა ვცადეთ გადმოგვეცა იგი თავად ნიცშეს სიტყვებით!
7. ბედისწერისადმი სრული, უდრტვინველი მორჩილება.