(ადამიანის კეთილდღეობის ფილოსოფიური გამოკვლევა, ბიოლოგიასა და ნევროლოგიაში)

შესავალი

რა არის ბედნიერება? ვარ თუ არა ბედნიერი? როგორ უნდა ვიცხოვრო, რომ ბედნიერი ვიყო? ამ და სხვა მსგავსი კითხვებით გონებრივ გაუგებრობაში ყოფნა ინტელექტუალური ადამიანის ბუნებრივი კონდიციაა. ჩვენ ყოველთვის ვსვამთ კითხვებს და მასზე პასუხები გვჭირდება, სხვაგვარად რა აზრი აქვს ცხოვრებას? ადამიანი, რომელიც ჰაერს ამოაყოლებს სიტყვებს, რომ თითქოს რომელიმე კითხვაზე პასუხის მოპოვება არ ძალგვიძს, უკვე დანებებულია. ის კითხვებმა დაამარცხა თავისი სირთულით, ხოლო ჩვენ, რომელნიც ჯერ არ დავმარცხებულვართ, ვაგრძელებთ უსასრულო ან სასრულ გამოკვლევას ამ მტანჯველ კითხვებში. ეს სტატია მიზნად ისახავს, ზემოხსენებულ კითხვებს ზოგ ასპექტში პირდაპირი, ხოლო ზოგ ასპექტში არაპირდაპირი პასუხი გასცეს. მკითხველს საშუალება ეძლევა, გაიაროს მცირე გზა კითხვისას, ხოლო კითხვის შემდეგ – დიდი გზა საკუთარ თავთან იმის გამორკვევაში, ყველაზე დიდი სისულელე ამოიკითხა აქ თუ სიბრძნე.

სანამ საკითხის განხილვას შევუდგებით, უნდა გავიაზროთ ცნებები, კატეგორიები და ტერმინები. რა არის ბედნიერება? არისტოტელემ სცადა, ამ კითხვაზე პასუხი გაეცა, და მან თავის „ნიკომაქეს ეთიკაში“ (Aristotle, 350 B.C.E./2006) ბედნიერება განმარტა, როგორც ადამიანთა ცხოვრების საბოლოო მიზანი, უნაკლო მდგომარეობა, რომელიც მიიღწევა გონითი გადაწყვეტილებებითა და თავისუფლებით. რა თქმა უნდა, მრავალი ფილოსოფოსი მას დაეთანხმა, თუმცა უფრო მეტი – არა. ფილოსოფოსებმა მრავალი მსჯელობის გზა განვლეს და თქმაც არ სჭირდება იმას, რომ ყურადსაღებია მათი ნააზრევები. ბედნიერების შემეცნებას რომ დიდი მნიშვნელობა აქვს მკვლევარისთვის, ეს უდავოა, მაგრამ იცოდე (გესმოდეს) რაღაც,  განსხვავდება ფლობისაგან. შესაძლებელია, ბედნიერი იყოს ის, ვისაც არ ძალუძს, რაციონალურ დონეზე გამოყოს ის სხვა გრძნობებისგან ან განმარტოს იგი. ასევე შესაძლებელია, რომ ბოლომდე გესმოდეს ბედნიერების არსი, მაგრამ შენში მაინც არ მოიპოვებოდეს იგი. თუმცა ბედნიერების, როგორც ფენომენის, შესწავლა დიდ როლს თამაშობს ადამიანის, როგორც გონიერი ცხოველის, არსის გააზრებაში.

საკითხის ფილოსოფიური ანალიზი გულისხმობს მის მრავალგვარ დაკავშირებას სხვადასხვა სფეროსთან, საგნის სიღრმეების წვდომის განუწყვეტლივ მცდელობასა და ყველა სახის ინფორმაციის გადახარისხებას. ამ უკანასკნელით უნდა დადგინდეს ჭეშმარიტება (სწორი კითხვები და სწორი პასუხები) ყველა საკვლევ სფეროში. ამ ყოველივესთვის კი აუცილებელია სხვადასხვა დისციპლინის ცოდნის გამოყენება. საპირისპირო შემთხვევაში ჩვენ ვერ მივაღწევთ ფილოსოფიამდე, რომელიც ზუსტადაც, რომ ამ ცოდნების ლოგიკურ ანალიზს, შედარებას, დამატებასა და თავიდან აგებას მოიცავს. ზუსტადაც ამ მიზეზით აუცილებლად ჩავთვალე, წინამდებარე სტატიაში გამომეყენებინა ინფორმაციები ისეთი სფეროებიდან, როგორებიცაა: ბიოლოგია, ნევროლოგია და ფსიქოლოგია (ეს უკანასკნელი სრული გაგებით გულისხმობს სუბიექტის ფილოსოფიას). როგორც უკვე აღვნიშნე, საბოლოო ფილოსოფიური ანალიზისთვის საჭიროა ჰოლისტური ხედვა. რაციონალისტური მსჯელობა ისევე უნდა იყოს ემპირიზმით გამოკვებილი, როგორც ემპირიზმი სულდგმულობს რაციონალიზმის დასტურყოფის მეშვეობით.

„თუკი ადამიანს აქვს პასუხი ცხოვრებისეულ „რატომ?“ შეკითხვაზე, მაშინ იგი აიტანს ნებისმიერ „როგორ?“-ს“.

– ფრიდრიხ ნიცშე (კერპების მწუხრი, სხარტულები, 12. გამომცემლობა „აქტი“)

ბედნიერების ევოლუციური პერსპექტივა და ბედნიერების ბიოლოგია

„კოპერნიკისეული რევოლუციების“ რიგში გამოკვეთილ ადგილებს ამაყად იკავებს: კანტისეული „წმინდა გონების კრიტიკა“, ნიცშესეული მორალის ანალიზი, მარქსისეული ჰეგელის ინტერპრეტაცია, აინშტაინის „რელატიურობის თეორია“ (რომელმაც თავის მხრივ განაპირობა კიდევ ერთი დიდი მოვლენა – კვანტური მექანიკა.) და ა.შ. ამ ჩამონათვალში ასევე განსაკუთრებულ ადგილს იმსახურებს დარვინის „ევოლუციის თეორია“. ყურადსაღებია ფაქტი, რომ დარვინი არ იყო პირველი, ვინც ამ საკითხზე ამგვარად მსჯელობდა. ჯერ კიდევ ძველი ბერძენი ფილოსოფოსი ემპედოკლე მიიჩნევდა, რომ ადამიანი ჩამოყალიბდა თევზისგან, რომელმაც წყლიდან ამოსვლა მოისურვა. ემპედოკლეს მოძღვრებაში მრავალი შეცდომა იყო. ასევე დარვინის ერთგვარ წინამორბედად გვესახება ლამარკი და თავად ჩარლზის ბაბუა, ერასმუს დარვინიც. მათი შეცდომების გამოსწორებითა და მისი პირადი გამოკვლევებით დარვინმა შეძლო ევოლუციის თეორიის ზენიტში აყვანა. ჩარლზმა შეძლო არა მხოლოდ ის, რომ აეხსნა ადამიანის წარმოშობა თეორიული თვალსაზრისით, არამედ მან ეს ყოველივე თავისი პრაქტიკული გამოკვლევებითაც დაადასტურა. ამ მიღწევამ ბევრი რამ შეცვალა ინტელექტუალურ სფეროებში. პირველ რიგში, დაიწყო კრეაციონიზმის საფუძვლიანი კრიტიკა. მეორე მხრივ, ნატურალისტთა ოცნება, რომ ყველაფერი ბუნებიდან (მატერიიდან) უნდა გამომდინარეობდეს და არა მენტალობიდან (გონებიდან, სულიდან), თითქმის ახდენილად გამოცხადდა (პოზიტივისტური გაგებით). ევოლუციური სელექციის თეორიამ მიაღწია იმდენს, რომ გვწამს თუ არა მისი (ეს უკანასკნელი კი რწმენის სფერო საერთოდ არ არის. როგორც ფოიერბახი ამბობს: „რწმენა გაქვს შენთვის“), მაინც აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ, როდესაც ვმსჯელობთ ჩვენს სხეულზე და მის ფუნქციებზე. სელექციის თეორია ჩვენი ორგანიზმის ფუნქციონირების ახსნისთვის ლოგიკურად მიღებულ გზებს გვისახავს, მაგრამ იმასაც ვერ ვიტყვით, რომ ეს თეორია სრულყოფილია და არ საჭიროებს განვითარებას (ის ხომ პრესუპოზიციად მატერიალიზმს იღებს). დარვინის შემდგომ მისი შეხედულებები სხვა მეცნიერებმა დახვეწეს და განავითარეს. ზოგი მათგანი დავიწყებასაც კი მისცეს. აქ მნიშვნელოვანია, თუ როგორია ბედნიერების ევოლუციური პერსპექტივა.

ჩვენ ფილოსოფიურ დონეზე აუცილებლად შევთანხმდებით იმაზე, რომ ბედნიერება არის სუბიექტის მდგომარეობა კონკრეტული დროის მონაკვეთში. ასევე ჩვენ შევთანხმდებით იმაზეც, რომ ბედნიერებას არ შეიგრძნობ, არამედ გრძნობ. ეს უკანასკნელი არ არის ტრანსცენდენტური, არამედ არის იმანენტური, მაგრამ ასევე ვიცით ისიც, რომ იმანენტურზე დიდ გავლენას ახდენს ტრანსცენდენტური. ჩვენი გულის ცემა იზრდება, როდესაც ცივ წყალში ჩავდივართ – ჩვენ თავს ცუდად ვგრძნობთ, როდესაც რამე არასასურველი ხდება და ა.შ., მაგრამ ბიოლოგიურ დონეზე რა განაპირობებს სხეულის იმ კონდიციას, რომელსაც მეცნიერები ბედნიერებას უწოდებენ? ეს ყოველივე იხსნება ნეიროტრანსმიტერების მეშვეობით. როდესაც ნეირონი გააქტიურებულია და ელექტრული სიგნალი გადის მის სიგრძეზე, ის აღწევს ნეირონის აქსონის ბოლოს, აქსონის ბოლოს იმყოფება სინაფსური ტერმინალები, რომლებშიც არის პატარა სინაფსური ვეზიკულები და ეს უკანასკნელი შეიცავს ნეიროტრანსმიტერებს. ელექტრონული სიგნალის სინაფსურ ტერმინალთან მიღწევა იწვევს ნეიროტრანსმიტერების გამოყოფას სინაფსში, ეს უკანასკნელნი კი უკავშირდებიან სპეციფიკურ რეცეპტორებს. ის, თუ რა რეაქცია იქნება საბოლოოდ, დამოკიდებულია ნეიროტრანსმიტერის ტიპზე.

დოფამინი – სიამოვნება, ჯილდო, მოტივაცია.

სეროტონინი – არეგულირებს განწყობას, მადასა და ძილს.

გლუტამატი – მეხსიერება და სწავლა.

ენდორფინი – ტკივილგამაყუჩებელი და განწყობის ამმაღლებელი.

ოქსიტოცინი – „სიყვარულის ჰორმონი“, „სოციალური ჰორმონი“.

ბიოლოგიური თვალსაზრისით ჩვენი გრძნობები სრულად უკავშირდება იმას, თუ როგორ მდგომარეობაში იმყოფება ჩვენი სხეული. ჩვენი მენტალური მდგომარეობა პირდაპირ პროპორციულ, დადებით კორელაციაში იმყოფება სხეულის კონდიციასთან. შესაბამისად ის, რასაც ბედნიერებას უწოდებენ ბიოლოგები, სრულად დამოკიდებული არის ნეიროტრანსმიტერებზე, რომელთა გამომუშავებაც კონკრეტულ შემთხვევებში ხდება. მაგალითად, ოქსიტოცინი ერთგვარ სიამოვნების განცდას იწვევს, განწყობასაც ამაღლებს და შეიძლება ითქვას, რომ მისი გამოყოფის შემთხვევაში ადამიანი იმაზე კარგად გრძნობს თავს, ვიდრე იქამდე გრძნობდა. ეს უკანასკნელი კი გამოიყოფა სოციალური ურთიერთობების დროს. მაგალითად: ჩახუტებისას, ან ნებისმიერი დადებითი სოციალური აქტივობისას. შესაბამისად ჩვენ ერთგვარად შეგვიძლია, თვალი ვადევნოთ ჩვენს ცხოვრებას და იმას, თუ რა გავლენას ახდენს სოციალური ურთიერთობები ჩვენზე. იქნებ, თავს უკეთესად ვგრძნობ მაშინ, როდესაც საყვარელ ადამიანთან ერთად ვარ?! ეს თუ ასეა – ოქსიტოცინს დიდი როლი მიუძღვის თქვენს კარგად ყოფნაში. ენდორფინი გამოიყოფა ვარჯიშის სიცილის და კიდევ რამდენიმე აქტივობის დროს. ეს უკანასკნელიც იწვევს სიამოვნების განცდასა და ეიფორიას. ასევე თუ ვარჯიში უკეთეს ხასიათზე გაყენებს, ეს მეტწილად ენდორფინის დამსახურებაა. ბედნიერების მაძიებელს აქვს კონკრეტული ინსტრუქცია იმის შესახებ, თუ როგორ მუშაობს მისი სხეულის ნეიროტრანსმიტერები. თუ შენ ეთანხმები იმ პროპოზიციას, რომ მათ შეუძლიათ ბედნიერების მოცემა შენთვის და არა სიამოვნების (ამ ორს ზოგი ფილოსოფოსი მკვეთრად მიჯნავდა ერთმანეთისგან), მაშინ, ასე თუ ისე, გესმის, როგორ უნდა მოიქცე, რომ ამ უკანასკნელს მიაღწიო.

ცალკე გამოყოფას საჭიროებს დოფამინი. ამ ნეიროტრანსმიტერს აკისრია საკმაოდ სერიოზული და საინტერესო ფუნქცია. დოფამინი გადამწყვეტ როლს ასრულებს ტვინის ჯილდოს სისტემაში. ეს უკანასკნელი გამოიყოფა სასიამოვნო გამოცდილების საპასუხოდ და გვეხმარება იმ ჩვევების გაძლიერებაში, რომლებიც სიამოვნებას გვანიჭებს. როგორც ვხედავთ, ეპიკურე ცალსახა ბიოლოგიურ ჭეშმარიტებას ფლობდა, როდესაც მიუთითებდა სიამოვნების უპირატესობაზე. ადამიანის სხეული იმგვარად არის ჩამოყალიბებული, რომ ის ისწრაფვის სიამოვნებისაკენ.

როგორც ხედავთ, ბიოლოგიურ დონეზე, ბედნიერების დეფინირება შეიძლება ამგვარად – ტვინში გარკვეული ნეიროტრანსმიტერების, განსაკუთრებით დოფამინის, სეროტონინისა და ენდორფინის გამოყოფა.

ევოლუციური თვალსაზრისით ეს ყველაფერი ადამიანს აუცილებლად სჭირდებოდა გადასარჩენად. ადამიანს, როგორც ცხოველს, სჭირდებოდა მყარი სოციალური გარემო, რადგან ფიზიკურად არც ყველაზე ძლიერები და არც ყველაზე სწრაფები არ ვიყავით. არ არის გასაკვირი, რომ დადებითი სოციალური აქტივობა იქცა სიამოვნების მომგვრელად. ასევე გენოფონდის გადარჩენისათვის აუცილებელი იყო როგორც ფიზიკური განვითარება, ისე გამრავლებაც. ევოლუციური სელექციის თეორიას ნეიროტრანსმიტერების არსებობის ახსნა იმდენად დიდ სიმარტივემდე დაჰყავს, რომ ეჭვსაც ნაკლებად აჩენს.

ემპირიულმა მტკიცებულებებმა აჩვენა, რომ  გენეტიკა როლს თამაშობს ინდივიდის ბედნიერების საბაზისო დონეზე. დიახ, ეს უკანასკნელი გულისხმობს იმას, რომ ზოგ ადამიანს აქვს მიდრეკილება, უფრო მეტად და მარტივად განიცადოს ბედნიერება.

ბიოლოგიური ბედნიერება ბევრ სუბიექტურ ფაქტორზე არის დამოკიდებული. ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს მათგანს წარმოადგენს – ძილი. ძილის დროს ჩვენს ტვინს, კონკრეტულად ამიგდალასა პრეფრონტალურ კორტექსს, აკისრია ემოციური რეგულირების მოვალეობა. სწორი ძილი ხელს უწყობს ემოციურ მდგრადობასა და სტაბილურობას. ძილი ასევე აუცილებელია მეხსიერების კონსოლიდაციისთვის. ძილი, განსაკუთრებით REM და ნელი-ტალღური, გადამწყვეტ როლს თამაშობს მეხსიერების ფუნქციონირებაში. კარგად გამოძინებული ტვინი უფრო მეტად არის საჭირო ინფორმაციით აღჭურვილი, რაც პირდაპირ გულისხმობს იმას, რომ უფრო მეტად ძალუძს სხვადასხვა როგორც სოციალურ, ისე ინტელექტუალურ აქტივობაში ჩართვა. ხოლო რა მნიშვნელობა აქვს სოციალურ და ინტელექტუალურ ჩართულობას – ზემოთ იქნა ახსნილი. ასევე ძილის დროს ტვინი გადის პლასტიკურ პროცესებს, აუმჯობესებს ნერვულ კავშირებს და ხელს უწყობს ტვინის ჯანმრთელობას. ეს უკანასკნელი პირდაპირ აისახება კოგნიტურ მოქნილობაზე.

როგორც ხედავთ, ბედნიერების შესახებ ბიოლოგიური მსჯელობა მეტად პრაქტიკულია. ის შეიძლება გამოვიყენოთ, როგორც განრიგი და ქმედებების გეგმა. თუ ჩვენ ეს უკანასკნელი გვესმის და მის მიხედვით მოვიქცევით, ჩვენ, დიდი ალბათობით, მივიღებთ იმას, რასაც ბიოლოგები უწოდებენ ბედნიერებას. მაგრამ რამდენად ვეთანხმებით ამ ყოველივეს? პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს ფაქტი, რომ ის, რაზედაც ბიოლოგები საუბრობენ, აშკარად არ არის ის, რაზედაც არისტოტელე საუბრობდა – „უნაკლო მდგომარეობა“. თუ ჩვენ დასაწყისში დავეთანხმეთ არისტოტელეს დეფინიციას, მაშინ ამ მსჯელობაზე ვერ შევჩერდებით. მაგრამ ფაქტია, რომ არისტოტელეს დეფინიციაც ითხოვს დახვეწას.

ჯერჯერობით იმის თქმა შეიძლება, რომ ბიოლოგიური პერსპექტივა არ არის კატეგორიულად ჭეშმარიტი. ჩვენ გვაქვს ერთი მარტივი კითხვა – შეგვიძლია თუ არა, რომ ჩვენს გონებაში დავუშვათ უნაკლო მდგომარეობა? ამ კითხვაზე ნამდვილად არსებობს მხოლოდ ერთი, დადებითი პასუხი. უნაკლო მდგომარეობის დაშვება შესაძლებელია, მაგრამ თავად უნაკლო მდგომარეობა რამდენად არის შესაძლებელი? თუ თეორიულად მაინც ვუშვებთ უფრო მეტს, ვიდრე ნეიროტრანსმეტერებისგან მიღებულ სიამოვნებას, მაშინ ამ დაშვებას უნდა ეწოდოს უმაღლესი კონდიცია, უმაღლესი სიამოვნების განცდა – ბედნიერება. რადგანაც ამ თეორიულ დაშვებას ვუწოდეთ ბედნიერება, არ შეგვიძლია, რომ ბიოლოგიურ სიამოვნებასაც იგივე ვუწოდოთ, რადგან თეორიულად და ლოგიკურად არ არის გამორიცხული მასზე მაღალი კონდიციის არსებობა, ხოლო ბედნიერება თავისი გაგებით აღემატება სიამოვნებას, ის ამ უკანასკნელის მწვერვალში იმყოფება.

ამ ყველაფრიდან გამომდინარე, შეიძლება დავასკვნათ სიამოვნების პირამიდის არსებობა, რომლის ძირშიც იმყოფება ბიოლოგიური სიამოვნება (და ის აუცილებლად მიღწევადია), ხოლო მის მწვერვალში იმყოფება უმაღლესი კონდიცია, ანუ ბედნიერება (რომელზედაც ახლა უნდა გავარკვიოთ, მიღწევადი არის თუ არა).

მკითხველი უკვე შენიშნავდა, რომ ჩვენ გავცდით ბიოლოგიის სფეროს. მართლაც, აქედან მოყოლებული, სტატიაში მხოლოდ ფილოსოფიას იხილავთ, ანუ ყოველგვარი ცოდნის ანალიზსა და მათ შეჯამებას – ჰოლისტური ხედვისთვის.

„ცუდად უდებენ მიჯნებს... ბუნების სიმდიდრესა და სილამაზეს, როდესაც

არ სცნობენ უსაზღვროებას ყველაფერში და უმცირესში უდიადესის ზუსტ გამოხატვას“.

– ლაიბნიცი (მონადოლოგია,77. გამომცემლობა „კონდორსე“)

ბედნიერების კატეგორიზება

როგორც ზემოთ აღინიშნა, ბედნიერება არ შეიძლება ეწოდოს ბიოლოგების მიერ დადგენილ სიამოვნებათა სპექტრს. ამის მიზეზი მოკლედ იქნა განხილული, მაგრამ მსურს, მკითხველმა უკეთ გააანალიზოს ამ უკანასკნელის ობიექტურობა და ჭეშმარიტება. სიამოვნება შეიძლება ეწოდოს მგრძნობელობით პროცესს ადამიანში, რომლის დროსაც სუბიექტი განიცდის ერთგვარ „მშვენებას“, ანუ კმაყოფილებას – ისე არის რაღაც, როგორც უნდა იყოს. უსიამოვნება გამოიხატება ამის საპირისპიროდ – ადამიანის წარმოდგენაში (არ იგულისხმება მაინც და მაინც ცნობიერული წარმოსახვა) არსებული იდეალური ფორმა რაღაცისა არ ემთხვევა ექსტერნალურად, ანუ რეალურად და ობიექტურად, არსებულ პროცესს. პროცესი ხდება იმგვარად, რომ არ არის დადებით კორელაციაში ჩვენს წარმოდგენებთან. უფრო რომ დავაზუსტოთ, ყოველ ადამიანს გააჩნია პროცესის მიმართ შეხედულება, თუ როგორი იქნებოდა ეს უკანასკნელი, იდეალურობამდე რომ იქნეს აყვანილი. რაც უფრო ახლოს არის რეალური პროცესი ამ წარმოდგენასთან, მით უფრო სასიამოვნოა ეს პროცესი ადამიანისთვის. ეს იმას ნიშნავს, რომ ბედნიერება, როგორც უმაღლესი კმაყოფის კონდიცია, არის მდგომარეობა, როდესაც ადამიანი გრძნობს, რომ ყველაფერი არის არა იდეალურთან ახლოს, არამედ პირდაპირ ემთხვევა მისი იდეალურის წარმოდგენებს.

თუ ექსტერნალური სამყაროს პროცესები სრულყოფილად დაემთხვევა ადამიანში წარმოდგენილ იდეალურ პოტენციას, მაშინ ადამიანი თავს იგრძნობს ბედნიერად.

ფსიქოლოგია (როგორც იქნა აღნიშნული, სუბიექტის ფილოსოფია) პირდაპირ გვასწავლის იმას, რომ გრძნობის შემთხვევაში არ არის აუცილებელი, ექსტერნალური პროცესი ისე იყოს წარმართული, როგორც ამას სუბიექტი აფასებს. თუ მისი წარმოდგენები და გარე სამყარო ერთმანეთს არ ემთხვევა, პიროვნებამ შეიძლება არ იგრძნოს უბედურება ერთი მარტივი მიზეზის გამო. იმის გამო, რომ ის ამას ამგვარად ვერ ხედავს, მას ჰგონია, რომ ყველაფერი პირიქით არის. საკმარისია, პიროვნებას ე გ ო ნ ო ს, რომ წარმოდგენები და რეალობა ერთმანეთს ემთხვევა, და ის იგრძნობს ბედნიერებას.

მაგრამ ამასთან ერთად საკმაოდ რთულია, პიროვნებამ ვერ შენიშნოს ექსტერნალურ სამყაროსა და იმანენტურ იდეალურობებს შორის აცდენა. სუბიექტთა უმეტესობა ამას საკმაოდ მარტივად იაზრებს და ამ ყოველივეს შემეცნება ინტუიტიურადაც (დეკარტისეული გაგებით) კი ხდება ხოლმე.

დეფინიცია – ბედნიერება არის უმაღლესი სიამოვნების გრძნობა, რომელსაც იწვევს ჩვენი შეფასება რეალობისა, რომ ის ემთხვევა ჩვენი წარმოდგენის იდეალურ ვერსიას.

ფილოსოფოსები და ბედნიერება

არისტოტელე მიიჩნევდა, რომ ჭეშმარიტი ბედნიერება მიიღწევა ისეთი სიქველეების გამომუშავებით, როგორებიც არის: გამბედაობა, სიბრძნე, თანაგრძნობა, ზომიერება და ა.შ. ეს, ერთი მხრივ, ასეც არის, მაგრამ სრულებით ვერ დავეთანხმებით. სოციალური გარემო მართლაც აყალიბებს ჩვენს დიდ წილ წარმოდგენას ეთიკის შესახებ (თავად სიტყვა ეთიკაც კი ბერძნული ეთოსიდან მოდის და პირდაპირ მიუთითებს გარედან მიღებულ ჩვეულებაზე). ეს წარმოდგენები, თავის მხრივ, ქმნიან თავიანთი ვარიანტების იდეალურ წარმოდგენებს და მათი შესრულებით ადამიანი იგრძნობს ბედნიერებას. ამას ის იწვევს, რომ ინდივიდს წარმოდგენილი აქვს, თუ როგორი უნდა იყოს იდეალური ადამიანი, და თუ მასში, როგორც სუბიექტში, მოიპოვებს ხსენებულ თვისებებს, ის იპოვის თანხვედრას იდეალურ წარმოდგენასა და საკუთარ შეხედულებებს შორის.

თუ პიროვნება არ მიიჩნევს გამბედაობას ეთიკურ ღირებულებად, მაშინ ეს უკანასკნელი მას არც სჭირდება ბედნიერების მოსაპოვებლად.

ეპიკურეს კი მიაჩნდა, რომ ბედნიერება არის ტკივილისა და ტანჯვის არარსებობა. ამ შემთხვევაში ბედნიერებას ერთგვარი ნეგატიური დეფინიცია აქვს. თუ ჩვენ მიერ დადგენილი ბედნიერება ამოდის რაღაცის წარმოშობიდან, (კონკრეტულად, თანხვედრის) ეპიკურეს ბედნიერების დეფინიცია წარმოიშობა რაღაცის (ტკივილის) მოხსნისგან. აქაც იმავე პრობლემას ვაწყდებით. თუ პიროვნების იდეალური წარმოდგენები მოითხოვს ტკივილის ნაკლებობას (და მასთან ერთად სავარაუდოდ კიდევ ბევრ რამეს), მაშინ ეპიკურე, ერთი მხრივ, მართალი იყო. არისტოტელემ ბედნიერება ადამიანის მიზნების სათავეში მოაქცია. ეპიკურემაც დაახლოებით მსგავსი რამ გააკეთა, თუმცა კანტი ამას საერთოდ არ ეთანხმებოდა. კრიტიკული იდეალიზმის დამფუძნებელი მიიჩნევდა, რომ მოვალეობა არის ეთიკის უმაღლესი განმსაზღვრელი. ადამიანის ქმედებები არ უნდა განსაზღვროს მისმა სიამოვნებისა და ბენიდერების სურვილმა თუ გრძნობამ, არამედ ეს უკანასკნელი უნდა განისაზღვროს მოვალეობებით (დეონტოლოგია).

შოპენჰაუერი იყო პესიმისტი ფილოსოფოსი (რომელიც არ ცხოვრობდა თავისი ფილოსოფიის მიხედვით, ეს აშკარაა) და ბედნიერებაზე საკმაოდ საინტერესო შეხედულებები ჰქონდა. მას მიაჩნდა, რომ ბედნიერება სამყაროსეული ტყუილია. არც ერთი სურვილის ასრულება არ გვაძლევს შვებას. ეს სამყარო უარესია ყველა წარმოდგენილ სამყაროთა შორის  (ეს პირდაპირ ხაზს უსვამს იმ დეფინიციას, რომელიც ზემოთ დავადგინეთ). ამიტომაც აქ ბედნიერი ადამიანი ვერ იცხოვრებს. არსებობა არის ტანჯვა, ხოლო ერთგვარი შვება სურვილების მოშორებაში და ასკეტიზმშია. სურვილი არასდროს მოგვანიჭებს შვებას, რადგან ჩვენი მოთხოვნილებები ვერაფრით სრულდება. ადამიანს არ გააჩნია ის მომენტი, როცა სრულებით დაცლილი იქნება სურვილებისაგან. ეპიკურიანული ფილოსოფია კი სურვილებზე მსგავს განაცხადს აკეთებს: „თუ გსურთ, რომ პითოკლე გაამდიდროთ, ნუ დაუმატებთ მას სიმდიდრეს, არამედ მოაკელით მას სურვილები“ (პლუტარქე, შენიშვნები პითოკლეს მიმართ). ეს განაცხადი პირდაპირ აღნიშნავს იმას, რომ ბედნიერების მოპოვება შეუძლებელი არის ბევრი სურვილების ქონითა და მათი ასრულების გზებით, არამედ სურვილებს თუ შევუსაბამებთ იმას, რაც უკვე გაგვაჩნია, ვიქნებით ბედნიერნი. ეს მართლაც რომ ჰიპოტეტური ჭეშმარიტებაა, მაგრამ ადამიანისთვის ამ უკანასკნელის შესრულება მეტად რთული და, იქნებ, შეუძლებელიც კი არის. მართლაც, თუ ჩემი ყველა სურვილი (იდეალურის წარმოსახვა) ემთხვევა იმ ყველაფერს, რაც გამაჩნია (რაც ექსტერნალურად არის), მე ბედნიერებას ვიგრძნობ, მაგრამ როგორ შემიძლია, რომ ხელოვნურად აღვკვეთო სურვილები ჩემი გონებიდან?

ფილოსოფოსი რობერტ ნოზიკი წამოწევს იდეას „გამოცდილების მანქანის“ შესახებ. ეს ფიქრის ექსპერიმენტია. წარმოიდგინეთ, რომ გაქვთ არჩევანი: შეგაერთონ მანქანაზე და სრულიად მოსწყდეთ რეალობას, მაგრამ იგრძნოთ ყოველგვარი სიამოვნება (იგულისხმება სხეულებრივი და, ასევე ისეთი, როგორსაც მოინდომებთ), თუ, უბრალოდ, გააგრძელოთ ცხოვრება. აღმოჩნდა, რომ ადამიანთა დიდი ნაწილი ამ შემოთავაზებაზე უარს ამბობს. ეს უკანასკნელი ხაზს უსვამს იმას, რომ ბედნიერება უფრო მეტია, ვიდრე სხეულებრივი სიამოვნება. ადამიანს ბედნიერება არ სჭირდება რაღაც მანქანის გამოყენების საშუალებით, არამედ სუბიექტს ბედნიერება სჭირდება რეალობაში. მას სჭირდება ექსტერნალური სამყაროს დამთხვევადობა მის იდეალურ წარმოდგენებთან. ამავე კუთხით ბედნიერების შეფერხების მიზეზს იკვლევდა ფილოსოფოსი ბარი შვარციც. ის ხაზს უსვამდა იმას, რომ ბევრი არჩევანის არსებობამ შეიძლება, რომ ბედნიერების მიღწევის შანსები საფუძვლიანად შეამციროს. არჩევანთა დიდი რაოდენობის ქონამ შეიძლება, რომ გამოიწვიოს შფოთვა და უკმაყოფილება. მრავალ ალტერნატიულ არჩევანს შორის ერთის მიღება, როგორც საუკეთესოსი, საკმაოდ სტრესული პროცესია. ინტელექტუალური რესურსის დახარჯვას იწვევს და ხშირად ძალისხმევაც კი გადამეტებულია ხოლმე.

დასკვნები

ბედნიერების ამგვარი დეფინიცია – „უნაკლო მდგომარეობა“ – მართლაც ახლოს არის ჭეშმარიტებასთან, მაგრამ საჭიროებს განმარტებებს: ნაკლი გულისხმობს იმას, რომ საგანს უნდა ჰქონდეს რაღაც, მაგრამ არ აქვს. რადგან ჩვენ გრძნობაზე გვაქვს საუბარი, რომელიც დამოკიდებულია სუბიექტის პირად შეხედულებებზე, არ არის აუცილებელი, საგნის რეალურ ნაკლზე ვსაუბრობდეთ ან თუნდაც რეალურ უნაკლობაზე. თუ ინდივიდი პროცესში   ან საგანში ნაკლს ვერ ხედავს, რადგან მას ამგვარად წარმოუდგენია ეს უკანასკნელი იდეალურ დონეზე, მაშინ ეს საკმარისი არის ბედნიერების მისაღწევად. ასევე „უნაკლო მდგომარეობა“ არ გულისხმობს მთლიანად სამყაროს თანხვედრას – წარმოდგენებთან. ბედნიერების გრძნობა მომენტალურია, ამიტომაც კონცენტრირდება დროებით მოვლენაზე. თუ ეს მოვლენა დროის კონკრეტულ მონაკვეთში ემთხვევა ადამიანის იდეალურ წარმოდგენას ამ უკანასკნელთან მიმართებით, მაშინ ის იგრძნობს ბედნიერებას. ხოლო როდესაც ამ პროცესში შემოიჭრება საგანი, რომელიც სცდება მის იდეალურ წარმოდგენას და რეპრეზენტირებს მისთვის მანკიერს ან არასრულყოფილს – ის დაკარგავს ამ გრძნობას და შემოჭრა კი აუცილებლად მოხდება.

ბედნიერების მოპოვება შესაძლებელია ამ საკითხების შესწავლის გარეშეც, მაგრამ თვითრეფლექსია მართლაც გვეხმარება ამ ყოველივეში. თუ ადამიანს კარგად ესმის, რა არის მის წარმოდგენაში იდეალური, ის უფრო მარტივად შეძლებს ამ უკანასკნელის ექსტერნალურ სამყაროში: შექმნას/აღმოჩენას/მოპოვებას და ა.შ. თვითშემეცნება ამ კუთხით მართლაც მნიშვნელოვანია. უნდა გვესმოდეს, რა არის ჩვენთვის მოცემული პროცესის სრულყოფილი სახე. ასევე უნდა გვესმოდეს ჩვენივე პროცესთა და საგანთა აქსიოლოგია. რა უფრო მეტად ღირებულია ჩვენთვის? რაც უფრო მეტად ღირებულია რაღაც პროცესი ჩვენთვის, მით უფრო დიდი შანსია, რომ მისმა იდეალურმა მიმდინარეობამ (თანხვედრამ) მოგვაპოვებინოს ბედნიერების გრძნობა.

შოპენჰაუერს მიაჩნდა, რომ არის  მომენტი, როდესაც ადამიანი ტანჯვისგან თავისუფლდება. ეს მომენტი მისი ესთეტიკური მეტაფიზიკიდან მშვენივრად გამომდინარეობს. ზოგჯერ ადამიანი აკვირდება ხელოვანის ნაშრომს ან თუნდაც ბუნებას და იღებს „ესთეტიკურ ტკბობას“ იმგვარად, თითქოს ის „გამოსულია“ სამყაროსეული ყოფისგან, მაგრამ როგორც კი პიროვნება გააცნობიერებს იმას, რომ ის არ არის გარე დამკვირვებელი, არამედ ის არის მონაწილე ამ სამყაროში, უბრუნდება ტანჯვით მდგომარეობას. პიროვნება იქამდე გრძნობს კარგად თავს, სანამ თეატრს კულისებიდან უყურებს. შემდეგ კი, როდესაც აღმოაჩენს, რომ ერთ-ერთი მსახიობი თავად არის ამ საზიზღარი ტრაგედიისა, ის იგრძნობს იმ ყოფისეულ ტანჯვას, რომელსაც მუდმივად ატარებდა.

შოპენჰაუერისეული ესთეტიკური მეტაფიზიკა ჩვენთვის ამ კუთხით ძალზე მნიშვნელოვანია. მართლაც რომ, ჩვენ გვჭირდება ერთგვარი უგულებელყოფა იმ ექსტერნალური სამყაროსი, რომელიც ჩვენ წინაშე არის განფენილი. ბედნიერების მოპოვება მხოლოდ ამ გზით არის შესაძლებელი. ჩვენ უნდა გ ვ ე გ ო ნ ო ს, რომ არსებობს თანხვედრა იდეალურსა და ექსტერნალურს შორის. მე არასგზით არ გამოვრიცხავ თანხვედრის ობიექტურ არსებობას, მაგრამ ვამბობ იმას, რომ თანხვედრის ობიექტურ არსებობას მნიშვნელობა არ აქვს ისეთი გრძნობისთვის, როგორიც არის ბედნიერება, მთავარია, როგორ აღიქვამს ინდივიდი პროცესებს.

ნიცშეანური მარადიული დაბრუნების თეორია რომ განვიხილოთ ფიქრის ექსპერიმენტად და არა მის ონტოლოგიურ განცხადებად (და ეს უდავოდ ონტოლოგიური განაცხადია), ჩვენ შეიძლება ბევრი რამ შევცვალოთ ყოფაში: რა მოხდება, თუ დავუშვებთ, რომ მთელი ჩვენი ცხოვრება, ჩვენი ყოველი გადაწყვეტილებით, არ მოხდება მხოლოდ ერთხელ, არამედ ეს ცხოვრება განმეორდება უსასრულოდ. უსასრულოდ მოგიწევდათ, რომ გეცხოვრათ ზუსტად იგივე ცხოვრება – სამოთხედ ჩათვლიდით ამას თუ ჯოჯოხეთად? შეცვლიდით თქვენს ქმედებებს ცხოვრებაში, რადგან მიმართება უსასრულობაზე დადგა და არა ეფემერულობაზე?

კირკეგორი საუბრობს იმაზე, რომ არ აქვს აზრი არჩევანს, არამედ აზრი აქვს თავად იმას, რომ აკეთებ არჩევანს. არჩევის პროცესის არსებობა არის თავად ღირებული და არჩეულს კი მნიშვნელობა ნაკლებად აქვს. არჩევანის გაკეთების პროცესი მართლაც დიდ როლს თამაშობს ბედნიერების მოპოვებაში.

შესაძლებელია, რომ ბედნიერების მოპოვება უპირისპირდებოდეს სუბიექტის მიზნებს, როგორც უნდა გაგიკვირდეთ, ხშირად ასეც არის. ცნობიერული მიზანი ხშირად მეტად რაციონალური არის ხოლმე, ხოლო ბედნიერების გრძნობა ემოციურ ფონს ემყარება. ფილიპ მეინლენდერს ან შოპენჰაუერს მიზნად ბედნიერება რომ დაესახათ და მთელი ძალისხმევა მის გამართლებაში ჩაედოთ, ისინი ვერ შექმნიდნენ პესიმისტურ ფილოსოფიას. მაგრამ შოპენჰაუერს მიზნად ჰქონდა სამყაროს შეცნობა (და ჰეგელთან დაპირისპირება), თუ რაციო მეუბნება იმას, რომ ეს ყველაზე ცუდი სამყაროა, მაგრამ მსურს, რომ ეს ასე არ იყოს, და ასევე გრძნობითი სურვილი მაქვს ბედნიერების მოპოვებისა, როგორ უნდა მოვიქცე? როგორც ფოიერბახი ამბობს: „ფილოსოფოსი სამყაროს არა მხოლოდ უნდა შეიმეცნებდეს, არამედ გრძნობდეს კიდეც უნდა მას“.

რეალურად რთული კითხვა არ არის ის, ხარ თუ არა ბედნიერი? ან რა არის ბედნიერება? ან თუნდაც, როგორ მოვიპოვო ბედნიერება?

არამედ ნამდვილად რთული კითხვა არის – გინდა თუ არა, რომ იყო ბედნიერი?!

„თანა-აძს თავის შორის ქაოსს ზიდავდე,

რათ გიძდეს შვა მროკავი ვარსკვლავისა“.

–  ფრიდრიხ ნიცშე („ასე იტყოდა ზარატუსტრა“ 5-9 გამომცემლობა „Carpe Diem“)

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. Kraut, R. (Ed.). (2006). The Blackwell Guide to Aristotle's Nicomachean Ethics. Blackwell Publishing.

2. ფოიერბახი, ლ. (2013). ქრისტიანობის არსი. თბილისი: ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა.

3. ეპიკურე. (2008). წერილები. მთარგმნელი: ბ. ბრეგვაძე. თბილისი: ლოგოს პრესი.

4. Leibniz, G. W. (1989). New System of the Nature and Communication of Substances. In R. Ariew & D. Garber (Eds. & Trans.), Philosophical Essays (pp. 138-145). Indianapolis: Hackett Publishing Company.

5. კანტი, ი. (2017). პრაქტიკული გონების კრიტიკა: გ. თევზაძე, მთარგმნელი ლ. რამიშვილი თბილისი: ნეკერი.

6. შოპენჰაუერი, ა. (2016). სამყარო ვითარცა ნება და წარმოდგენა (ვ. რცხილაძე, მთარგმნელი). თბილისი: Carpe diem.

7. პლუტარქე. (1978). შენიშვნები პითოკლეს მიმართ. თარგმანი გიორგი მახარაძე. თბილისი: მეცნიერება.

8. Nozick, R. (1974). Anarchy, State, and Utopia. Basic Books.

9. Schwartz, B. (2004). The paradox of choice: Why more is less. Ecco.

10. Nietzsche, F. (1882). The gay science (W. Kaufmann, Trans.). Vintage Books. (Original work published 1882)

11. Kierkegaard, S. (1843). Either/Or (H. V. Hong & E. H. Hong, Trans.). Princeton University Press. (Original work published 1843)