მე ფილოსოფიის სპეციალური პრობლემების შესახებ არ ვისაუბრებ. მხოლოდ ერთგვარი ბირთვის გამოყოფა მსურს, რომელიც ფილოსოფიაში არსებობს და რომელიც საყოველთაოდ გასაგებ ენას ნებდება, სადაც მისაწვდომია სიცხადე, ის სიცხადე, რომელიც იმ ადამიანთა სულებში ჩნდება, რომლებიც ფილოსოფიურ სიტყვას უსმენენ, ან კითხულობენ. ადამიანმა თითქოს განიცადა რაღაც, გამოცდა გაიარა, მაგრამ სიტყვები არ იცოდა, რომ ეს შესაძლოა ასე იწოდებოდეს, და უფრო მეტიც, რომ ამ სიტყვების გამოყენებით კიდევ უფრო შორს შეიძლება წასვლა საკუთარი გამოცდილების გაგებასა და განცდასთან მიმართებით. ყველა დროში და ყველგან – ფილოსოფია არის ენა, რომელზეც ცნობიერების მტკიცებულებათა გაშიფვრა ხდება.

ეს საბჭოთა კავშირის ფილოსოფიასაც ეხება. ეს, რაც მასში საკუთრივ ფილოსოფიურია, ერთგვარი სულიერი ელემენტის პროდუქტს წარმოადგენს, რომელიც 50-იანი წლების ბოლოს გამოჩნდა. სწორედ მან მიგვიყვანა ჩვენში ფილოსოფოსების გამოჩენასთან. მოვიდნენ ადამიანები, რომლებიც პროფესიონალურ ენაზე საუბარს შეუდგნენ, რაც სავსებით შეესაბამებოდა მსოფლიო სტანდარტს, ხოლო, ვინც საკუთარი ცხოვრების კონტექსტში ფლობდა ამ ენას, ინტელექტუალური ცივილიზებულობის ელემენტი საზოგადოებრივ ცხოვრებაშიც შემოჰქონდა. თუმცა, მართალია ისიც, რომ შემდგომში ჩვენი ფილოსოფიიდან ეს სულიერი ელემენტი აქროლდა, გაიფანტა. სოციალური და პოლიტიკური ვითარებები ფილოსოფოსებს სპეციალიზირებული სფეროებისკენ უბიძგებდა. ყველა განსაკუთრებული სახის კულტურულ ნიშაში ჩაიმალა – ვიღაც – ფილოსოფიის ისტორიაში, სხვა – ლოგიკაში, კიდევ ერთი – ესთეტიკაში, მეორე – ეთიკაში... მიმოიხედავ და აღარავინ არის, ვისაც ფილოსოფოსს უწოდებენ, ფილოსოფოსს ტემპერამენტით.

ხაზს ვუსვამ – ფილოსოფოსია ყველა ადამიანი – რომელიღაც ფარულ კუთხეში თავისი არსისა. მაგრამ პროფესიონალი ფილოსოფოსი გამოხატავს და ექსპლიცირებს განსაკუთრებული სახის მდგომარეობებს, რომელთა მოთხრობა მხოლოდ ფილოსოფიურ ენაზეა შესაძლებელი. სხვაგვარად, ისინი მანდელშტამის იმ მერცხლად დარჩებიან, რომელიც „ჩრდილთა სასახლეში“ დაბრუნდა, ვერ იპოვა რა სიტყვა.

მსურს ფილოსოფია განვსაზღვრო, როგორც ცნობიერება გასაგონად, როგორც გამოცხადებული ცნობიერება. არსებობს ცნობიერების ფენომენი – არა ზოგადად ყოველი ცნობიერებისა, არამედ იმის, რომელსაც მე ცნობიერების გამახვილებულ გრძნობას ვუწოდებდი, რაც უმთავრესია ადამიანისთვის, რადგან ამ ცნობიერებაზე ადამიანი, როგორც ცოცხალი არსება, უარს ვერ ამბობს. მაგალითად, თუ თვალი ხედავს, მას ყოველთვის ექნება ხედვის სწრაფვა. ან თუ თქვენ ერთხელ გემო გაუგეთ თავისუფლებას, შეიცანით იგი, თქვენ მას ვეღარ დაივიწყებთ, ის – ხართ თქვენ თვითონ. სხვა სიტყვებით, ფილოსოფია არანაირი მიზნისკენ არ ისწრაფის, გარდა ხმამაღლა გამოთქმისა იმის, რაზეც უარის თქმა შეუძლებელია. ეს არის უბრალოდ უნარი სიცხადის გაცნობიერებისა – საკუთარი ცნობიერების მოწმობაში, ანუ ფილოსოფოსს არავის წყენინება არ სურს, არსურს არავის დამხობა, არ სურს აამოს ვინმეს, ამიტომაც ამბობენ ხოლმე ფილოსოფიის ამოცანის შესახებ: „არც სიცილი, არც ტირილი, არამედ გაგება“. მე ვიტყოდი, რომ ჩვენი აზრებისა და ქმედებების ჯაჭვში ფილოსოფია არის პაუზა, რომელიც ყველა ამ აქტის პირობას წარმოადგენს, მაგრამ არც ერთი მათგანი არ არის ცალკეულად. მათი შინაგანი გადაბმულობა ცხოვრობს და არსებობს იმაში, რასაც მე პაუზა ვუწოდე.

ძველი დროის ადამიანები ამას უქმედობას უწოდებდნენ. ამავე პაუზაში და არა პირდაპირი და უშუალო კომუნიკაციისა და გამოხატვის ელემენტებში ხორციელდება შეხება სხვათა მონათესავე აზრებთან და მდგომარეობებთან, მათი ურთიერთცნობა და თანხმობა, და რაც მთავარია – მათი ცხოვრება, რომელიც დამოუკიდებელია ადამიანის ინდივიდუალურ სუბიექტივობათაგან და უდიდეს სასწაულს წარმოადგენს. ამ სასწაულით გაოცება (საკუთარ თავსა და სხვებში) – ფილოსოფიის დასაწყისია (და... სიყვარულის).

ფილოსოფია შეგვიძლია ასე განვსაზღვროთ: ფილოსოფია ისეთი საქმიანობაა, ისეთი აზროვნება საგნების შესახებ, ნებისმიერი საგნების (ეს შეიძლება იყოს ფიზიკური მეცნიერების საგნები, ზნეობრიობის, ესთეტიკის, სოციალური პრობლემები და სხვა მსგავსი რამ), როდესაც მათ განიხილავენ ისტორიისა და სამყაროს უკანასკნელი მიზნის თვალსაზრისით. სამყაროს უკანასკნელი აზრი, ან ისტორიის უკანასკნელი აზრი, ადამიანის დანიშნულების ნაწილს წარმოადგენს. ადამიანის დანიშნულება კი ასეთია: განხორციელება ადამიანის სახით, ადამიანად ქცევა.

სხვაგვარად ვიტყვი. ადამიანის დანიშნულება იმაში მდგომარეობს, რომ განხორციელდეს ღმერთის სახედ და ხატად. ღმერთის სახე და ხატი – ეს არის სიმბოლო, რომელთან თანაფარდობითაც ხორციელდება ადამიანი ადამიანის სახით. განვმარტავ, თუ რას ნიშნავს ეს სიმბოლო, რადგან ამ რთულ ფრაზაში მე ადამიანის დანიშნულების განმარტებას მეტაფიზიკური ელფერი შევძინე, ანუ ერთგვარი ზეგამოცდილებრივი წარმოდგენა, ამ შემთხვევაში – ღმერთისა. სინამდვილეში, მე ვსაუბრობ მარტივი რამის შესახებ, სახელდობრ: ადამიანი არ არის შექმნილი ბუნებისა და ევოლუციის მიერ, ადამიანი იქმნება, განუწყვეტლივ, ხელახლა, იქმნება ისტორიაში, მისი მონაწილეობით, მონაწილეობით მისი ძალისხმევისა. ეს მისი განუწყვეტელი ქმნადობაა მოცემული მისთვის საკუთარი თავის სარკისებრ ანარეკლში სიმბოლოთი „ღმერთის სახე და ხატი“, ანუ ადამიანი ისეთი არსებაა, რომლის წარმოშობა განუწყვეტლივ ახლდება, ყოველი ინდივიდის შემთხვევაში და ყოველ ინდივიდში.

ფილოსოფია შეგვიძლია განვსაზღვროთ თითქოსდა ტავტოლოგიურად, ფიზიკის მსგავსად. ფიზიკა არის ის, რითიც ფიზიკოსები არიან დაკავებული. ფილოსოფიაც არის ის, რის შესახებ შესაძლებელია ფილოსოფიის ენაზე საუბარი და რითიც ფილოსოფოსები არიან დაკავებული. ასეთი ნასკვი არსებითად მეჩვენება. ფაქტობრივად, მე ვამბობ, რომ ფილოსოფიის მიზანს თვით ფილოსოფია წარმოადგენს (ვგულისხმობ რეალურ ფილოსოფიას, როგორც კონსტრუქციულ ელემენტს რეჟიმისა, რომელშიც შესაძლოა განხორციელდეს ჩვენი ცნობიერების ცხოვრება). ზუსტად ისევე, როგორც უკვე ითქვა, რომ პოეზიის მიზანი პოეზიაა. პოეზია ირჩევს საშუალებებს, რომლებითაც შესაძლებელია პოეტურობის გახსნა და ექსპლიცირება. ის ენისაგან დამოუკიდებლად არსებობს. ასევე, არსებობს რეალური ფილოსოფიაც, ხოლო ადამიანები, თვითონ არ იციან რა ამის შესახებ, ფილოსოფიით არიან დაკავებული – დამოუკიდებლად წარმატებისა თუ წარუმატებლობისგან, დამოუკიდებლად მათი ფილსოფიური ენის ხარისხისგან. მაგრამ, როდესაც ასეთი ხარისხი არსებობს და რაღაცის განაზრება მისი კანონების მიხედვით ხდება, მაშინ რეალური ფილოსოფია და მოძღვრებათა ფილოსოფია თითქოს გაერთიანებულია ერთ ადამიანში – ფილოსოფოსში. თანაფარდობა იმთავით ცხოვრებისეულ აზრთან დიდ ფილოსოფოსებთან ყოველთვის არსებობს – თვით ტექსტის ზედაპირულ დონეზე (ის შესაძლოა დაჩრდილულ იქნას საუნივერსიტეტო ან აკადემიურ ფილოსოფიაში, რომელიც უპირველეს ყოვლისა ტრადიციისა და ამ ტრადიციის ენის გადაცემით არის დაკავებული – იქ ეს იმთავითი აზრი შესაძლოა აქროლებული იყოს). დიადთა ენა გასაგებია, ხოლო ჩვეულებრივ ადამიანს, არა-ფილოსოფოსს, შეუძლია განყენებული ცნებებით, რომლებსაც ფილოსოფოსები ენის აუცილებლობიდან გამომდინარე აგებენ, გაიგოს მათი იმთავითი ცხოვრებისეული აზრი. მით შეუძლია ფილოსოფოსში საკუთარი თავის შეცნობა, თავისი მდგომარეობების, თავისი პრობლემებისა და გამოცდის.

თავის დროზე ბორხესი საუბრობდა პოეზიის შესახებ, რომ ის განსაზღვრებით არის იდუმალი, რადგან არავინ იცის ბოლომდე, რისი დაწერა მოახერხა, ანუ პოეზია შეიცავს რაღაცას, რაც პრინციპში ბოლომდე გასაგები თვით ავტორისთვისაც კი არ არის. აქიდან წარმოიქმნება ერთისა და იმავეს მრავალი ვარიაციის ფენომენი. ვარიაცია არის სიმბოლურობის გამოვლენის ფორმა. სიმბოლო (არა ნიშანი!) ყოველთვის არის რაღაც, რაც ჩვენ ბოლომდე არ გვესმის, მაგრამ რაც არის ჩვენ თვითონ, როგორც გამგებები, როგორც არსებულები. ჩვენი ფილოსოფიური ნაწარმოებები და მათი კითხვა არის არსებობის ფორმა ამ ბოლომდე ვერგაგებულისა, მისი უსასრულო ხანგრძლიობისა და ნათესაური შეთანხმებულობის. ნაწარმოებთა მყოფობა არის სწორედ მათი ინტერპრეტირებისა და გაგების მცდელობა, წარმოვადგენთ რა ტექსტის ვარიაციათა ფორმებით ჩვენს საკუთარ მგომარეობებს, რომლებიც ყოველთვის ნაწარმოების ცხოვრების ფორმაა. მაგალითად, შეგვიძლია ასე ვთქვათ: ის, რასაც მე ჰამლეტის შესახებ ვფიქრობ, არის ჰამლეტის არსებობის საშუალება.

ფილოსოფიური პრობლემები ასეთად იქცევა, როდესაც მათზე ერთი პრობლემის სხივს მიმართავენ – უკანასკნელი აზრის. რისთვის არის ეს ყველაფერი? რისთვის არსებობს სამყარო? რისთვის ვარ მე და ჩემი განცდები? ამ კითხვებს კი იმისთვის სვამენ, რომ ამ სამყაროში ცხოვრობს არსება, რომელიც არის არა შექმნილი, არამედ გამუდმებით იქმნება, ისევ და ისევ. არც სამყაროა მზა და დასრულებული.

ფილოსოფოსი მუშაობს მსგავს სიტუაციათა „ზღვარდებულობის“ გზით, ანუ ის აგებს ცნებებს, რომელთა საშუალებით ეს სიტუაციები და ნასკვები შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ ზღვრულად შესაძლო სახით და შემდეგ განვიაზროთ ამ ზღვარზე, განვიაზროთ, ასე ვთქვათ, „იდეაში“. მაგალითად, თუ მას სახელმწიფოს პრობლემის განაზრება სურს, ვალდებულია წარმოიდგინოს სახელმწიფო სახელმწიფოს ზღვრულად განხორციელებადი იდეის სახით. მთელი სირთულე იმაში მდგომარეობს, რომ ამ დროს ფილოსოფოსი არ ამტკიცებს, თითქოს ეს ზღვრული აღწერილობები სამყაროს რაიმე რეალური საგნების გამოხატულებას წარმოადგენდნენ. ფილოსოფოსმა იცის, რომ ზღვრული აღწერა არის აზროვნების საშუალება. ამიტომ, მაგალითად, პლატონი, როდესაც მას ეკითხებოდნენ, რას გულისხმობდა იდეალური სახელმწიფოს ქვეშ _ იმას, რომელიც მის სამშობლოშია? – პასუხობდა: – არა, არა მას, არა მისი მოწყობა მქონდა მხედველობაში, არამედ ის სახელმწიფო, რომელიც არსებობს შინაგანად და არსებობს მასზე საუბრის მომენტში დაძაბულ ცნობიერებაში.

ფილოსოფიაში არსებობს ყოფიერების ასეთი უცნაური განსაზღვრება: ყოფიერება – ეს არის ის, რაც არასოდეს არსებულა და არასოდეს იარსებებს, მაგრამ რაც არის ახლა (რაოდენ უცნაურიც არ უნდა იყოს, ენის ლოგიკისა და თვალსაჩინო წარმოდგენის საპირისპიროდ).

ადამიანური რამ, მაგალითად, სოციალური ინსტიტუტები, არ არის ისეთი, რომლებიც, ერთხელ წარმოქმნის შემდეგ ქვის მსგავსად გაგრძელდებოდნენ და იარსებებდნენ. ისინი ხელახლა იბადება. მაგალითად, პასკალმა შესანიშნავი ფრაზა წარმოთქვა: „სიყვარულს არ აქვს ასაკი, ის მუდმივად დაბადების მდგომარეობაში იმყოფება“. თუ ის არის, ის არის ახლა, და მასში არ აქვს ადგილი დროით მდგომარეობათა ცვლილებას, ის აბსოლუტურად ახალია. ეს უკიდურესად განყენებული დებულებაა, გონებაჭვრეტითი ჭეშმარიტება. ასეთივეა ფილოსოფოსთა მტკიცებაც: ყოფიერება – არის ის, რაც არ ყოფილა და რაც არ იქნება, მაგრამ არის ახლა ანუ ყოველთვის, რაც ერთი და იგივეა. აქ დროითი კილო, მისი გამომხატველი სიტყვები გვაბნევენ, რადგან ყოველდღიური ენის საკუთრება არიან. სხვა სიტყვები კი ჩვენ არ გვაქვს. როგორი სიტყვებიც არ უნდა გამოვიგონოთ, ჩვენ მათ მაინც ყოველდღიურ ენაში ვპოულობთ, მათ უკან კი მოსრიალებს შლეიფი ადამიანის მანიისა, ყველაფერი თვალსაჩინოდ და საგნობრივად წარმოიდგინოს.

ფილოსოფიური აქტი იმაში მდგომარეობს, რომ თავის თავში დაბრკოლება შეუქმნას ჩვენს მანიას სურათებით აზროვნებისა.როდესაც ჩვენ ვიშორებთ სურათებსა და საგნობრივ რეფერენციებს ჩვენი ცნობიერებიდან, მაშინ ვიწყებთ აზროვნებას. ეს ნიშნავს, რომ ჩვენი აზროვნება ყოველთვის ზღვარდებულია, ანუ ზღვარზეა. განვმარტავ: ის, რასაც ფილოსოფოსები აზრს უწოდებენ – ისტორიის, ან სამყაროს აზრს – არის ის, რისი რეალიზება არასოდეს მოხდება დროსა და სივრცეში, და არასოდეს ხორციელდება რომელიმე მოვლენის ან მდგომარეობის სახით, ვთქვათ, სახელმწიფო კონსტიტუციისა, რომელიც ამ აზრის მაგალითად გამოდგებოდა. აზრი (ის კი ყოველთვის სრულია) არ არის საგანი, რომელიც სამყაროში მოიძებნება – ისევე, როგორც ისტორიის ზღვრული დასასრული არ არის ისტორიის ნაწილი, არ არის მოვლენა მასში. დროის დასასრული არ არის დროის ნაწილი. ჩვენ ყოველთვის იმ საგნების მეშვეობით უნდა ვიაზროვნოთ, რომლებსაც ზღვარზე ვათავსებთ, ვაუღლებთ რა მასზე რეალურ მოვლენებს, და არასოდეს განვათავსოთ ისინი სამყაროს შიგნით, არ ველოდოთ მათ სამყაროს შიგნით, მის მოვლენათა შემადგენლობაში. უბრალოდ, ამით შესაძლებელი ხდება რაღაც მოვლენები და შეუძლებელი ხდება სხვები.

სამწუხაროდ, ჩვენს ყოველდღიურ აზროვნებაში, მათ შორის, სოციალურში, ჩვენ ყოველთვის საბედისწერო შეცდომას ვუშვებთ. იმას, რაც სინამდვილეში წარმოადგენს ჩვენს ძალისხმევათა ველის ზღვრულად შემაუღლებელს, ჩვენ სამყაროში ვათავსებთ მასში საძიებელი სრულყოფილი ნიმუშისა და მოსიარულე იდეალის სახით. მაგალითად, ჩვენ ვამბობთ: გვიჩვენეთ სრულიად სამართლიანი კონკრეტული კანონი და მაშინ ჩვენ ამ კანონის შესაბამისად ვიცხოვრებთ. მაგრამ, არსებულა ოდესმე ან სადმე ისეთი კონკრეტული კანონი, რომლის გამოყენებისას ყოველთვის სამართლიანობა იზეიმებდა? გვიჩვენეთ იდეალური, ანუ სრულყოფილი საზოგადოების მაგალითი. ხოლო, როდესაც ჩვენ ამის ჩვენება არ შეგვიძლია (ჩვენება შეუძლებელია, რადგან ის არ არსებობს), ზეიმობს ნიჰილიზმი (იმის გაუგებრობიდან, თუ როგორ ვართ მოწყობილი ჩვენ თვითონ, როგორ არის მოწყობილი ზნეობრიობა). ნიჰილიზმი თავიდან არის იმის მოთხოვნა, რომ იყოს ამაღლებული. მეორე ნაბიჯია – აღმოჩენა, რომ ჭეშმარიტად ამაღლებული არასოდეს ყოფილა: მიჩვენეთ ჭეშმარიტად პატიოსანი ადამიანი! ყველა მათგანში ვპოვებთ რაიმე ნაკლს, რაიმე ანგარებას. მესამე ნაბიჯი – მტკიცება, რომ ყოველივე ამაღლებული – ერთიანი თვალთმაქცობაა, ფარისევლობა, ამაღლებული დაფარვა ერთობ მდაბალი საგნებისა. შემდეგ კი, ეს ცნობილი: „ყველაფერი დაშვებულია, რადგან ღმერთი არ არის“.

თუ ჩვენ ისე ვართ განწყობილი, რომ დემოკრატები ვიყოთ მხოლოდ იმ პირობით, რომ ჩვენ დემოკრატიის წმინდა ნიმუშს გვიჩვენებენ – და მაშინ ვიქნებით დემოკრატები და ამაში აზრს დავინახავთ ჩვენთვის – ჩვენ უბრალოდ ნიჰილისტები ვართ და სხვა ყველაფერთან ერთად არ გვესმის, თუ როგორ არის მოწყობილი ჩვენი სოციალური ცხოვრება. ჩვენი სოციალური ცხოვრება გამსჭვალულია ზღვრული კავშირებით და ჩვენგან ცივილიზებულ წიგნიერობას მოითხოვს.

იმისათვის, რომ მოქალაქეები ვიყოთ, ანუ სოციალურად წიგნიერად ვიარსებოთ, უნდა ვიგებდეთ გარკვეულ განყენებულ ჭეშმარიტებებს საკუთარ თავთან, საკუთარ ზღვრულ შესაძლებლობებთან მიმართებით. და აი, აქ, ამ განყენებასა და მის გამოვლენაში, ვხედავ მე ფილოსოფოსის მოწოდებას, რომელსაც ესოდენ ელის ჩვენი საზოგადოება დღეს, რადგან ჩვენ უკვე ცნობიერების გახანგრძლივებული გატყიურების პერიოდში ვიმყოფებით.

ჩვენ ინფანტილურები აღმოვჩნდით. ინფანტილურობა – მანდელშტამის იგივე მერცხალია, რომელიც „ჩრდილთა სასახლეში“ დაბრუნდა. ინფანტილურობა – ზრდაგასწრებული მდგომარეობაა, ზრდასრულობის ხელიდან გაშვებული მომენტით. გაგვექცა რა ის, ახლა ჩვენ ახალგაზრდობის პრობლემებით ვართ დაკავებული, თუმცა სინამდვილეში „ზღაპარი ჩვენ შესახებ ამბობს“. ახალგაზრდობისგან ჩვენ საკუთარი თავის სარკისებრ ანარეკლს ველით. ჩვენ გვსურს, რომ ახალგაზრდობა, არის რა, მაგალითად, დაკავებული იძულებითი შრომით, ან პატიოსნად უზის დიდაქტიკურ წიგნებს (თუმცა, მათგან ვერაფერს ისწავლის საკუთარი თავის შესახებ, რაც ზრდაში დაეხმარება), იმ წარმოდგენას დაგვიდასტურებდა, რომელიც ჩვენ გვაქვს საკუთარი თავისა და საკუთარი შესაძლებლობების შესახებ. ჩვენ კი თვითონ სხვისი სატარებელი ვართ, ველოდებით ინსტრუქციებს, მითითებებს, არაფერი ვიცით საკუთარი თავის შესახებ, რადგან საკუთარი თავის შესახებ შეტყობა მხოლოდ საპასუხისმგებლო სამოღვაწეო ველზე შეიძლება, სადაც ადამიანს უბრუნდება მისი მოქმედებებისა და საქციელის შედეგები.

ადამიანისთვის ერთობ მნიშვნელოვანია, რომ, როგორც ბედნიერება, ისე უბედურება მის საკუთარ ქმედებათა შედეგი იყოს, და არ ემხობოდეს თავზე მორჩილების იდუმალი და მისტიური შორეთიდან. მნიშვნელოვანია იმის დამოკიდებულების ცნობიერება, რაც სამყაროში ხდება – როგორც იღბალში, ისე უიღბლობაში – იმაზე, რის გაკეთებას ადამიანი შეძლებდა, და არა მიღმურ „უზენაეს“ (ანონიმურ ან განსახიერებულ) თამაშზე, რომელიც შეუცნობელი გზით სთავაზობს მას ძღვენსა და კმაყოფას, ან პირიქით, მძიმე დანაშაულსა და რისხვას. ხომ თქვა ერთხელ ერთმა თავისუფალმა ადამიანმა: „ყველა მწუხარებაზე მეტად გვერდი აგვიაროს ბატონის რისხვამ და ბატონის სიყვარულმა!“

ჩვენ კი ისეთ სიტუაციაში ვცხოვრობთ, რომ ვერაფრით ვახერხებთ, ვაღიაროთ ადამიანის ღირსება. ვცხოვრობთ სიტუაციაში, როდესაც არც ერთი აზრის ჩანერგვა არ ხდება – არა უბრალოდ უგნურებიდან გამომდინარე, არამედ იმ მიზეზით, რომ მისი ბოლომდე მოფიქრება თვით ჩვენ თავს აყენებს კითხვის ქვეშ. და არასოდეს ვსწავლობთ გამოცდილებიდან. ყველაფერი ისევ და ისევ მეორდება, რადგან იმ ყველაფრის წინააღმდეგ ვდგავართ, რომ არ შეგვიძლია დავიტიოთ, თუ თვითონ არ შევიცვლებით. ვთქვათ, ანტიალკოჰოლური კამპანია ქვეყანაში დღეს იმავე სიტყვებით (ოღონდ ჩვენ არ ვიცით ამის შესახებ) მიმდინარეობს, როგორითაც ასი წლის წინ. როგორ არის ეს შესაძლებელი? ყველაფერი კი უკიდურესად მარტივადაა. ადამიანებს არ გაუვლიათ გზა ბოლომდე, არ უსწავლიათ გამოცდილებით, არ ამოუხსნიათ აზრი; ბავშვებად რჩებოდნენ, თუკი ცნობიერების წიგნიერად დამუშავებული სტრუქტურის მიღმა ცხოვრობდნენ.

ცხადია, არ არის შემთხვევითი, რომ რუსეთში დიდი ხნის განმავლობაში არ არსებობდა ავტონომიური ფილოსოფიური ტრადიცია, რომელშიც იქნებოდა ფილოსოფიური აზრი, დამოუკიდებელი, ვთქვათ, დილემისგან „მეფე – ხალხი“, „თვითმპყრობელობა – შინაყმები“. ის ჩაადაევის გამოჩენასთან ერთად წარმოიქმნება, მაგრამ ის იზოლირებული ფიგურა იყო. უკვე შემდეგ, ვლადიმერ სოლოვიოვის მერე, წარმოიქმნა ფენომენი – პარადოქსულად გამოვხატავ – საერო ავტონომიური ფილოსოფიისა (თუმცა კი, ვსაუბრობ ფილოსოფიის შესახებ, რომელიც მაქსიმალურად რელიგიური იყო). მაგრამ „საეროს“ ქვეშ მე ვგულისხმობ იმას, რომ მან თავი დააღწია მოცემულ წინააღმდეგობებს „მეფე – ხალხი“ და ასე შემდეგ, და შექმნა სივრცე ავტონომიური სულიერი ცხოვრებისთვის, დამოუკიდებელი ფილოსოფიური აზრისთვის. ეს სივრცე ჩვენ შემდეგ ისევ დავკარგეთ სხვადასხვა მიზეზების გამო.

ახლა ჩვენ არ ძალგვიძს ცივილიზებული საზოგადოებრივი ცხოვრებით ცხოვრება, თუ დამოუკიდებელი აზრის ავტონომიური სულიერი სფერო არ აღვადგინეთ. ჩვენი ცნობიერება დაძაბულ ველში ცხოვრობს, რომელიც აზრთა ზღვრული ფარგლებითაა მოხაზული, ხოლო სიცხადე მასში მხოლოდ ისეთ დროს არის შესაძლებელი, როდესაც ჩვენ ამ აზრთა ენას ვფლობთ, ანუ გვესმის მათი განყენებულობა, მათი ზღვრული ბუნება, შეგვიძლია წავიკითხოთ ის, რასაც ისინი ჩვენი შესაძლებლობებისა და ბუნების შესახებ გვეუბნებიან, და როდესაც თვითონაც საკმარისად განვითარებული ვართ საამისოდ, მათ შორის სიმბოლოთა – „ადამიანი“, „სიკვდილი“, „ცხოვრების აზრი“, „თავისუფლება“ და ა.შ. ველზეც. ეს ისეთი რამეებია, რომლებიც საკუთარ თავს აწარმოებენ. ცნობიერებაც კი, როგორც აზრი, შეგვიძლია განვსაზღვროთ, როგორც მეტი ცნობიერების შესაძლებლობა. ან, მაგალითად, თავისუფლება. რისთვის არის საჭირო თავისუფლება და რა არის ის? თავისუფლება არაფერს აწარმოებს და ვერც საგნის სახით განვსაზღვრავთ მას. თავისუფლება აწარმოებს მხოლოდ თავისუფლებას, უფრო მეტ თავისუფლებას. ხოლო, იმის გაგება, რომ თავისუფლება მხოლოდ თავისუფლებას აწარმოებს, განუშორებელია თავისუფალი ადამიანისგან, თავისუფალი შრომისგან, ანუ თავისუფალი მხოლოდ ის ადამიანია, რომელიც მზად არის და რეალური ძალა აქვს შრომის გასაწევად თავისუფლებისა, რომელიც არანაირ ხილულ პროდუქტებსა და შედეგებს არ ქმნის, არამედ მხოლოდ საკუთარი თავის [(ანუ თავისუფლების)] კვალვწარმოებითაა დაკავებული. და მხოლოდ შემდეგ არის ის სხვა საგანთა პირობა, რომელთა გაკეთება თავისუფალ ადამიანს შეუძლია. მაგრამ არ არსებობს ისეთი საგანი სამყაროში, წოდებული „თავისუფლებად“, რომელიც გარეგნულად დამტკიცებადი სახით შეგვიძლია ვინმეს ვუჩვენოთ ან გადავცეთ. თავისუფლება დაუმტკიცებადია, სინდისი დაუმტკიცებადია, აზრი დაუმტკიცებადია და ა.შ.

აი, რა სფეროში უწევს ბრუნვა ფილოსოფიურ აზრს, და მასშივე ბრუნავს ჩვენი სულიერი ცხოვრება იმავე ოდენობით, როგორითაც იგი ხორციელდება, გამოგვდის ჩვენ და ჩვენც ვხორციელდებით მასში. რამდენადაც ადამიანის უმთავრესი ვნება, როგორც ეს მე მესმის, არის ის, რომ განხორციელდეს, შესრულდეს.

[შემდეგ მოდის ჟურნალ „იუნოსტის“ თანამშრომელთა კითხვები]

–– ცხადია, რომ ფილოსოფიას სათანადო ადგილი არ უკავია ახალგაზრდობის ცხოვრებაში. ახალგაზრდა ადამიანებს უმალ პრაგმატული მეცნიერებები და მიდგომები იზიდავს, ან ხშირი სულიერი ძიებები რწმენისა და მისტიკის სფეროში. რისთვის ვარ მე, ვინ ვარ? რისთვისაა საზოგადოება, რომელშიც ვცხოვრობ? რას წარმოადგენს კაცობრიობა, რომელსაც თითოეული ჩვენგანი ეკუთვნის? რა არის სამყარო, რომელშიც ჩვენ ყველა ვიმყოფებით? ეს კითხვები ახალგაზრდობის წინაშე ისე აღიმართება, თითქოს არანაირი ფილოსოფიური ტრადიცია არ გვქონოდეს. რა სჭირდება თანამედროვე ახალგაზრდას?

–– ასე ვიტყოდი – შესაძლოა, ოდნავ პარადოქსულადაც: ახალგაზრდობა არის ერთადერთი დრო, როდესაც ჩვენ ზრდა შეგვიძლია. იზრდებოდე – ნიშნავს ეკუთვნოდე განმანათლებლობის საუკუნესა და სამყაროს. განმანათლებლობის ძველ განსაზღვრებას შეგახსენებთ – ეს სრულებით არ არის ჯამი ცოდნისა, რომელიც ხალხში ვრცელდება. განმანათლებლობის ევროპული გაგება დაიყვანება მტკიცებაზე, რომ განმანათლებლობა არისკაცობრიობის ზრდასრული მდგომარეობა, ადამიანის უნარი, ფონს გავიდეს ავტორიტეტების გარეშე, იაზროვნოს საკუთარი გონებით და არ სჭირდებოდეს აჭიმები. განმანათლებლობის მთელი სიმძიმე, ზრდასრულობის სიმძიმე ჩვენს ახალგაზრდობას აწევს მხრებზე, რადგან ეს ერთადერთი დროა, როდესაც ზრდაა შესაძლებელი, როდესაც ჯერ კიდევ არსებობს ენერგია საიმისოდ, რომ ვერტიკალურად დადგე, როდესაც ჯერ კიდევ არსებობს ენერგია იმის საძიებლად, რაც მხოლოდ გზის ბოლოს ძევს. რისი თქმა მსურს? ჩვენი ცნობიერი ზნეობრივი ცხოვრების ყველა საფუძველი, აზრის ყველა კითხვა, რომელიც თქვენ ესოდენ კარგად ჩამოაყალიბეთ: ვინ ვარ მე? რისთვის ვარ? და ასე შემდეგ, იმ სფეროში დევს, რომლის შესახებ შეიძლება ითქვას: ეს არის სფერო იმისა, რის შესახებაც პრინციპში ცოდნა შეუძლებელია. შეუძლებელია წინდაწინ იცოდე, ივარაუდო, წარმოიდგინო, აზრის უკვე არსებული წარმოდგენებიდან და ლოგიკური შესაძლებლობებიდან შემოიტანო განსაზღვრებით. ამის შეცნობა შეიძლება მხოლოდ მაშინ, როდესაც გზას თვითონ გაივლი. შენზე და შენში.

–– ხომ არ ეხება ეს მხოლოდ განვითარებული ინტელექტის მქონე ადამიანებს? ხომ არსებობენ ადამიანები, რომლებსაც სურთ, რომ ვინმეს მიჰყავდეს ისინი.

–– მაშინ დასრულდა, ჩააქრე სანთლები.

–– დიახ, მაგრამ ასეთი ადამიანი მრავლადაა.

–– ვერაფერს იზამ. თუ მე ადამიანის ცხოვრებას განვსაზღვრავ, როგორც ძალისხმევას დროში, მაშინ მე ამით თითქოს ვამტკიცებ, რომ ცხოვრებაში ყოველთვის, ყოველ მოცემულ მომენტში, იქნება რაიმე სახის იერარქია. ვიღაცამ მეტი ძალისხმევა გამოიჩინა, სხვამ – ნაკლები. ეს არ არის დემოკრატიის საკითხი, რადგან დემოკრატია საწყის ძალისხმევათა ტოლობას გულისხმობს, საკითხი კი საბედისწეროა. თანაბრად ვერ გაანაწილებთ იმას, რაც არ არის, რისი შეცნობა და თავისი გამოცდით გახსნა ადამიანს ჯერ კიდევ წინ აქვს. ამ აზრით, არსებობს სამართლიანი და უსამართლო იერარქიულობა ყოველ მოცემულ მომენტში, რადგან ყოველ მოცემულ მომენტში ჩვენ შეჯამებული ცხოვრება გვაქვს. ამიტომაც არსებობს საზოგადოების მიერ შემუშავებული წესები სიბრძნისა, რომლებიც, მაგალითად, ზოგიერთებს მოთმინებისკენ მიუთითებენ: შეყოვნდი, ნუ იჩქარებ (არ რთავენ ნებას, რომ მყისიერად შესრულდეს აგრესიული აქტი). არ შეგიძლია თვითონ – აკეთე სხვებივით, უსმინე, აიღე მაგალითის სახით და ა.შ.

მსურს ნეტარი ავგუსტინე გავიმეორო, რომელიც ამბობდა, რომ ძრწოლა იპყრობს მას უკვე იმის გააზრებისას, რომ ის კვლავ  შეიძლება ახალგაზრდა აღმოჩნდეს. არც მე ვისურვებდი, რომ ისევ ჩვიდმეტი წლის ვიყო, კვლავ რისკის ქვეშ დავდგე და ავცდე გზას – თუნდაც ვცდებოდე, რომ სწორ გზაზე მოვხვდი. არა, ცხოვრების თავიდან დაწყებას არ ვისურვებდი. მეტისმეტად გაუგებარია ის. წარმოიდგინეთ თანამედროვე სამყარო და საკუთარი თავი მასში. თქვენ გსურთ, რომ მასში ახალგაზრდა იყოთ? შეიგრძნოთ საკუთარი თავი ცოცხლად, ანუ უნიკალურად, შეუცვლელად, არა-ზედმეტად, იგრძნო საკუთარი თავი ცოცხლად იმაში, რასაც აკეთებ, ფიქრობ და მოქმედებ, – ეს ადამიანის განუშორებელი მოთხოვნილებაა. ახალგაზრდა ადამიანისთვის ასეთი მოთხოვნილება ყველაზე მეტად არის დამახასიათებელი. აქ კი, როდესაც ის თვალებს ახელს ამ მოთხოვნილების პათოსში, უეცრად აცნობიერებს საკუთარ თავს ფეხზე წამომდგარ გარდაცვლილთა ტყეში, რასაც სწორედ ცოცხალის შრიალი გამორიცხავს...

როგორი გზები გვაქვს აქ? რასაკვირველია, ერთ-ერთი უმთავრესია ცხოვრებიდან თვითნებობის, ადმინისტრირების, ერთი სოციალური ჯგუფის მეორეზე ძალადობის აღმოფხვრა რაგინდ გსურთ იდეალებისა თუ იდეებისათვის და ასე შემდეგ. იმაში, რაც კულტურასა და ცნობიერებას ეხება, – ეს არის მსოფლიო კულტურასთან გაწყვეტილი კავშირების აღდგენა. თუ ახალგაზრდები საზოგადოებაში იზოლაციის პერიოდში აღმოჩნდნენ, რომელ მხარეს უნდა გაიკვლიონ გზა? რასაკვირველია, საკუთარ სამშობლოსთან, მსოფლიო კულტურასთან შეერთების მხარეს, – ჩვენს შემთხვევაში, ევროპულ კულტურასთან. ჩვენ რუსულად ვსაუბრობთ, რუსული ენა – ევროპული ენაა. თვით რუსეთიც – სურს ეს მას თუ არ სურს – ევროპული ცივილიზაციის განუყოფელი ნაწილია. მართალია, ის შესაძლოა მისი წარუმატებელი ნაწილი იყოს ან, უმალ, წამებული, ან შესაძლოა შეწყვიტოს კიდეც გამუდმებით ტანჯვა. დაზარალდე ერთხელ და სამუდამოდ, და მუდმივად იმ მდგომარეობაში არ იყო, რომელიც სალტიკოვ-შჩედრინის სევდიან ირონიას იმსახურებს, რომელიც ამბობდა: აქ უკეთესია, რადგან აქ მეტად იტანჯებიან.

ახალგაზრდა ადამიანები, გაივლიან რა გზას თვითონ, თავისი გამოცდილებით, იმავე როკ-მუსიკის გამოცდილებით, საკუთარ თავს გახსნიან; სხვაგვარად, ამ გახსნის გარეშე, რაოდენ ხმამაღლაც არ უნდა ისმოდეს როკი – ეს არის მიყრუებული ცხოვრება და არა ინტენსიური ურთიერთობა. კავშირ-ურთიერთობათა ძაფები ფორმალური ორგანიზაციების მიერ არის გაწყვეტილი, ანუ არ არსებობს სივრცე, რომელიც გასაქანს მისცემდა თვითცნობიერებას, ცნობიერების დაწმენდას. სწორედ ეს ძაფებია აღსადგენი.

–– თქვენი აზრით, როდის გაწყდა კავშირი მსოფლიო კულტურასთან? და რა მოუტანა მსოფლიო კულტურას მარქსისტულ-ლენინურმა ფილოსოფიამ სამოცდაათი წლის განმავლობაში?

–– ეს კავშირები გაწყდა მაშინ, როდესაც ჩვენი საზოგადოება საკუთარ თავში ჩაიკეტა. მაგალითად, შეიქმნა ისეთი ფიქტიური პრობლემა, რომლითაც მე ჩემი პასუხის ილუსტრირებას შევეცდები. შეუძლია თუ არა რუს, ან ქართველ მწერალს პარიზში ცხოვრება? – არ შეუძლია, ვპასუხობთ ჩვენ; წყდება კავშირი ენასთან და ა.შ. ეს არ არის მართალი, რადგან ენასთან კავშირი წყდება არა რუსი, ან ქართველი მწერლის პარიზში ყოფნით, არამედ საზღვრის არსებობით სიტყვის ცირკულაციისთვის. აქიდან წარმოდგება ფიქტიური პრობლემა რუსული და ნებისმიერი სხვა პატრიოტიზმისა, განსაკუთრებული შეუძლებლობისა რუსისთვის, იცხოვროს რუსეთის გარეთ, ქართველისთვის – საქართველოს გარეთ და ა.შ. აი, ამ ფიქციებით გვეგლიჯება სულები.

მარქსისტული ფილოსოფიის შესახებ: ის ფილოსოფია, რომელსაც თქვენ მარქსისტულს უწოდებთ, გულისხმობთ რა, ალბათ, სახელმძღვანელოთა ფილოსოფიას, არ არის ჭეშმარიტი მარქსისტული ფილოსოფია. არანაირი ცუდის თქმა არ მსურს ჩემი კოლეგების შესახებ, მხოლოდ შემდეგს ვიტყვი: ჩვენ უნდა ვაცნობიერებდეთ ამ წარმონაქმნის შემთხვევითობას, შემთხვევითობას მისი ენისა, რომელიც მარქსისტული ფილოსოფიის კაპიტალიდან არ გამომდინარეობს, არ წარმოადგენს მის უბრალო გაგრძელებას. ამ ენის ჩამოყალიბება მუშათა სოციალ-დემოკრატიულ წრეებში დაიწყო. იდგა ამოცანა, უკიდურესად რთული სამყარო უკიდურესად პატარა თავებში მოეთავსებინათ, მოეთავსებინათ ის, რაც მასში ხდებოდა, ამ ადამიანებისთვის გასაგებ ადგილას. ამის გაკეთება მხოლოდ გამარტივების გზით იყო შესაძლებელი, რადგან ეს თავები განებივრებული იყვნენ იმით, რომ მათგან არანაირ შრომას არ მოითხოვდნენ განვითარებისა და ამაღლებისთვის, – პირიქით, უნერგავდნენ, რომ მათ ყველაფერი თავისთავად ეკუთვნით, მაგალითად, პროლეტარული წარმომავლობისა – აიღე და მოიხმარე. ხოლო, როდესაც ადამიანს შრომა ჩამოაშორეს, ის შეეზარდა ამ სქემებს, მათი დარღვევა კი არ შეიძლება, რადგან ასეთ შემთხვევაში ადამიანი, რომელიც ამ სქემების მეშვეობით ცხოვრობს და მათთვის გასაგები გზით ახდენს ორიენტირებას სამყაროში, საკუთარი თავისადმი პატივისცემას დაკარგავს, მისი სამყარო დაინგრევა. ადამიანი არ არის მზად განშორდეს თვისხატს, – იმგვარ თვისხატს, რომლის ცნებებით სცემს პატივს თავს სულიერი არსების სახით. ეს გახლავთ ფანტასტიური მექანიზმი, რომელიც ყოფიერების კანონებს ემორჩილება, კანონებს ცნობიერებისა. ვერავინ აუვლის მათ გვერდს.

ამგვარად, ეს ენა ჩამოყალიბდა, შემდეგ მას დაემატა ე.წ. „მენშევიკური იდეალიზმი“. ის გააუქმეს, მაგრამ გააუქმეს ისევე, როგორც, ვთქვათ, გააუქმეს პმრა (პროლეტარ მწერალთა რუსეთის ასოციაცია), ანუ პმრა გააუქმეს, მაგრამ ის იქცა საბჭოთა მწერალთა კავშირად. იგივე მოხდა „მენშევიკურ იდეალიზმთან“ დაკავშირებითაც: მოკლე გაქანების ადამიანებმა წრის შიდა დისკუსიებში შეიმუშავეს ენა; მთელი ეს სრულიად შემთხვევითი ენა რუსეთში 20-იანი წლებისთვის ჩამოყალიბდა, შემდეგ „მენშევიკი იდეალისტები“ მოიშორეს, მაგრამ ენა უკვე არსებობდა და „მოკლე კურსში“ კრისტალიზაციის მეშვეობით ჩვენი ფილოსოფიის ენად იქცა, რომელიც თითქოსდა მარქსის ფილოსოფიური სკოლის გაგრძელება იყო.

მასზე აზროვნება ისე, როგორც მას ასწავლიან, შეუძლებელია. ეს სახელმძღვანელოები შეგიძლიათ მხოლოდ დაიზეპიროთ. მაგალითად, საზოგადოებათმცოდნეობის სასკოლო სახელმძღვანელო, – ეს საშინელებაა. და რაც მთავარია, ამ სახელმძღვანელოებს ვერ გააუმჯობესებთ, ამ ტრადიციაზე სრულად უნდა ითქვას უარი, შევქმნით რა პარალელურად ავტონომიური ფილოსოფიის ფენომენს, ფილოსოფიისადმი ავტონომიური ინტერესისა, რომელიც აღადგენს ნორმალურ ზოგადსაკაცობრიო ფილოსოფიურ ენას.

გესმით, ასე ვიტყოდი: ადამიანს კანონიერად ეკუთვნის ყველაფერი, რაც ნაფიქრი და ნათქვამია იმ ენაზე, რომელზეც ის საუბრობს. და არავის უნდა შეეძლოს, და არ შეუძლია განსაზღვროს, წავიკითხო მე ეს წიგნი თუ არ წავიკითხო. ყველაფერი, რაც ჩემს ენაზეა შექმნილი, ჩემი კულტურის ენაზე, მეკუთვნის მე კანონიერად, ამ კუთვნილების უზრუნველყოფა კი ჩვენი უპირველესი ამოცანაა. უწყვეტი, შეუზღუდავი ნაკადები კომუნიკაციისა, აზრებით, წიგნებითა და ა.შ. ინტენსიური ურთიერთგაცვლისა რაიმე სახის დისკრიმინაციის გარეშე – ეს ადამიანის სამოქალაქო უფლებაა.

–– ჩვენ ახალი ინფორმაციული მიდგომების ზღურბლზე ვდგავართ, როდესაც, თითქოს ტექნიკა იმის კეთების შესაძლებლობას მოგვცემს, რისკენაც თქვენ მოუწოდებთ, – მყისიერად უზრუნველყოს ინფორმაციით ადამიანთა მაქსიმალურად დიდი რაოდენობა. რა სახის პრობლემები შეიძლება წარმოიქმნას აქ?

–– სისხლძარღვებში არის ისეთი ვიწრო ადგილები, სადაც დასაცობება ხდება, და სწორედ იქ იწევს წნევა მაღლა. ჩვენ ორი „საცობი“ გვაქვს, აქ კი გარდუვალად მოხდება რაღაც, როგორც არ უნდა ცდილობდეს ახლომხედველი ადმინისტრატორი ხელებით გამიჯვნას, ფიქრობს რა, რომ კვლავაც შეძლებს ძველებურად ცხოვრებას.

პირველი – ესაა კომპიუტერი. ჩვენს პირობებში ეს ჯერ კიდევ უცხო ხილია. კომპიუტერი აბსოლუტურად გამორიცხავს რაიმე სახის მონოპოლიას ინფორმაციაზე, ან რაიმე წესებს, რომლებიც წინადაწინ განსაზღვრავენ, რა სახის ინფორმაცია უნდა იყოს ხელმისაწვდომი ერთისთვის, სხვისთვის კი არ იყოს. როგორ აპირებენ აქ მოქმედებას? შეუძლებელია კომპიუტერის შემოღება და ჩვენი წყობის, ჩვენი მყოფობის შენარჩუნება ინფორმაციასთან მიმართებით, – ის აბსურდულ იმიერობად დარჩება. შესაბამისად, არის ერთადერთი გამოსავალი – საზოგადოების დემოკრატიზაცია და გახსნილობა, მის მიერ სირთულისა და მრავალფეროვნების კულტურის დაუფლება.

მეორე პუნქტი – წიგნებთან დაკავშირებული საქმიანობაა. ცხოვრება მოითხოვს მცირე ზომის, მოქნილ გამომცემლობებს, რომლებიც წიგნის გამოცემას ერთ-ორ თვეში შეძლებდნენ. ჩვენი საგამომცემლო სისტემა კი, რომლის ცენტრალიზებულ მონოპოლიასა და გეგმურობას არიან ჩაფრენილები, ამას გამორიცხავს. მაგრამ ცხოვრების მოთხოვნები შეუქცევადია.

იბადება ავტონომიური საზოგადოებრივი წარმონაქმნები, რომლებიც არ არიან თანხვედრაში სახელმწიფოსთან. საზოგადოებისა და სახელმწიფოს ბლანტი გაიგივება უნდა დაირღვეს და საჭიროა მუშაობა რღვევის ზღვარზე. ამას ფილოსოფოსი ამბობს, მაგრამ ის პატივს სცემს თავისი ქვეყნის კანონებს, სანამ ბუნებრივად არ იქნება მიღებული სხვა კანონები. სხვათა შორის, კანონების პატივისცემა, არქონა სურვილისა, აუცილებლად ატარო რაიმე განმასხვავებელი ჩაჩი და იარო საპროტესტო მანიფესტაციებზე, თქვენ წარმოიდგინეთ, ყოველთვის იძლეოდა და მოგვცემს თავისუფალი აზროვნების შესაძლებლობას. დიახ, აზროვნება – ეს მხოლოდ ცნობიერებაა გასაგონად, მაგრამ ეს არ არის მხოლოდ უფლება საუბრისა იმის შესახებ, რასაც ხედავ, მაგრამ, ასევე უფლება, იყო გაგონილი, მათ შორის – ხელისუფლების მიერ. ხოლო ისე ცხოვრება, როგორც დღემდე ვცხოვრობთ, ეს ხომ შეუძლებელია. კომუნიკაციის არარსებობა დაუშვებელია. დიდი ფილოსოფოსი კანტი ამბობდა: კაცობრიობა არის კიდეც კომუნიკაბელურობა.

–– კლასობრივ პოზიციათა სიკეთისა და ბოროტების შეფასება უზნეობაა. თანდათანობით, მსგავსი პოზიცია წარსულს ჩაბარდება. გაჩნდება მცდელობა უნივერსალური ზნეობრიობის, მორალის ჩამოყალიბებისა. მაგრამ, ეს ხომ გარდუვალად მიგვიყვანს სახელმწიფოს, როგორც ასეთის, გაუქმებასთან. თქვენ განჭვრეტთ სახელმწიფოს გაუქმებას?

–– „განჭვრეტის“ ცნების გამოყენება რთულია. განსაზღვრებით ის განჭვრეტილ დროს, განჭვრეტილ მასშტაბებს უნდა ეკუთვნოდეს. მისაღებ დროით ჩარჩოებში მე ვერ ვჭვრეტ სახელმწიფოს გაუქმებას. ჩემთვის, მაგალითად, ცხადია შემდეგი: ძლიერი, ცენტრალიზებული სახელმწიფოს გარეშე (ცენტრალიზაცია ამ შემთხვევაში არა ცენტრალიზებული ხელისუფლების აზრით, არამედ ძლიერი სახელმწიფო, როგორც, მაგალითად, XVIII საუკუნის საფრანგეთი) შეუძლებელია პოლიტიკური, სამოქალაქო აზროვნება. მოქალაქის კონსტიტუირება ვერ ხერხდება. დანტეს ეს უკვე ესმოდა და ოცნებობდა ეროვნებათგარეშე მონარქიაზე (პაპობის საპირწონედ), როგორც ადამიანებში სამოქალაქო აზროვნების განვითარების პირობაზე.

–– მაგრამ, სახელმწიფოს იდეოლოგიური სტრუქტურები დაკავებულნი არიან, მაგალითად, მსოფლიო კულტურასთან ახალგაზრდობის ურთიერთობათა დარეგულირებით. რა უნდა გავაკეთოთ?

–– ეს სულ სხვა საქმეა. ახლა მიხვდებით, თუ რას ვგულისხმობ. სახელმწიფოს შესახებ საუბარი საერთოდ შეიძლება, როგორც სახელმწიფოს შესახებ, ამ სიტყვის ტრადიციული გაგებით. ჩვენი სახელმწიფო კი ასეთს არ წარმოადგენს ამ სიტყვის ტრადიციული აზრით, რადგან ის საზოგადოებას თანხვდება. ამიტომ, როდესაც მე ვამბობ, რომ მხოლოდ საზოგადოების შიგნით შეიძლება მოქალაქეობრივად აზროვნება, მხედველობაში მაქვს ევროპული სახელმწიფო, რომლის გვერდით არსებობს სამოქალაქო საზოგადოება, შთაუნთქმელი მის მიერ. არსებობს საზოგადოებრივი ცხოვრების მთელი სფეროები, რომლებსაც სახელმწიფო არ უნდა აკონტროლებდეს და რომელთა გამო მან არანაირი პასუხისმგებლობა არ უნდა აიღოს საკუთარ თავზე. სახელმწიფო არის საზოგადოებისა, და პოლიტიკური, სამოქალაქო აზროვნების ერთ-ერთი ორგანო – მეტი არაფერი.

–– დღესდღეობით, მსჯელობა ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობების შესახებ ბანალურობად, ფიცად იქცა. როგორ შევუთავსოთ ერთმანეთს მათი ერთგულება და ის, რომ ჩვენ შეუძლებელია ვერ ვხედავდეთ მათ წარმომავლობას, მათ დაფუძნებას რომელიმე კონკრეტულ სოციალურ ნიადაგზე?

–– ჩემმა პასუხმა შესაძლოა დაამწუხროს ის, ვინც მსგავს კითხვას სვამს. წარმომავლობას იმისა, რასაც ჩვენ ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობებს, ან ზოგადსაკაცობრიო იდეალებს ვუწოდებთ, თვალს ვერ გავადევნებთ. მათ არ აქვთ წარმომავლობა, ისინი ან არის ან არ არის. როგორ, როდის წარმოიშვა ისინი? მე რაღაცას სიკეთედ მივიჩნევ და სიკეთის განსაზღვრება მხოლოდ იმიტომ შემიძლია, რომ ის უკვე არსებობს ჩემში. ეს ტავტოლოგიაა. მაგალითად (მე არ დავიჟინებ ამ მაგალითს – ის უბრალოდ ამ არგუმენტის აზრობრივ სიტუაციას განმარტავს), ადამიანი არასოდეს არაფერს უწოდებდა ღმერთს, მასში უკვე რომ არ ემოქმედა ძალას, რომელსაც მან თავის გარეშე ღმერთი უწოდა. ან, შენს გარეშე უანგარო სწრაფვათა საგნის დამკვიდრება (ფაქტობრივად რაღაცის მორალურობისა) არის შენში სინდისის მოქმედების გამოვლინება, მისი, ასე ვთქვათ, უკვე მოქმედება. ასეთია მორალის ბუნება. როგორც კი მორალში დრო, ან ფაქტიური სარგებლიანობა, სიამოვნება და მსგავსი შემოგვაქვს, ჩვენ ამოვარდნილები ვართ მისგან და უკვე აღარ ვაზროვნებთ, როგორც მორალური არსებანი.

–– ადამიანის სულიერი ავტონომია – კარგია, მაგრამ ადამიანს არ შეუძლია პოლიტიკის მიღმა არსებობა, პოლიტიკური ბრძოლის მიღმა. როგორ შევათავსოთ ეს პოლუსები, იმის გათვალისწინებით, რომ ახალგაზრდობაში პოლიტიკური გაბოროტება შეიგრძნობა?

–– მე მითქვამს, რომ ფილოსოფიას არაფრის პრეტენზია არ გააჩნია, ის არ არყევს საფუძვლებს, უბრალოდ მე ასე ვფიქრობ. მაგრამ, იმავდროულად ვაცნობიერებ, რომ სახელდობრ ის ცნობიერება გასაგონად, რომლის შესახებ ვსაუბრობდი, არის ადამიანის პოლიტიკური აქტი. ჯერ კიდევ არისტოტელე ამბობდა, რომ ადამიანი არის პოლიტიკური არსება („zoon politicon“) და ამით განსხვავდება ცხოველისგან.

რაც შეეხება გაბოროტებას, ეს ქვეყანაში საზოგადოებრივი მატერიის განუვითარებლობასთან არის კავშირში, კავშირშია ინფანტილიზმთან. მარაგი ყოველივე იმისა, რასაც განხორციელება ეწადა, ყოფიერების კარზე აკაკუნებდა, მაგრამ „ჩრდილთა სასახლეში“ დაბრუნდა განუხორციელებლად, – სწორედ ეს წარმოადგენს აგრესიის მარაგს. ეს დენთის კასრია. ჩვენ ვადიდებთ მას, როდესაც სივრცეს არ ვაძლევთ იმას, რაც უნდა განხორციელდეს, რამაც საკუთარი თავი უნდა შეიცნოს, შედგეს. ასეთია, მაგალითად, ახალგაზრდა ადამიანთა აგრესია, რომლებსაც დღეს რუსული ტრადიციების ძაფების აღდგენა სურთ (პირობითად, მათ რუსოფილური ტრადიციის ერთგულები ვუწოდოთ). მრავალი რამ არ მოხდა რუსულ ისტორიასა და კულტურაში, რასაც ხდომილების კანონიერი უფლება ჰქონდა. ამის კანონიერი შეგრძნება კი მახინჯ ფორმებს იძენს, რადგან ჩვენ არ გაგვაჩნია აზროვნებითი ტრადიცია, რათა თვითონ გავაცნობიეროთ ჩვენი მდგომარეობა, რათა ცხადად განვიაზროთ: რას ვგრძნობ? რატომ მძულს? რატომ ვიტანჯები? ხოლო, როდესაც ჩვენ მიერ ამის გაგება ბუნდოვანია, წარმოსახვით მტრებს ვიქმნით. ერთი სიტყვით, გაბოროტება მნიშვნელოვანწილად ინფანტილიზმიდან იღებს სათავეს.

–– შეიცვალა თუ არა ადამიანთა ცნობიერება საკონცენტრაციო ბანაკების შემდეგ?

–– იგი შეიცვალა იქ, სადაც ჩატარებულ იქნა სამუშაო, სადაც მრავალი წიგნი დაიწერა, რომელსაც საჯაროდ განიხილავდნენ. სამწუხაროდ, ჩვენს ქვეყანაში უკანასკნელ დრომდე ეს სათანადოდ არ გაკეთებულა. და სანამ ეს არ გაკეთდება, ჩვენ ვერ ვისწავლით გაკვეთილს, ხოლო ჩვენი თვითცნობიერება არ შეიცვლება.

ამის გაკეთება მხოლოდ საჯაროდ არის შესაძლებელი. კულტურა განსაზღვრებითაა საჯარო, იატაკქვეშა კულტურა არ არსებობს, იმ აზრით, რომ იქ არაფერი ამოიზრდება. ყველაფერი საკუთარ წვენში იხარშება, და გარდუვალია პროვინციალიზმისა და ილუზორულობის ნიშნები: ყველაფერი ერთგვარ წარსულსა და მომავალშია – არაფერია აწმყოში. ყველა ეს მრავალმნიშვნელოვანი გამომეტყველება, რომელსაც საკუთარი თავისთვის ვიღებდით, რომ ეს ყველაფერი გვესმის და ერთმანეთს ვეჩურჩულებით და გვეჩვენება, რომ ამაშია სულიერი კულტურა, – ეს არ არის კულტურა. კულტურა განსაზღვრებით არის შექმნილი გახსნილი არსებობისთვის და არსებობს მხოლოდ ღია სივრცეში, მიმოხილვის ველზე. ვერაფერს გააწყობ – ეს კულტურის ბუნებაშია. ამიტომ, ჩვენ გვჭირდება ადამიანები, რომლებსაც შესწევთ უნარი თავისი, აქამდე ფარული, აზრებით, რომლებიც სადღაც სარდაფებსა და ჯიხურებში დაიბადა, მიჰყვნენ გახსნილ კულტურულ არსებობას. რაც უფრო მეტი იქნება ასეთი ადამიანი, მით მეტ სარგებელს ვნახავთ, და მოვიპოვებთ საფუძველს შემდეგი ნაბიჯისთვის – გავიაზრებთ: რა მოხდა ჩვენს თავს, რა იყო ეს, როგორ იყო, რატომ იყო, რა გვიჩვენა და რა დაგვიმოწმა?

უნდა ვთქვა, რომ, მაგალითად, დასავლეთის კულტურაში რაღაც არის გაკეთებული. შესაძლოა არა ყველაფერი და არც ისე ბევრი, მაგრამ მაინც არის გადადგმული ნაბიჯები იმის გააზრების მხარეს, რაც ჩვენ შევიტყვეთ ფაშიზმის გამოცდილების მიღებით.

–– იმ ცნობიერებაში რა მოხდა, რომლითაც ეს მოვლენებია გააზრებული?

–– ვერ გეტყვით, ზუსტად რა მოხდა... ჩემი აზრით, ევროპულ კულტურაში შეუქცევადი გზით არის გამორიცხული ფაშიზმის განმეორება.

–– ეროვნული საკითხი დღეს – ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესია. როგორ ფიქრობთ, შესაძლებელია თუ არა თანამედროვე პირობებში მსოფლიო კულტურასთან კონტაქტის შეთავსება ერების თვითცნობიერებასთან?

–– თქვენი კითხვის მხოლოდ ნაწილს ვუპასუხებ. ჩემი პასუხი ორი პუნქტისგან შედგება. პირველი არის ის, რასაც მე ვუწოდებ შეერთებას „საერთოევროპულ სახლთან“. რასაკვირველია, აუცილებელია თვით ამ შესაძლო შეერთების ძაფების დეცენტრალიზაცია ან ის, რომ ყველა კავშირი მოსკოვზე არ გადიოდეს, რომ არსებობს ლოკალური, როგორც დღეს ეკონომისტები ამბობენ, პირდაპირი კავშირების შესაძლებლობა. ეს ორთქლის გამოშვებას შეუწყობს ხელს – მრავალი უგუნური ეროვნული ურთიერთპრეტენზიაა დაგროვილი.

მეორე პუნქტი – ეროვნული პრობლემები მრავალში (ამ საკითხის ყველა მხარის შესახებ არ ვსაუბრობ) წარმოადგენენ ტვიფრს, სოციალურ პრობლემათა ანარეკლს. მხედველობაში მაქვს თვითმყოფადი საზოგადოებრივი გაერთიანებების სოციალური ავტონომიის, ან არაავტონომიის პრობლემები. მაგალითად, მოსკოვში, რამდენადაც ჩემთვის არის ცნობილი, სამოცი ათასი სომეხი ცხოვრობს. ჩემთვის წარმოუდგენელია, როგორ არის შესაძლებელი, რომ ცხოვრობდეს სამოცი ათასი სომეხი და არ იყოს სომხური თემი, ერთად არ სახლდებოდნენ ერთ ენაზე მოსაუბრე ადამიანები. მაგრამ სომხური თემი არ არსებობს იმიტომ, რომ მოსკოვში საერთოდ არ არის ეროვნული თემები. ჩვენ არ ვართ მიჩვეულნი იმას, რომ მსგავსი თვითმყოფადი საზოგადოებები შეიძლება არსებობდეს. თუკი არსებობს ადამიანთა ასეთი რაოდენობა, რასაკვირველია, მათ უნდა ჰქონდეთ საკუთარი გაზეთი, კლუბები, სკოლები. თემი უნდა არსებობდეს. ბუნებრივია, რომ ეს არ არის ძალა, რომელიც სხვას უნდა დავუპირისპიროთ. პირიქით, დაპირისპირება მაშინ იწყება, როდესაც არსებულ რეალიებს იატაკქვეშეთში დევნიან. სწორედ ასეთ დროს იქმნება ფეთქებადსაშიში სიტუაცია, მაშინ კიდევ უფრო ივსება კასრი დენთით, მხოლოდღა ასანთის მიტანაა საჭირო.