როდესაც ზუსტი მეცნიერების წარმომადგენელს ნატიფ ხელოვნებათა აკადემიის სხდომაზე გამოსასვლელად იწვევენ, მას, ალბათ, მართებს თავი შეიკავოს ხელოვნების საგანზე მსჯელობისაგან, რადგანაც აშკარაა, რომ ხელოვნება საკმაოდ შორს დგას მისი საკუთარი სამყაროსაგან. მაგრამ, ვფიქრობ, მისთვის მშვენიერების პრობლემაზე მსჯელობა მაინც უნდა იყოს ნებადართული. და მართლაც, თუმცა ეპითეტები «მშვენიერი» ან «მომხიბლავი» ხელოვნებაში იხმარება, მშვენიერების სფერო შორს სცილდება საკუთრივ ხელოვნების ფარგლებს. მშვენიერების სფერო, უეჭველად, სულიერი ცხოვრების სხვა სფეროებსაც მოიცავს, ხოლო ბუნების მშვენიერება საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა მშვენიერებაშიც აირეკლება.

ალბათ, უმჯობესი იქნებოდა, თუ ჩვენ თვით მშვენიერების კონცეფციის ფილოსოფიურ გაანალიზებას კი არ ვეცდებოდით, არამედ, უწინარეს ყოვლისა, უბრალოდ ვკითხავდით ჩვენსავე თავს: მაინც სად გვხვდება მშვენიერება ზუსტი მეცნიერების სფეროში? ვფიქრობ, შეიძლება დავიწყოთ ჩემი პირადი ცდით. ჩემი პატარაობისას, როცა ჯერ კიდევ მიუნხენის დაწყებით სკოლაში დავდიოდი, მე დამაინტერესა რიცხვებმა. ამ ინტერესმა რიცხვების თვისებათა შეცნობის სიხარული მარგუნა წილად. ასე მაგალითად, სასიამოვნო იყო იმის აღმოჩენა, თუ კერძოდ რომელი რიცხვებია მარტივი და რომელი არა, აგრეთვე იმის შემოწმება, ხომ არ შეიძლება ზოგიერთი რიცხვის წარმოდგენა, ვთქვათ, კვადრატთა ჯამის სახით, ანდა იმ დასკვნამდე მისვლა, რომ არსებობს მარტივ რიცხვთა უსასრულო სიმრავლე. მერე კი, მამაჩემმა, რომელიც თვლიდა, რომ ლათინურის ცოდნა გაცილებით უფრო მნიშვნელოვანი იყო ჩემს მათემატიკურ გატაცებებზე, ერთხელ ნაციონალური ბიბლიოთეკიდან შინ მოიტანა ტრაქტატი, ლათინურად დაწერილი მათემატიკოს ლეოპოლდ კრონეკერის მიერ. ამ ტრაქტატში ყველა რიცხვის თვისება შეპირისპირებული იყო რამდენიმე თანაბარ ნაწილად წრის დაყოფის გეომეტრიულ ამოცანასთან. არ ვიცი, რამ მოაფიქრა მამაჩემს, თავისი არჩევანი შეეჩერებინა XIX საუკუნეში შესრულებულ ამ გამოკვლევაზე. ყოველ შემთხვევაში, კრონეკერის შრომის შესწავლამ უღრმესი შთაბეჭდილება მოახდინა ჩემზე. მე გამიტაცა მშვენიერებასთან უშუალო კონტაქტის გრძნობამ, გამოწვეულმა იმის შეგნებით, რომ, წრის დაყოფის ამოცანისაგან გამომდინარე, რომლის უმარტივეს შემთხვევებსაც უკვე ვიცნობდი სასკოლო კურსის მიხედვით, შესაძლებელი შეიქნა რაღაცა მაინც გამეგო უკვე სულ სხვა რიგის ამოცანების შესახებ – რიცხვთა ელემენტარული თეორიიდან. რა თქმა უნდა, სადღაც შორს უკვე ილანდებოდა კითხვა: ყველა ეს რიცხვი და გეომეტრიული ფორმა მართლაც არსებობს, ესე იგი, ადამიანის გონების გარეშე სადღაცა არის, თუ ისინი მხოლოდ ამ გონების ქმნილებებად, სამყაროს შემეცნების ინსტრუმენტებად გვევლინებიან? მაგრამ იმხანად მე ჯერ კიდევ არ შემწევდა იმის უნარი, რომ ამნაირ პრობლემებზე მეფიქრა. თუმცა შთაბეჭდილება, რაღაც გამაოგნებლად მშვენიერით აღძრული, აბსოლუტურად უშუალო გახლდათ: არც ახსნას მოითხოვდა და არც გამართლებას.

მაგრამ მაინც რა იყო ეს მშვენიერება? ჯერ კიდევ ანტიკურ ეპოქაში იყენებდნენ მშვენიერების ორ განსაზღვრებას, რომლებიც, გარკვეული აზრით, ერთიმეორეს უპირისპირდებოდა. ამ დაპირისპირებულობამ მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა, განსაკუთრებით, აღორძინების ხანაში. ერთი განსაზღვრება მშვენიერებას აგვიწერს როგორც ჰარმონიას: მთელის სხვადასხვა ნაწილები კარგად ესადაგებიან მთელსაც და ერთმანეთსაც. მეორე განსაზღვრება, რომელიც პლოტინს ეკუთვნის, შემადგენელი ნაწილების გარეშე აგვიწერს მშვენიერებას, როგორც რაღაც დიადისა და წარუვალის ნიშანს, ოდნავ შესამჩნევად რომ გამოკრთის მატერიალური მოვლენიდან. ჩემ მიერ ზემოთ მოხმობილი მათემატიკური მაგალითის გარჩევისას მშვენიერების პირველ განსაზღვრაზე უნდა შევჩერდეთ. «მთელის ნაწილებად» აქ გვევლინებიან ყველა რიცხვის თვისებები და გეომეტრიულ კონსტრუქციათა კანონები, მაშინ როდესაც თვით «მთელი» – ესაა მათემატიკურ აქსიომათა ფუნდამენტური სისტემა, რომელიც მოიცავს არითმეტიკასაც და ევკლიდურ გეომეტრიასაც, – ესე იგი, შინაგან კავშირთა დიდებული სტრუქტურა, რომლებიც განპირობებულნი არიან აქ აქსიომატური სისტემის შინაგანი თანხმობით. ჩვენ კი შეგვიძლია იმისი აღქმა, რომ ამ სისტემის ცალკეული ნაწილები ისე ესადაგებიან ერთმანეთს, როგორც ჭეშმარიტი ნაწილები ამ ერთიანი მთელისა. და ჩვენ ყოველგვარი ყოყმანისა და ზედმეტი ფიქრის გარეშე – მხო­ლოდ და მხოლოდ ინტუიტურად – ვგრძნობთ ამ აქსიომატური სისტემის მთელ სისრულეს და სიმარტივეს, ვგრძნობთ, რამდენად მშვენიერია იგი. ამრიგად, მშვენიერების პრობლემა ასოციაციურად უკავშირდება «ერთისა» და «მრავლის» დაპირისპირებულობის ძველისძველ პრობლემას, რომელიც უშუალოდ იყო გადაჯაჭვული «არსებობისა» და «ქმნადობის» პრობლემასთან და ცენტრალური ადგილი ეჭირა ადრინდელი პერიოდის ბერძნულ ფილოსოფიაში.

რაკიღა ზუსტი მეცნიერების სათავეც ამავე სფეროშია საგულვებელი, ზედმეტი არ იქნებოდა, ფართო ასპექტით განგვეხილა აზრის დინება ამ ეპოქაში. უკვე თავის ამოსავალ წერტილშივე ბუნების ბერძნულმა ფილოსოფიამ – ნატურფილოსოფიამ – უშუალოდ დასვა საკითხი ფუძემდებლურ საწყისთა შესახებ, რომლებსაც შეიძლება დაეფუძნოს ბუნებრივ მოვლენათა მთელი «თაიგულის» ახსნა. თალესის პასუხი, რომელიც თავისი უცნაურობით იქნებ კიდევაც გვაცბუნებს, ასეთი იყო: «წყალია ყოველივე არსებულის პირველსაწყისი». ეს პასუხი, როგორც მოსწრებულად შენიშნა ნიცშემ, აკმაყოფილებს სამ ფუნდამენტურ ფილოსოფიურ მოთხოვნას, რომლებმაც მნიშვნელოვანი როლი შეასრულეს ფილოსოფიის შემდგომდროინდელ განვითარებაში: ერთიანი ფუნდამენტური საწყისის ძიების მოთხოვნას; საძიებელი პასუხის წმინდა რაციონალურ ნიადაგზე, ესე იგი, მითის დამოწმების გარეშე ფორმულირებისა, და, ბოლოს, იმის მოთხოვნასაც, რომ მოცემულ კონტექსტში სამყაროს მატერიალური ასპექტი გადამწყვეტ როლს ასრულებდეს. ამ მოთხოვნათა გარეშე, რა თქმა უნდა, რჩება გამოუთქმელი აღიარება იმისა, რომ გაგება არასოდეს არ შეიძლება იყოს სხვა რამე, კვლევის მოცემულ სფეროში შინაგან კავშირთა, ანუ გამაერთიანებელ თავისებურებათა თუ ნათესაობის ნიშანთა გაცნობიერების გარდა.

მაგრამ თუ ყველა საგნისათვის მართლაც არსებობს ერთი ამნაირი პრინციპი, მაშინ – და ეს გარემოება ფილოსოფიური განვითარების ამ ხაზზე მომდევნო ნაბიჯად იქცა, – დაუყოვნებლივ იკვეთება შემდეგი პრობლემა: როგორ გამოვიყენოთ ეს პრინციპი საგანთა ცვალებადობის ფაქტის ასახსნელად? ზემოხსენებული პრობლემის სიძნელე განსაკუთრებით თვალსაჩინოა პარმენიდეს სახელგანთქმული პარადოქსის შემთხვევაში, რომლის თანახმადაც, არსებობს მხოლოდ უცვლელი და წარუვალი სუბსტანცია – «არსი, და სხვა არაფერი, მის გარდა». მაგრამ თუ ეს ასეა (ეს იგი, თუ «არსის» გარდა არაფერი არ შეიძლება იყოს), მაშინ არაფერს არავითარი ცვლილების გამოწვევა არ შეუძლია. მაშასადამე, «არსი» უნდა გავიაზროთ და შევიმეცნოთ როგორც რაღაც წარუვალი, ერთგვაროვანი და უსასრულო როგორც დროში, ისე სივრცეშიც. ამრიგად, ცვალებადობის ჩვენმიერი განცდა არ შეიძლება სხვა რამე იყოს, გარდა ჩვენივე საკუთარი ილუზიისა.

ბერძნული ფილოსოფიური აზრი დიდხანს არ შეჩერებულა ამ პარადოქსის წინაშე. ბერძნებმა თითქმის დაუყოვნებლივ წამოაყენეს მარადიული დინების იდეა. ასე რომ, პრობლემა უკვე ამ დინების ახსნაზე, ესე იგი, ახალ სიძნელეზე იქნა დაყვანილი. მოცემული სიძნელის გადალახვის ცდისას სხვადასხვა ფილოსოფოსმა სხვადასხვანაირი მიმართულება აირჩია. დემოკრიტეს მიერ არჩეულმა გზამ იგი ატომისტურ თეორიამდე მიიყვანა. «არსის» დანართად შეიძლება არსებობდეს «არა არსიც» – როგორც შესაძლებლობა (მოძრაობისა და ფორმირების შესაძლებლობა), ანუ, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, – როგორც ცარიელი სივრცე. «არსი» მეორდება, რეპროდუცირდება და, ამრიგად, ჩვენ ვიღებთ ატომთა სურათს სიცარიელეში, ესე იგი, სურათს, რომელმაც ჯერ კიდევ მაშინ გამოავლინა თავისი წარმოუდგენელი ნაყოფიერება და საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა განვითარების საფუძვლად იქცა. მაგრამ ჩვენ სიტყვას აღარ გავაგრძელებთ ფილოსოფიური აზრის განვითარების ამ ხაზზე. ჩვენს მიზანს, უმალ, სხვა გზის დაწვრილებით განხილვა შეადგენს, გზისა, რომელიც პლატონის იდეებისაკენ მიგვიძღვის და დაუყოვნებლივ მივყავართ მშვენიერების პრობლემასთან.

ამ გზას პითაგორას სკოლა იწყებს. ისტორიკოსების მტკიცებით, სწორედ ამ სკოლაში დაიბადა იდეა იმის შესახებ, რომ მათემატიკა, მათემატიკური წესრიგი, ფუნდამენტურ პრინციპად გვევლინება, რომლის მეშვეობითაც შეიძლება დაფუძნებულ იქნეს მოვლენათა მთელი მრავალფეროვნება. ჩვენ ცოტა რამ ვიცით საკუთრივ პითაგორას პიროვნებაზე. მისი მიმდევრები, არსებითად, შეადგენდნენ ერთგვარ რელიგიურ სექტას, ამასთან, ჩვენ შეგვიძლია გარკვეული თანმიმდევრობით თვალი გავადევნოთ და საკუთრივ პითაგორას მივაწეროთ მხოლოდ მოძღვრება სულთა გარდასხეულების შესახებ, ისევე როგორც ზოგიერთი მორალური ან რელიგიური წესი თუ ტაბუ. მაგრამ მის მიმდევრებს შორის – და შემდგომ ჩვენთვის სწორედ ეს გახლავთ არსებითი, – უზარმაზარ როლს ასრულებდა მუსიკალური და მათემატიკური დისციპლინა. სწორედ აქ, ამ სკოლაში, როგორც გადმოგვცემენ, პითაგორამ მოახდინა თავისი სახელგანთქმული აღმოჩენა: ერთნაირად დაჭიმული სიმები რხევისას ხმაშეწყობილად ჟღერენ, თუკი მათ სიგრძეებს შორის მარტივი რიცხობრივი თანაფარდობები არსებობს. ეს მათემატიკური სტრუქტურა, სახელდობრ, რიცხობრივი თანაფარდობა, როგორც ჰარმონიის პირველსაწყისი, კაცობრიობის ისტორიაში ერთ-ერთ გამაოგნებელ აღმოჩენად მოგვევლინა. ორი სიმის ტონთა თანახმიერება მშვენიერ ჟღერადობას იძლევა. დისკომფორტის გრძნობის გამო, რაც აღიძვრის ეგრეთ წოდებულ «პულსაციათა» შედეგად, ადამიანის სმენა დისონანსს აღიქვამს, როგორც რაღაც უსიამოვნოს, მაშინ როდესაც კონსონანსი, თანახმიერება – ჰარმონიის სამყარო – ერთგვარ მშვენიერებად აღიქმება. ამრიგად, მათემატიკური თანაფარდობა მშვენიერების წყაროდ იქცა.

მშვენიერება, როგორც ამტკიცებს ჩვენ მიერ ზემოხსენებული ერთ-ერთი ძველი განსაზღვრა, იმაში მდგომარეობს, რომ მთელის ნაწილები შეთანხმებულად ესადაგებიან როგორც ერთმანეთს, ისე მთელსაც. ჩვენს შემთხვევაში, მთელის ამ ნაწილებად ცალკეული ნოტები გვევლინება, მაშინ როდესაც მთელი – ეს გახლავთ ჰარმონიული ბგერა. ამრიგად, მათემატიკური თანაფარდობა საშუალებას იძლევა ერთ მთელად გავაერთიანოთ ორი სხვადასხვა, თავდაპირველად, ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელი ნაწილი, თანაც ეს გაერთიანება დასაბამს აძლევს მშვენიერებას. ამ აღმოჩენამ, პითაგორელთა მოძღვრების შესაბამისად, გასაქანი მისცა ფილოსოფიური აზრის სრულიად ახალ ფორმებს და იმ იდეის აღმოცენების მიზეზად იქცა, რომლის თანახმადაც ყოველივე არსებულის საბოლოო საფუძვლად ჩვენი გრძნობებით აღქმული მატერიალური სუბსტანცია კი არ გვევლინება, როგორიც იყო, მაგალითად, წყალი თალესისათვის, არამედ ფორმის იდეალური პრინციპი. სწორედ ამან საშუალება მისცა ადამიანს ჩამოეყალიბებინა ის ფუნდამენტური იდეა, რომელიც შემდეგ მთელი ზუსტი მეცნიერების საფუძვლად იქცა. არისტოტელე თავის «მეტაფიზიკაში» ლაპარაკობს იმაზე, რომ პითაგორელებმა «... რომლებმაც პირველად განავითარეს მათემატიკა, მისი შესწავლისას შეძლეს არა მარტო მიეღწიათ მწვერვალებისათვის, არამედ დებულებაც წამოაყენეს იმის შესახებ, რომ სწორედ ის, რასაც ისინი მათემატიკის პრინციპებად თვლიდნენ, იმავდროულად, ყოველი საგნის პრინციპებადაც გვევლინება... რაკიღა მათ შენიშნეს, რომ მუსიკალური ტონების სახესხვაობანი და თანაფარდობანი შეიძლება რიცხვებით იქნენ გამოხატულნი და, კიდევ მეტი, რაკიღა ყველა დანარჩენი საგანი რიცხვებად ესახებოდათ, რომელთა მოდელირებაც შეიძლება, ხოლო თვითონ რიცხვებს პირველადად თვლიდნენ სამყაროში, ეს საწყისი – რიცხვები – მთელი ბუნების ელემენტებად მიაჩნდათ, ხოლო ზეცა – მუსიკალური ტონების, აგრეთვე რიცხვთა კრებულად». ამრიგად, მოვლენათა მთელი ნაირფერადი სიმრავლის გაგება ყველა მოვლენისათვის ნიშნეული ფორმების გამაერთიანებელი პრინციპის გაცნობიერებით მიიღწევა, ფორმებისა, რომლებიც მათემატიკის ენით არიან გამოხატულნი. ამნაირადვე მყარდება მჭიდრო ურთიერთკავშირი ორ ფენომენს შორს: ერთი მხრივ ის, რაც აღიქმება მშვენიერებად, ხოლო მეორე მხრივ, ის, რისი გაგებაც შეიძლება მხოლოდ გონების მეშვეობით. რადგან, თუ მშვენიერება გაგებულია ისე, რომ მთელის ნაწილები კარგად ესადაგებიან როგორც ერთმანეთს, ისე მთელსაც, და თუ, მეორე მხრივ, ყოველგვარი გონივრული წვდომა იმთავითვე შესაძლებელი ხდება მხოლოდ ფორმათა მოცემული კავშირის მეშვეობით, მაშინ მშვენიერების განცდა, საბოლოო ანგარიშით, კავშირთა შეგრძნების იდენტური ხდება, იმ კავშირთა, რომელნიც შეიძლება ან გაიგო, ან ყოველ შემთხვევაში, გუმანით გამოიცნო მაინც.

შემდეგი ნაბიჯი ამ მიმართულებით გადადგა პლატონმა: იდეათა თეორიის მისეული ფორმულრებით. პლატონმა მათემატიკურ ფორმათა იდეალურობას შეუპირისპირა ჩვეულებრივი, გრძნობადი სამყაროს ფორმათა არასრულქმნილება. ციურ მნათობთა ორბიტების გადახრა იდეალურად წრიული ფორმებიდან, ამრიგად, უპირისპირდება მათემატიკურად ზუსტად განსაზღვრულ წრეს. ის თვლიდა, რომ მატერიალური საგნები იდეალურ ფორმათა უღიმღამო ასლებად, სინამდვილის მიერ დამახინჯებულ მათ ლანდებად თუ ანარეკლებად გვევლინებიან. მეტიც, რაკიღა ჩვენი განზრახვაა თვალი გავადევნოთ პლატონის იდეათა განვითარებას, – უნდა ითქვას, რომ პლატონის ამ იდეალურ ფორმებს ამჟამად უკვე რეალურად უნდა ვთვლიდეთ, რამდენადაც თანამედროვე ფიზიკაში ისინი მატერიალური მოვლენების ნამდვილი განმსაზღვრელნი ხდებიან. ამრიგად, პლატონმა შეძლო სრული სიცხადით განესხვავებინა ერთმანეთისაგან ნივთიერი, რაც გრძნობებით აღიქმება, და პირწმინდად იდეალური, რაც გრძნობებით კი არა, მხოლოდ შემეცნების აქტით მიიწვდომება. ეს იდეალური სულაც არ არის რაღაც დამხმარე, ადამიანის მიერ გამოგონილი, აზროვნების უფრო მეტი პროდუქტიულობის მისაღწევად. პირიქით, ეს იდეალური მართლაც არსებობს, როგორც რაღაც ისეთი, რის დამახინჯებულ ასლებადაც გვევლინებიან გრძნობადი სამყაროცა და ადამიანის აზრებიც. ადამიანის გონებით იდეათა წვდომის უნარი უმალ ხელოვანის ინტუიციაზე, ნახევრად გაცნობიერებულ ნიშნებზეა დაფუძნებული, ვინემ ცოდნის საფუძველზე, რომელიც რაციონალური გაგებით მიიღწევა. იდეათა ცოდნა თითქოს იმ ფორმების მოგონებაა, რომლებიც უკვე ნიშნეული იყო სულისთვის ამქვეყნად მის მოვლინებამდე. ცენტრალურ იდეად გვევლინება იდეა მშვენიერისა და ღვთაებრივისა, რომლის თანახმადაც, ღვთაებრივი – ჭვრეტისათვის საწვდომი ხდება, და ამ წვდომით ფრთებს ისხამს სული. პლატონის «ფედროსის» ერთ ადგილას გამოთქმულია შემდეგი აზრი: მშვენიერების ჭვრეტისას სულს შმაგი აღტყინებისა და მოწიწებანარევი ძრწოლის განცდა იპყრობს, და ის გრძნობს, როგორ იღვიძებს მასში რაღაც ისეთი, რისი ცოდნაც მას ჯერ კიდევ არ შეეძლო, თუმცა ის ყოველთვის იყო მის ფსკერზე.

მაგრამ დავუბრუნდეთ მოვლენათა გაგების პრობლემას, ესე იგი, საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებს. მოვლენათა მთელი ნაირფერადი სიმრავლე, პითაგორასა და პლატონის მიხედვით, შეიძლება გაგებულ იქნეს იმდენად, რამდენადაც მას საფუძვლად უდევს ფორმათა ერთიანი პრინციპები, რომელთა წარმოდგენაც შეიძლება მათემატიკურად. ამ პოსტულატით უკვე წინასწარ მონიშნულ იქნა თანამედროვე ბუნებისმცოდნეობის მთელი პროგრამა. მაგრამ ანტიკურ ეპოქაში შეუძლებელი გახლდათ ამ პროგრამის განხორციელება, რადგან იმხანად მეტისმეტად მწირი იყო ემპირიული კანონზომიერებების, ბუნებრივ პროცესთა დეტალების ცოდნა.

როგორც ცნობილია, ამ დეტალების წვდომის პირველ ცდად გვევლინება არისტოტელეს ფილოსოფია. მაგრამ მკვლევარისა და დამკვირვებლის მიერ აღქმული ბუნების დასაბამიერი სიმდიდრისა და ამა თუ იმ სახელმძღვანელო იდეის სრული უქონლობის გამო, იდეისა, რომლითაც შეიძლება ამოვიცნოთ საერთო წესრიგი, იმ ფორმის უნიტარული პრინციპები, რასაც ეძებდნენ პითაგორა და პლატონი, დეტალების აღწერის დროსაც აუცილებლად უნდა იქნენ გამოყენებულნი. ამრიგად, წარმოიშვა კონფლიქტი, რომელიც დღემდე გრძელდება, მაგალითად, ფიზიკოს-ექსპერიმენტატორთა და თეორეტიკოსთა დისკუსიებში. საქმე ეხება კონფლიქტს სწავლულთა ორ ტიპს შორის: ერთი მხრივ, ემპირიკოსი, რომელიც სკრუპულოზური გულმოდგინებით იკვლევს და დეტალურად ამუშავებს ბუნების გაგების ამოსავალ წანამძღვრებს, ხოლო მეორე მხრივ, თეორეტიკოსი, რომელიც ქმნის მათემატიკურ ხატებს და მათი მეშვეობით ცდილობს მოაწესრიგოს და, ამრიგად, გაიგოს ბუნება – მათემატიკურ ხატებს, რომელთა შემოწმებაც შეიძლება არა მარტო ექსპერიმენტთა აღწერის კორექტულობით, არამედ, რაც უფრო მეტად სპეციფიკურია, მათი სიმარტივითაც და სილამაზითაც. სწორედ ეს კრიტერიუმები მეტყველებენ მათემატიკური ხატებისა და ჭეშმარიტი იდეების სიახლოვეზე, იდეებისა, რომლებიც საფუძვლად უდევს სამყაროს ბუნებრივ კანონებს.

არისტოტელე, რამდენადაც ის ემპირიკოსი იყო, აკრიტიკებდა პითაგორელებს, რომლებიც, როგორც თვითონვე წერს («ცისათვის», 11, 13, 293 ა), «დაკვირვებადი ფაქტორების ასახსნელად არც თეორიას ეძებენ და არც მიზეზებს; ნაცვლად ამისა, პითაგორელები მიზანშეწონილად არჩევენ დაკვირვებებს და საგანგებოდ უსადაგებენ მათ თავიანთი სკოლის გარკვეულ თეორიებსა თუ წარმოდგენებს». ამრიგად, მათ, თურმე, ნუ იტყვით და, სამყაროს უზენაეს ორგანიზატორებად წარმოედგინათ თავი.

თუ თვალს გადავავლებთ ზუსტ მეცნიერებათა ისტორიას, შეიძლება დავასკვნათ, რომ ბუნების მოვლენებზე კორექტული წარმოდგენის გამომუშავება სწორედ ამ ორ ურთიერთსაპირისპირო შეხედულებათა შეტაკების ნიადაგზე ხდებოდა. პირწმინდად მათემატიკური სპეკულაციები უნაყოფონი ხდებიან, ვინაიდან შესაძლო ფორმათა სიმრავლესთან თამაშის დროს იკარგება უკუ გზა – იმ ფორმათა შედარებით მცირე რიცხვისკენ, რომელთა მიხედვითაც მართლაც აგებულია ბუნება. მაგრამ წმინდა ემპირიზმიც უსარგებლოა, ვინაიდან ისიც, ბოლოს და ბოლოს, უსასრულო ცხრილებში ეფლობა, ისე, რომ ვერ ადგენს შინაგან დამოკიდებულებას მათ შორის. მხოლოდ ამ შეტაკებამ, ამ ურთიერთკავშირმა ფაქტების სიუხვესა და მათემატიკურ ფორმებს შორის, რომლებიც მოცემულ ფაქტებში თავსდებიან, შესაძლებელი გახადა გადამწყვეტი წარმატებისათვის მიგვეღწია.

მაგრამ ანტიკურ ეპოქაში ამნაირი კონფლიქტი შეუწყნარებლად მიიჩნიეს და შემეცნების გზა დიდი ხნით და დიდ მანძილზე დაშორდა მშვენიერებისაკენ მიმავალ გზას. ბუნების გასაგებად მშვე­ნიერების მთელი მნიშვნელობა აშკარა და თვალსაჩინო შეიქნა მხოლოდ უახლესი პერიოდის დასაწყისში, როგორც კი მოძებნილ იქნა პირუკუ გზა – არისტოტელედან პლატონისაკენ. და მხოლოდ კურსის ამ შეცვლის შედეგად ჭეშმარიტად ნათელი ხდება პითაგორელებისა და პლატონის მიერ მიკვლეული აზროვნების სტილის ნაყოფიერება.

ეს განსაკუთრებით აშკარად ჩანს ვარდნილ სხეულებზე წარმოებული სახელგანთქმული ექსპერიმენტების მიხედვით, თუმცა გალილეის, შესაძლოა, პიზის დახრილი კოშკიდან არც ჩაუტარებია ისინი. ყოველ შემთხვევაში, გალილეიმ სწორედ გულმოდგინე დაკვირვებით დაიწყო, ისე რომ, არავითარი მნიშვნელობა არ მიუნიჭებია არისტოტელეს ავტორიტეტისათვის, არამედ, პითაგორელებისა და პლატონის მოძღვრების კვალდაკვალ, შეეცადა დაეძებნა მათემატიკური ფორმები, რომლებიც შეესაბამებოდნენ ცდების შედეგად მიღებულ ფაქტებს; ამიტომაც შეძლო ვარდნილ სხეულთა მოძრაობის კანონების აღმოჩენა. მაგრამ – და სწორედ ეს გახლავთ გადამწყვეტი მომენტი, – მას დასჭირდა ფაქტების იდეალიზაცია მოვლენებში მათემატიკურ ფორმათა გამოვლენისა და შემეცნების, ანუ, როგორც ამჯობინებდა აგდებულად გამოხმაურებოდა ამას არისტოტელე, – თეორიისათვის ფაქტების მისადაგების მიზნით. არისტოტელე ამტკიცებდა, რომ თუ მოძრავ სხეულზე აღარ მოქმედებს ძალა, ეს სხეული, ბოლოს და ბოლოს, უნდა გაჩერდეს, თანაც, ყოველდღიური გამოცდილება თითქოს ადასტურებდა ამას. გალილეი, პირიქით, იმ აზრზე იდგა, რომ გარეშე ძალების ზემოქმედებისაგან თავისუფალი სხეულები უნდა განაგრძობდნენ ერთგვაროვანი, თანაბარზომიერი, არააჩქარებული მოძრაობის მდგომარეობაში ყოფნას. გალილეიმ გაბედა ფაქტების სწორედ ამნაირი «მისადაგება», რადგანაც შეძლო შეემჩნია, რომ მოძრავი სხეულები, როგორც წესი, ხახუნის წინააღმდეგობას განიცდიან, და რომ მოძრაობა ჭეშმარიტად მით უფრო დიდხანს გრძელდება, რაც უფრო ეფექტურია ხახუნის ძალის საწინააღმდეგოდ მიღებული ღონისძიებები. «თეთორიისადმი ფაქტების ამნაირი მისადაგების», ანუ მათი იდეალიზაციის «სანაცვლოდ», მან მიიღო მარტივი მექანიკური კანონი, რომელიც შემდგომდროინდელი ზუსტი მეცნიერების დასაბამად იქცა.

რამდენიმე წლის შემდეგ კეპლერმა წარმატებით აღმოაჩინა ახალი მათემატიკური ფორმები, რათა განეზოგადებინა პლანეტების ორბიტებზე თავისი საკუთარი უაღრესად გულმოდგინე დაკვირვებები და ჩამოეყალიბებინა სამი სახელგანთქმული კანონი, რომლებსაც მისი სახელი ჰქვიათ. იმას, თუ რამდენად ახლო იყო კეპლერის დასკვნები პითაგორელთა არგუმენტაციასთან და რა ძალუმად წარმართავდა მას მშვენიერების გრძნობა თავისი კანონების ჩამოყალიბებისას, ნათლად გვიდასტურებს ის ფაქტი, რომ მზის გარშემო პლანეტების მიმოქცევას კეპლერი სიმების ვიბრაციას ადარებდა და სხვადასხვა პლანეტის ორბიტების ჰარმონიულ ურთიერთთანხმობაზე, «სფეროთა ჰარმონიაზე» მსჯელობდა. სამყაროს ჰარმონიისადმი მიძღვნილი შრომის დასასრულს ის ექსტაზშიაც კი ვარდება და წამოიძახებს: «გმადლობ შენ, ჩვენო შემოქმედო, რომ ღირსმყავი, შენი შრომის მშვენიერება მეხილა!» კეპლერი სულის სიღრმემდე შეძრული იყო იმ ფაქტით, რომ ბედმა გაუღიმა და იმ კავშირის ცენტრალური რგოლი აღმოაჩინა, რომლის წვდომაც თითქოს მხოლოდ მისი ხვედრი იყო და მეტი არავისა; ეს კავშირი უზენაესი მშვენიერებით მოსილი აღმოჩნდა. რამდენიმე ათწლეულის შემდეგ ისააკ ნიუტონმა ინგლისში მთელი შესაძლო სისრულით განაზოგადა ამ კავშირის გაგება, რომელიც დაწვრი­ლებით აღწერა თავის სახელგანთქმულ შრომაში «მათემატიკური საწყისები». ამრიგად, ზუსტი ბუნებათმცოდნეობის განვითარების გზა მკაფიოდ მონიშნულ იქნა თითქმის ორი ასწლეულის მანძილზე.

მაგრამ აქ საქმე ეხება მარტოოდენ ცოდნას თუ მშვენიერებასაც? ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად თავს ნებას მივცემ შეგახსენოთ ანტიკურ ეპოქაში მშვენიერების პირველი განსაზღვრება: «მთელის ნაწილები კარგად, შეთანხმებულად ესადაგებიან ერთმანეთს». სწორედ ეს კრიტერიუმი, მისი უზენაესი გაგებით, შეიძლება მივუყენოთ იმნაირ სტრუქტურას, როგორიცაა, ყოველგვარ ეჭვს გარეშე, ნიუტონის მექანიკა. ცალკეულ ნაწილებად, მოცემულ შემთხვევაში, კერძო მექანიკური პროცესები გვევლინებიან; ის პროცესები, რომლებსაც ჩვენ გულმოდგინედ ვამხოლოებთ აპარატურის მეშვეობით, აქ არანაკლები ხარისხით მიითვლებიან, ვიდრე მოვლენათა ნაირფერადსა და გონებამიუწვდომლად ჩახლართულ მორგვში ჩვენს თვალწინ მიმდინარე პროცესები. ხოლო მთელი – ესაა ფორმის უნიტარული, ერთიანი პრინციპი, რომელსაც შეთანხმებულად ექვემდებარება ყველა ეს პროცესი და რომელიც მათემატიკურად დაფუძნებულ იქნა ნიუტონის მიერ აქსიომათა მარტივი სისტემის სახით. ერთიანობა და სიმარტივე აქ, რასაკვირველია, ერთმანეთს როდი ემთხვევა. მაგრამ, რაკი მოცემულ თეორიაში მრავალი შეთანხმებულად ესადაგება ერთმანეთს, ესე იგი, რაკი სიმრავლე «უნიფიცირებულია», თვით ამნაირი გაერთიანების ფაქტს უშუალო შედეგად მოსდევს ის, რომ ზემოხსენებული თეორია ერთდროულად იწვევს როგორც სიმარტივის, ისე მშვენიერების შეგრძნებასაც. მშვენიერების ეს მნიშვნელობა ჭეშმარიტების აღმოჩენის საქმეში ძველთაგანვე იყო აღიარებული და ხაზგასმული. ლათინური გამოთქმა – «Simplex sigillum veri» – «სიმარტივე ჭეშმარიტების ბეჭედი» – უზარმაზარი ასოებით წარწერილია გეტინგენის უნივერსიტეტის ფიზიკის აუდიტორიის კედელზე, როგორც პირველაღმომჩენთა დევიზი; და კიდევ ერთი ლათინური გამოთქმა – «Pulchritudo splendor veritatis» – «მშვენიერება ბრწყინვალებაა ჭეშმარიტებისა» – შეიძლება განმარტებულ იქნეს იმ აზრით, რომ მკვლევარნი სწორედ ამ ბრწყინვალების, თითქოს წინასწარმაცნე ციალის მიხედვით ახერხებენ ჭეშმარიტების ამოცნობას.

ზუსტ მეცნიერებათა ისტორიაში ეს ციალი, ღირსშესანიშნავი კავშირის მაცნე, კიდევ ორჯერ მოგვევლინა დიადი მიღწევის ნიშნად. აქ მე ვგულისხმობ ორ მოვლენას ჩვენი საუკუნის ფიზიკაში – ფარდობითობის თეორიისა და კვანტური თეორიის შექმნას. როგორც ერთ, ისე მეორე შემთხვევაში უნაყოფო ძალისხმევის გაჭიანურებულ წლებს თითქმის ანაზდეულად მოჰყვა გაუგებრობისა და დეტალთა დომხალის წესრიგით შეცვლა, იმ კავშირთა აღმოჩენის შედეგად, რომლებიც ინტუიციისათვის თითქმის მიუწვდომელნი ჩანდნენ, მაგრამ თავიანთი არსის ზღვრული სიმარტივის წყალობით დაუყოვნებლივ აღიარებულ იქნენ დამაჯერებლად, – დამაჯერებლად ყველა მათგანისათვის, ვისაც შეეძლო ესოდენ აბსტრაქტული ენის გაგება და მასზე მსჯელობა.

მაგრამ ახლა, ნაცვლად იმისა, რომ ისტორიულ კურსს კვალდაკვალ მივყვეთ, უმჯობესია, პირდაპირ დავსვათ კითხვა: მაინც რა არის ეს «წინასწარმაცნე ციალი»? რა განაპირობებს იმას, რომ ზემოხსენებული ციალის – წინასწარმაცნე ციალის მეშვეობით შესაძლებელი ხდება გამოვიცნოთ ზუსტი მეცნიერების დიადი კავშირი, გამოვიცნოთ ჯერ კიდევ მანამ, სანამ დეტალურად გავიგებდეთ თვით ამ უარსებითეს კავშირს, ანდა მისი რაციონალური წინასწარ დემონსტრირების რეალური შესაძლებლობა მოგვეცემოდეს? მაინც რას წარმოადგენს ნათლისმფენი უნარი, ძალმოსილება ამ ციალისა, ანდა რანაირ ზემოქმედებას ახდენს იგი მეცნიერების ესოდენ თვალსაჩინო პროგრესზე?

როგორც ჩანს, მოცემულ შემთხვევაში იმ ფენომენის გახსენებით უნდა დავიწყოთ, რომელიც შეიძლება აღწერილ იქნეს როგორც აბსტრაქტულ სტრუქტურათა გაშლა, მათი «განვითარება». ეს ფენომენი შეიძლება ილუსტრირებულ იქნეს რიცხვთა თეორიიდან აღებული მაგალითით, რომელიც დასაწყისში უკვე დავიმოწმეთ. შეიძლება მივმართოთ იმ მითითებებსაც, რომლებიც ცხადყოფენ ხელოვნების ევოლუციის პროცესს. არითმეტიკის ანდა რიცხვთა თეორიის მათემატიკური დაფუძნებისთვის საკმარისია გვქონდეს მხოლოდ რამდენიმე მარტივი აქსიომა, რომლებიც, არსებითად, მარტოოდენ ზუსტად განსაზღვრავენ იმას, თუ რა არის ანგარიში. მაგრამ ამ რამდენიმე აქსიომით ჩვენ უკვე ვადგენთ ფორმათა მთელ იმ სიუხვეს, რომელსაც თავიანთი საგნის – რიცხვთა თეორიის, კვადრატული გამოთვლების, რიცხვთა შედარებებისა თუ კონგრუენციების და სხვათა ხანგრძლივი ისტორიის მანძილზე ხვდებოდა მათემატიკოსების გონი. შეიძლება ითქვას, რომ ეს აბსტრაქტული სტრუქტურები, რომლებიც რიცხვებში არსებობენ და მათთვისვე არიან დადგენილნი, ნათლად იშლებოდნენ მხოლოდ მათემატიკის განვითარების მთელი ისტორიის განმავლობაში, და რომ მათ მოგვცეს მტკიცებებისა და თანაფარდობების მრავალფეროვნება, რამაც შეადგინა რიცხვთა თეორიის რთული მეცნიერების შინაარსი. არქიტექტურაში, მხატვრული სტილის აღმოცენების დროიდან, ასეთსავე როლს ასრულებენ გარკვეული, ვთქვათ, უმარტივესი ძირითადი ფორმები, როგორც, მაგალითად, ნახევარწრე და სწორკუთხედი რომაულ არქიტექტურაში. ამ ძირითადი, ბაზისური ფორმებიდან ისტორიული განვითარების პროცესში წარმოიქმნენ ახალი, უფრო გართულებული და სახეცვლილი ფორმები, რომლებსაც, მიუხედავად ამისა, გარკვეული აზრით მაინც შეიძლება ერთი და იმავე თემის ვარიაციებად ვთვლიდეთ. და მაინც, ჩვენ არ გვტოვებს იმისი განცდა, რომ უკვე პირველსაწყის ფორმებშივე იგრძნობოდა განვითარების ყველა ეს შესაძლებლობა. არადა, სხვაფრივ როგორ ავხსნათ ის განსაცვიფრებელი სისწრაფე, რომლითაც დიდოსტატ არქიტექტორთა ჯგუფებმა გამოიცნეს და საქმედ აქციეს ეს ახალი შესაძლებლობანი?

ასეთივე გაშლა აბსტრაქტული ბაზისური სტრუქტურებისა, რა თქმა უნდა, ხდება იმ შემთხვევებშიც, რომლებიც მე ჩამოვთვალე, როცა ზუსტ მეცნიერებათა ისტორიას ვიხსენებდი. ასეთივე ზრდა, ახალი დარგების ასეთივე უწყვეტი აღმოცენება და განვითარება გრძელდებოდა ნიუტონის მექანიკაში თვით გასული საუკუნის შუა წლებამდე. ფარდობითობის თეორიისა და კვანტური თეორიის მაგალითი ჩვენ თვითონ გვარწმუნებს იმაში, თუ რაოდენ მსგავსია მეცნიერების თანადროული განვითარება, რომელიც დღემდე გრძელდება.

მეტიც, მეცნიერებაში, ისევე როგორც ხელოვნებაში, განვითარების ზემოხსენებულ პროცესს არსებითი სოციალურ-ეთიკური ასპექტიც აქვს, რადგანაც ამ პროცესში აქტიური მონაწილეობის მიღება შეუძლია უამრავ ხალხს. შუა საუკუნეებში, გრანდიოზული კათედრალური ტაძრის მშენებლობაში ურიცხვი ქვისმთლელი და ხელოსანი მონაწილეობდა. ეს მშენებლები თხემით ტერფამდე გამსჭვალულნი იყვნენ მშვენიერების იდეით, რომელიც მკვიდრდებოდა დასაბამიერი, ისტორიულად ჩამოყალიბებული ფორმებით და მიზანსწრაფულად წარმართავდა მათ ქმედითობას – ზუსტად და სკრუპულოზური გულმოდგინებით, ზემოხსენებული ფორმების შესაბამისად შეესრულებინათ თავიანთი სამუშაო. ამგვარადვე, იმ ორი საუკუნის განმავლობაში, რომელიც ნიუტონის აღმოჩენას მოსდევს, უთვალავ მათემატიკოსს, ფიზიკოსს, მექანიკოსს მხოლოდ ერთი სწრაფვა ამოძრავებდა – ნიუტონის მექანიკის მეთოდებით გადაეწყვიტათ სპეციალური ამოცანები, ამავე მექანიკის შესაბამისად ჩაეტარებინათ ექსპერიმენტული სამუშაოები, ანდა ახალი ტექნიკური გამოყენება მოეძებნათ მისთვის. ამ შემთხვევებშიც საჭირო იყო უაღრესი გულმოდგინება, რათა შესაძლებელი გამხდარიყო ნიუტონის მექანიკის ფარგლებში ათასნაირი შედეგის მიღება. ალბათ, შეიძლება ისიც კი ვამტკიცოთ, რომ, ზოგადად, ფუძემდებლური ბაზისური სტრუქტურების, მოცემულ შემთხვევაში, ნიუტონის მექანიკის სტრუქტურების მეშვეობით ჩამოყალიბებულ იქნა სახელმძღვანელო იდეები და, ასე განსაჯეთ, თვით რეცეპტებიც, რომელთა მიხედვითაც შეიძლებოდა გვემსჯელა, როგორაა გადაწყვეტილი ესა თუ ის კერძო პრობლემა – კარგად თუ ცუდად. სწორედ იმ ფაქტის წყალობით, რომ, ამასთანავე, ყალიბდებოდა სპეციფიკური მოთხოვნები, ამა თუ იმ პიროვნებას შეეძლო თავისი მოკრძალებული წვლილითაც კი ხელი შეეწყო უზარმაზარი პრობლემების გადაჭრისათვის, ხოლო თვით ამ წვლილის მნიშვნელობა ობიექტურად ყოფილიყო განსაზღვრული, რაც იმას ნიშნავს, რომ ამნაირი განვითარება აკმაყოფილებდა მონაწილეთა უმრავლესობას. აქედან გამომდინარე, სათანადო შეფასების გარეშე არ უნდა დაგვრჩეს ჩვენს საუკუნეში ტექნიკის განვითარების თვით ეთიკურ შედეგთა მნიშვნელობაც კი.

მეცნიერებისა და ტექნიკის განვითარების შედეგად გვევლინება, მაგალითად, თვითმფრინავის იდეა. ცალკეულმა ტექნიკოსმაც, რომელიც ამნაირი საფრენი აპარატის ამა თუ იმ ნაწილს აწყობს, და ოსტატმაც, რომელიც ამ ნაწილს ამზადებს, იციან, რანაირ გულმოდგინებას და უჩვეულო სიზუსტეს მოითხოვს მათი შრომა, იციან, რომ მათ კეთილსინდისიერებაზე შეიძლება მთლიანად დამოკიდებული იყოს ბევრი სიცოცხლე. მაშასადამე, ყველა ამნაირ შემსრულებელს შეუძლია ამაყობდეს მის მიერ კარგად შესრულებული სამუშაოთი და, იმავდროულად, განიცდიდეს აღფრთოვანებას, რომელსაც ჩვენც ვიზიარებთ თვითმფრინავის სილამაზისა და მოხდენილობის ჭვრეტისას, როდესაც ვგრძნობთ, რომ ავიაკონსტრუქტორის ჩანაფიქრი ყველაზე შესაფერი საშუალებებითაა ხორცშესხმული. მშვენიერება, როგორც გვაუწყებს ჩვენს მიერ არაერთგზის ციტირებული ანტიკური განსაზღვრა, სხვა არა არის რა, თუ არა ყველაზე უკეთესი ურთიერთთანხმობა როგორც მთელის ცალკეულ ნაწილებს შორის, ისე ამ ნაწილებსა და მთელს შორისაც.

მაგრამ მშვენიერების ფუძემდებლურ სტრუქტურაზე, ეთიკურ ფასეულობებსა და იმ მოთხოვნებზე რომ მივუთითებთ, რომლებიც ერთმანეთს ცვლიდნენ ისტორიული განვითარების პროცესში, ამით ჩვენ ჯერ კიდევ არ გაგვიცია პასუხი ადრევე დასმულ კითხვაზე, კერძოდ, იმაზე, თუ მაინც რა «გამოკრთის» ამ სტრუქტურებიდან, როგორ გამოიცნობა ის დიადი კავშირი, რომელიც მანამდეც კი აღიქმება, ვიდრე დეტალთა სიმრავლეში რაციონალურად იქნებოდეს გაგებული? თუმცა ჩვენ გვმართებდა წინასწარვე შევრიგებოდით იმის შესაძლებლობას, რომ თვით ამნაირი გამოცნობაც კი შეიძლება მხოლოდ და მხოლოდ ილუზიის ნაყოფი აღმოჩნდეს. მაგრამ არ შეიძლება ეჭვი შეგვეპაროს იმაში, რომ ამნაირი აბსულუტურად უშუალო გამოცნობა თუ შეცნობა მართლაც არსებობს, როგორც მშვენიერების წინაშე ერთგვარი მთრთოლავი, მოწიწებანარევი ძრწოლა, რაზედაც ლაპარაკობს პლატონი თავის «ფედროსში».

იმათ შორის, ვინც სერიოზულად დაჰფიქრებია ამ პრობლემას, მე მგონია, ყველა დამეთანხმება იმაში, რომ ეს უშუალო გამოცნობა თუ შეცნობა არ არის დისკურსიული, ესე იგი, რაციონალური აზროვნების შედეგად როდი გვევლინება. მე მინდა აქ მოვიხმო ორი ავტორი, რომელთაგანაც ერთი იოჰან კეპლერია, ჩვენ ადრე უკვე დავიმოწმეთ იგი, ხოლო მეორე – ჩვენი თანამედროვე შვეიცარიელი ფიზიკოს-თეორეტიკოსი ვოლფგანგ პაული, რომელიც ცნობილი ფსიქოლოგის კარლ იუნგის მეგობარი იყო. პირველი ციტატა კეპლერის «სამყაროს ჰარმონიიდან»: «უნარი იმისა, რომ აღვიქვათ და შევიმეცნოთ კეთილშობილური პროპორციები იმაში, რაც შეგრძნებებით გვეძლევა, თანაც სულ სხვა, ჩვენგან დაშორებულ საგნებში, სულის დაბალ ინსტანციას უნდა მიეწეროს. ეს უნარი ძალზე ახლოა მეორე უნართან, რომელიც ჩვენს გრძნობებს ფორმალური სქემებით ამარაგებს, – თუკი უფრო ღრმად არა ძევს. ამრიგად, ეს უნარი ერწყმის სულის პირწმინდად ცხოველურ ძალას, რომელსაც არ შეუძლია დისკურსიულად, ესე იგი, ლოგიკური დასკვნებით იაზროვნოს, როგორც სჩვევიათ ფილოსოფოსებს. საქმე ეხება ძალას, რომელიც სპეციფიკურად ნიშნეულია არა მარტო ადამიანისათვის, არამედ ველური მხეცებისა და თვით ჩვენი საყვარელი შინაური ცხოველებისათვისაც... შეიძლება ისიც ვიკითხოთ, კი მაგრამ, როგორაა, რომ სულის ამ უნარს, რომელიც არ მონაწილეობს კონცეპტუალურ აზროვნებაში და, მაშასადამე, არ შესწევს იმის უნარი, რომ ჰარმონიულ თანაფარდობათა შესახებ სათანადო ცოდნას მიაღწიოს, – მაინც შეუძლია მიგვიყვანოს იმის გამოცნობამდე, რაც გარე სამყაროშია მოცემული? რადგანაც გამოცნობა ნიშნავს გარედან მიღებული შთაბეჭდილებებისა და შინაგანი დასაბამიერი ფიგურების ურთიერთშედარებასა და იმაზე მსჯელობას, თუ რამდენად შეესაბამებიან ისინი ერთმანეთს პროკლემ ძალზე დახვეწილად გამოხატა ეს აზრი თავის მხატვრულ სახეში: ესაა თითქოს სიზმრიდან «გამოფხიზლება». რადგანაც გარე სამყაროს საგნები, რომლებიც გრძნობადი აღქმით გვეძლევა, ჩვენ გვაგონებენ იმ საგნებს, რომლებიც სიზმარში ვნახეთ, ისევე როგორც გრძნობებისათვის მისაწვდომი სახით მოცემული მათემატიკური თანაფარდობები თითქოს იდეალური სულიერი სამყაროს ორიგინალების, ანუ პროტოტიპების ასლებად თუ ანარეკლებად გვევლინებიან, პროტოტიპებისა, რომლებიც დასაბამითვე თან ახლავს სულს, მაგრამ თუ აქამდე თითქოს ჩრდილში იდგნენ, ახლა უკვე აშკარად და ჭეშმარიტი სახით ვლინდებიან სულის სიღრმეში. კი მაგრამ, როგორ აღმოჩნდნენ იქ? მე გიპასუხებთ, რომ წმინდა იდეები და ორიგინალები, ჰარმონიის პროტოტიპები, რომლებზედაც აქ ვმსჯელობთ, შინაგანად თანდაყოლილნი არიან მათთვის, ვისაც, საერთოდ, ამნაირი ჰარმონიის წვდომის უნარი შესწევს. მაგრამ გონებით მათი წვდომა თავდაპირველად კონცეპტუალური პროცესის შედეგი კი არ გახლავთ, არამედ პირწმინდად ინსტინქტური ინტუიციის ნაყოფად გვევლინება. ასე, ყვავილის ფორმაწარმომქმნელი საწყისისათვის თანდაყოლილია ფურცელთა გარკვეული რაოდენობა, ხოლო ვაშლისთვის – სანაყოფე დანაყოფთა რიცხვი».

ასეთია კეპლერის აზრი. ის აქ იმოწმებს ცხოველურსა და მცენარეულ სამყაროში უკვე მიკვლეულ შესაძლებლობებს – მემკვიდრეობით მიიღონ ჰარმონიის პროტოტიპები, რომლებსაც მივყავართ კიდეც ფორმათა გამოცნობამდე. ჩვენს დროში ადოლფ პორტმანის მიერ, კერძოდ, უკვე აღწერილია ასეთი შესაძლებლობები. მაგალითად, მიუთითებენ ჩიტების ბუმბულში ფერების სპეციფიკურ შერწყმაზე, რასაც შეიძლება ჰქონდეს ერთგვარი ბიოლოგიური აზრი მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როცა ის აღიქმება ამავე სახეობის სხვა წევრთა მიერ. ასე რომ, ამნაირი აღქმის უნარი იმდენადვე თანდაყოლილი ჩანს, როგორც თვით აღქმადი სქემა. ამავე თვალსაზრისით შეიძლება განვიხილოთ ჩიტების გალობაც. თავდაპირველად მათ განუვითარდათ ბიოლოგიური მოთხოვნილება მხოლოდ და მხოლოდ აკუსტიკური სიგნალისა, რომლის დანიშნულებაც ის გახლდათ, რომ მოეძებნათ პარტნიორი და გადაეცათ მისთვის გასაგები ინფორმაცია, აი, აქ ვართო. მაგრამ იმისდა კვალად, რაც უფრო მეტად მცირდება ამ გარემოების მნიშვნელობა, რაც უფრო მეტად კნინდება უშუალო ბიოლოგიური ფუნქცია, ბუნების ჟინით, შეიძლება დაიწყოს ზემოხსენებულ ფორმათა მარაგის ზრდა, იმ ფუნდამენტური პერიოდული სტრუქტურის გაშლა, რომელიც შემდგომ აღიქმება როგორც მომნუსხველი სიმღერა თვით ჩიტებისთვის იმდენად უცხო სახეობის მიერ, როგორიცაა ადამიანთა მოდგმა. თვით უნარი ფორმათა ამნაირი თამაშის ათვისებისა, ყოველ შემთხვევაში, მემკვიდრეობითი უნდა იყოს, ხოლო მოცემული სახეობის ჩიტებისათვის ეს უნარი სულაც არ საჭიროებს დისკურსიულ, რაციონალურ აზროვნებას. ადამიანს, თუკი სულ სხვა შემთხვევაზე გადავალთ, როგორც ჩანს, აქვს იმის თანდაყოლილი უნარი, რომ მიმიკისა და ჟესტების ენის გარკვეული ბაზისური ფორმები გაიგოს, ვთქვათ, მიხვდეს, მის მიმართ მტრულადაა განწყობილი ვინმე, თუ მეგობრულად, – უნარი, რომელიც უაღრესად მნიშვნელოვან როლს ასრულებს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში.

კეპლერის იდეების მსგავსმა იდეებმა თავისი განვითარება პოვეს პაულის ერთ-ერთ ნარკვევში. ის წერდა: «ბუნების გაგების პროცესი, იმ სიამოვნებასთან ერთად, რასაც განიცდის გამგები და შეძენილი ცოდნის მთელი სიახლის განმცდელი კაცი, დაფუძნებული უნდა იყოს ადამიანის ფსიქიკის წინარეარსებული შინაგანი ხატებისა და გარეშე ობიექტების, მათი ქცევის შესაბამისობაზე, კონგრუენციაზე. ბუნებაზე ამნაირი შეხედულება, რა თქმა უნდა, ჯერ კიდევ პლატონს ეკუთვნის, და ის... მთლიანად, სიტყვასიტყვით შეთვისებულ იქნა კეპლერის მიერ. ის ფაქტობრივად ლაპარაკობდა იდეებზე, რომლებიც დასაბამითვე არსებობენ ღმერთის გონებაში და, ამისდა კვალად, თავიანთ ანაბეჭდს ტოვებენ სულში, რომელიც ღვთის ხატად გვევლინება. ამ პირველად ანაბეჭდებს, რომელთა აღქმაც სულს შეუძლია მემკვიდრეობით მიღებული ნიშნების, ინსტინქტების მეშვეობით, კეპლერი პროტოტიპებს, ორიგინალებს უწოდებდა. აქა გვაქვს უჩვეულო თანხვდომა იმ პირველად ხატებსა თუ პროტოტიპებთან, რომლებიც უახლეს ფსიქოლოგიაში კარლ იუნგმა შემოიტანა. მათი ფუნქცია ის გახლავთ, რომ იდეაციის ინსტინქტურ სქემებს იძლევიან. ეს უახლესი ფსიქოლოგია ამტკიცებს, რომ ნებისმიერი გაგება – ესაა გახანგრძლივებული აქტი, ქვეცნობიერებაში ერთგვარი პროცესის თანხლებით, რომელიც იმაზე გაცილებით ადრე იწყება, ვიდრე ის, რაც გაგებულ იქნა, რაციონალურად იქნებოდეს ფორმულირებული. ამრიგად, უახლესი ფსიქოლოგია კვლავინდებურად მიაპყრობს ყურადღებას შემეცნების ქვეცნობიერ, «არქაულ» სტადიას. ამ სტადიაზე მკაფიო კონცეფციების ადგილს იკავებენ უკიდურესად მძლავრი ემოციური შინაარსის მქონე ხატები, რომლებიც იმდენად როდი მოიაზრებიან, რამდენადაც თვალნათლივ წარმოგვიჩნდებიან, მკაფიოდ წარმოსდგებიან გონების თვალწინ. ხოლო რამდენადაც ეს ხატები ერთგვარი წინათგრძნობის – მაგრამ ჯერ კიდევ არა საკუთრივ ცოდნის – გამოხატულებად გვევლინებიან, ამიტომ მათ არანაკლები უფლებამოსილებით შეიძლება ეწოდოს სიმბოლური, თანახმად სიმბოლოს იუნგისეული განსაზღვრებისა. სიმბოლურ ხატთა ამ სამყაროში, როგორც მომაწესრიგებელი ოპერატორები და სიტყვათმწარმოებელნი, ზემოხსენებული პროტოტიპები მართლაც ასრულებენ სასურველი «ხიდურების» როლს გრძნობად აღქმებსა და იდეებს შორის, და ამრიგად, მეცნიერული თეორიის აღმოცენებისათვის აუცილებელ წინარე პირობებადაც გვევლინებიან. და მაინც, სიფრთხილე გვმართებს, რათა თავი დავაღწიოთ სახიფათო გაუგებრობას, ამ აპრიორული ცოდნისა და გაგების ერთმანეთში არევას: უნდა გვახსოვდეს, რომ ეს უკანასკნელი სპეციფიკურ, რაციონალურად ფორმირებულ იდეებს მიეკუთვნება».

შემდეგ პაული ლაპარაკობს იმაზე, რომ კეპლერის რწმენა კოპერნიკის სისტემის სისწორის შესახებ ასტრონომიულ დაკვირვებათა რაიმე განსაკუთრებულ მონაცემებს კი არ ემყარებოდა, არამედ თანხმობას კოპერნიკის წარმოდგენებსა და იმ პროტოტიპებს, პირველსახეებს შორის, რომლებსაც თვით იუნგი მანდალას უწოდებს და რომლებსაც წმინდა სამების სიმბოლოდ იყენებდა კეპლერიც. უფალი ღმერთი, როგორც სამყაროს პირველმამოძრავებელი, მას ესახება სფეროს ცენტრში. სამყარო, რომელშიაც მოქმედებს ძე, კეპლერის მიერ ზემოხსენებული სფეროს ზედაპირთანაა შედარებული; სული წმიდა შეესაბამება სხივებს, რომლებიც ცენტრიდან გამოდიან და სფეროს ზედაპირისაკენ მიემართებიან. ამ პირველად ხატთა ბუნებრივ დახასიათებად ის გვევლინება, რომ სინამდვილეში შეუძლებელია მათი აღწერა, შეუძლებელია რაციონალურადაც და ინტუიტურადაც.

ვთქვათ და, კეპლერმა მართლაც ირწმუნა კოპერნიკის სისტემის კორექტულობა, ვთქვათ, მისთვის მართლაც ამოსავალი იყო ზემოხსენებული ტიპის პირველადი ხატები. ნებისმიერი მეცნიერული თეორიის აღიარების აუცილებელ წინაპირობად მაშინაც და ახლაც კვლავინდებურად რჩება ემპირიული შემოწმებისა და რაციონალური ანალიზის გზით მისი სიმყარის მოთხოვნა. ამ მხრივ, ზუსტ მეცნიერებათა მდგომარეობა უფრო ხელსაყრელია, ვიდრე ხელოვნების ნებისმიერი დარგისა, რადგანაც მეცნიერების მიმართ ყოველთვის ძალაში რჩება ჭეშმარიტების ულმობელი და შეუნაცვლებელი კრიტერიუმი, რომლის გამოყენებასაც უნდა გაუძლოს მეცნიერული შრომის უკლებლივ ყველა ნაწილმა. კოპერნიკის სისტემაც, კეპლერის კანონებიც, ნიუტონის მექანიკაც ისტორიული თანმიმდევრობით მოწმდებოდა რეალურ მოვლენათა განმარტების, დაკვირვებადი ცდებისა და ტექნიკური გამოყენებისას, მოწმდებოდა შემთხვევების ისე ფართო დიაპაზონითა და ისეთი შემაძრწუნებელი სიზუსტით, რომ ნიუტონის «საწყისების» შემდეგ უკვე აღარ შეიძლებოდა არავითარი ეჭვის შეტანა ამ კანონთა სიზუსტესა და კორექტულობაში. და მაინც, აქაც კი არ მოხერხდა იდეალიზაციის თავიდან აცილება, სწორედ იმ იდეალიზაციისა, რომელსაც პლატონი აუცილებლად მიიჩნევდა, არისტოტელე კი გმობდა.

სულ რაღაც ამ ორმოცდაათიოდე წლის წინათ, როცა ატომური ფიზიკის პირველმა შედეგებმა გამოამჟღავნა ნიუტონისეული სქემის არაადეკვატურობა ატომის შიგნით მიმდინარე მექანიკური მოვლენების აღწერისას, სავსებით ცხადი შეიქნა, თუ რას წარმოადგენს კლასიკური ფიზიკის იდეალიზაცია. პლანკის მიერ 1900 წელს მოქმედების კვანტის აღმოჩენის დროიდან ფიზიკაში სულ უფრო და უფრო იზრდებოდა დაბნეულობის მდგომარეობა. ძველი წესები, რომელთა მეშვეობითაც თითქმის ორასზე მეტი წლის მანძილზე წარმატებით აღწერდნენ ბუნების მოვლენებს, უკვე ვეღარ «იხელთებდნენ» დაკვირვებათა ახალ შედეგებს. არ ვიცი, რამდენად გამართლებულია ფიზიკის მდგომარეობის შედარება იმ ოცდახუთი წლის მანძილზე, რომელიც პლანკის აღმოჩენას მოჰყვა – ხოლო მე პირისპირ შევეჯახე ამ მდგომარეობას, ჩემი სტუდენტობისას, – თანამედროვე მოდერნისტულ ხელოვნებაში შექმნილ ვითარებასთან. მაგრამ უნდა ვაღიარო, რომ თავში გამუდმებით მიტრიალებს შემდეგი შედარება: აქაც და იქაც ძალისხმევის ერთი და იგივე უმწეობა და უსასოება იმ კითხვაზე პასუხის ძებნისას, თუ რა უნდა ვუყოთ თავიანთი მოულოდნელობითა და აუხსნელობით ესოდენ გამაოგნებელ მოვლენებს, იგივე სევდა დაკარგულ კავშირთა გამო, რომლებსაც ჯერ კიდევ არ დაუკარგავთ თავიანთი მომხიბლავი დამაჯერებლობა, – მთელი ეს დაუკმაყოფილებლობა დამახასიათებელია ფიზიკისათვისაც და მოდერნის ხელოვნებისთვისაც, ორი სხვადასხვა დისციპლინისათვის სხვადასხვა პერიოდში. ამ დისციპლინებისა თუ დარგების მთელი სხვადასხვაობის მიუხედავად, მათი მდგომარეობა ზედმიწევნით წააგავს ერთიმეორეს. როგორც გვიხსნის პაული, თავად გაგება – ესააა გახანგრძლივებული აქტი, რომელიც ერთგვარი ქვეცნობიერი პროცესით იწყება, გაცილებით უფრო ადრე, ვიდრე შესაძლებელი გახდებოდეს გაცნობიერებული შინაარსის რაციონალური ფორმულირება. ეს პროტოტიპები, პირველსახეები, მოქმედებენ ესოდენ სასურველი «ხიდურის» მსგავსად გრძნობად აღქმებსა და იდეებს შორის.

მაგრამ სწორედ იმ მომენტში, როცა იბადებიან ჭეშმარიტი იდეები, მათი მხილველის სულში აღიძვრის წარმოუდგენლად დაძაბული პროცესი. ეს გახლავთ სწორედ ის მოწიწებანარევი თრთოლვა, რაზედაც ლაპარაკობს პლატონი თავის «ფედროსში». ამ თრთოლვით სული თითქოს იგონებს რაღაცა ისეთს, რაც დასაბამითვე, მაგრამ ქვეცნობიერად იყო მასში. კეპლერი ამბობს: «Geometria est archetypus pulchritudinis mundi». ანუ, მისი სიტყვები უფრო განზოგადებული ტერმინებით რომ ვთარგმნოთ: «მათემატიკა სამყაროს მშვენიერების პირველსახეა». ჭეშმარიტ იდეათა აღმოცენების ამნაირი პროცესი ამ ორმოცდაათიოდე წლის წინათ მოხდა ატომურ ფიზიკაში, რამაც კვლავ გამოიწვია რესტავრაცია – სრულიად ახალი წანამძღვრების პირობებში ზუსტ მეცნიერებათ ძალმოსილების აღორძინება. რატომ არ შეიძლება, რომ ერთ მ­შვენიერ დღეს იგივე დაემართოს ხელოვნებასაც? ვერ ვხედავ ვერავითარ არგუმენტს ამნაირი ვარაუდის საპირისპიროდ. მაგრამ წინასწარ გაფრთხილების ნიშნად აქვე დავძენ, რომ ხელოვნებაში დაუშვებელია ამნაირი მდგომარეობის მიღწევა იძულების გზით, – ეს თავისთავად უნდა მოხდეს.

მე იმიტომ გავუსვი ხაზი ზუსტ მეცნიერებათა გარკვეულ ასპექტს, რომ, ამ მხრივ, ყველაზე უფრო აშკარა ხდება მათი ნათესაობა ნატიფ ხელოვნებებთან, აგრეთვე იმიტომაც, რომ აქვე ვხვდებით არგუმენტაციასაც საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებსა და ტექნიკაზე დამახინჯებული წარმოდგენების წინააღმდეგ, თითქოს მათ მხოლოდ ზუსტ დაკვირვებებთან და რაციონალურ, მკაცრად ლოგიკურ დასკვნებთან ჰქონდეთ საქმე. რა თქმა უნდა, ეს რაციონალური აზროვნებაცა და გულმოდგინე აწონ-დაწონაც მეცნიერების საქმეა, ისევე როგორც ჩაქუჩითა და საკვეთით მუშაობა-მოქანდაკებისა, მაგრამ როგორც ერთ, ისე მეორე შემთხვევაში საქმე ეხება მხოლოდ ინსტრუმენტებს და არა შემოქმედებითი მოღვაწეობის არსს.

დასასრულ, ალბათ, ზედმეტი არ იქნებოდა ერთხელ კიდევ გაგვეხსენებინა მშვენიერების კონცეფციის მეორე განსაზღვრა, რომელიც პლოტინს ეკუთვნის და უკვე მთელისა და ნაწილების ნართაულ ხსენებასაც აღარ შეიცავს: «მშვენიერება არის ის, რაც გამოსჭვივის ნივთიერი მოვლენიდან, როგორც რაღაც განუმეორებლის «მარადიული ნიშანი». ხელოვნების განვითარებაში იყო მნიშვნელოვანი პერიოდები, როცა ამნაირი განსაზღვრება უფრო მართებული ჩანდა, ვიდრე პირველი, და ჩვენ ხშირად ენით უთქმელი სევდით ვიხსენებთ ამ პერიოდებს. მაგრამ ჩვენს დროში, ალბათ, არც შეიძლება მშვენიერებაზე მსჯელობა ამ ასპექტით, და, ალბათ, არც ისე ცუდია, მისდიო იმ საუკუნის ჩვეულებებს, რომელშიაც ცხოვრობ და კრინტი არ დასძრა იმაზე, რაც არცთუ ადვილია გამოსათქმელად. სინამდვილეში კი მშვენიერების ეს ორი განსაზღვრა არც ისე ძლიერ განსხვავდება ერთმანეთისგან. ამიტომ, ნება ჩვენია, ვისარგებლოთ მშვენიერების პირველი, უფრო გონივრული და რაციონალური განსაზღვრით, რომელიც, სხვათა შორის, აშკარად რეალიზდება საბუნებისმეტყველო მეცნიერებებში. ნება მიბოძეთ ისიც ვთქვა, რომ ზუსტ მეცნიერებებში არანაკლებ, ვიდრე ხელოვნებაში, მშვენიერება გვევლინება შთაგონებისა და სიცხადის ყველაზე არსებით წყაროდ.