ყველა ის იმედი, რომელიც ამჟამად არსებული ქაოსისა და საფრთხეებისას გვასულდგმულებს, დადებითად ან უარყოფითად, პირდაპირ ან ირიბად, წარსულის გამოცდილებას ემყარება. ამ გამოცდილებათაგან ყველაზე უფრო ღრმა და მნიშვნელოვანი (რამდენადაც დასავლეთელი ადამიანი გვყავს მხედველობაში) ორი ქალაქის – იერუსალიმისა და ათენის – სახელითაა აღნიშნული. ბიბლიური რწმენისა და ბერძნული აზროვნების შერწყმის საფუძველზე დასავლეთელი ადამიანი იქცა იმად, რაც ის არის და დღეს იგი არის ის, რაც ის არის. იმისათვის, რომ საკუთარი თავი შევიმეცნოთ და მომავლისაკენ მიმავალ გაუკვალავ გზას ნათელი მოვფინოთ, უწინარეს ყოვლისა, იერუსალიმი და ათენი უნდა შევიმეცნოთ. ნათელია, რომ ეს იმგვარი ამოცანაა, რომლის სათანადო აღსრულება ჩემს ძალებს აღემატება. მაგრამ, ჩვენ ვერ განვსაზღვრავთ ჩვენს ამოცანებს ჩვენივე ძალებით, რადგან საკუთარ ძალთა შეცნობა მხოლოდ დასახულ ამოცანათა განხორციელების გზითაა შესაძლებელი. ამიტომ, უმჯობესია, რაინდულად ვიწვნიოთ მარცხი, ვიდრე გამარჯვება სულმდაბლობით მოვიპოვოთ.

ის ობიექტები, რომლებსაც იერუსალიმსა და ათენზე საუბრისას ვეხებით, დღესდღეობით მათი შემსწავლელი მეცნიერების მიერ გაიგება, როგორც კულტურები. „კულტურაში“ აქ მეცნიერული ცნება იგულისხმება. ამ ცნების თანახმად, არსებობს კულტურათა განუსაზღვრელი რაოდენობა: n რაოდენობით კულტურები. მეცნიერი, რომელიც ამ კულტურებს შეისწავლის, მათ ობიექტებად აღიქვამს. როგორც მეცნიერი, იგი ყოველი მათგანისაგან განცალკევებით დგას. იგი არც ერთ მათგანს არ ანიჭებს უპირატესობას. იგი არა მხოლოდ მიუკერძოებელი, არამედ ობიექტურიცაა. მისი დაუცხრომელი სურვილია, არცერთი მათგანი არ დაამახინჯოს. მათზე საუბრისას იგი თავს არიდებს „კულტურულად მიკერძოებულ“, ანუ ისეთ ცნებებს, რომლებიც რომელიმე ცალკეულ კულტურასთან, ან კულტურის ტიპთან ასოცირდება. ბევრ შემთხვევაში, კულტურის შემსწავლელი მეცნიერის მიერ გაანალიზებულმა ობიექტებმა არ იციან, ან არ იცოდნენ, რომ ისინი არიან, ან ოდესმე იყვნენ კულტურები. თუმცა, ეს მეცნიერისთვის არავითარ დაბრკოლებას არ ქმნის: ელექტრონებმაც არ იციან, რომ ისინი ელექტრონები არიან. თვით ძაღლებმაც კი არ იციან, რომ სინამდვილეში ძაღლები არიან. იმ უბრალო ფაქტიდან გამომდინარე, რომ მკვლევარი თავისი შესწავლის ობიექტებს კულტურებად განიხილავს, იგი თავისთავად გულისხმობს იმას, რომ უფრო უკეთ გაუგებს იმ ადამიანებს, რომლებსაც შეისწავლის, ვიდრე ეს ადამიანები გაუგებდნენ, ან გაუგებენ საკუთარ თავს.

საკითხისადმი ამდაგვარი მიდგომა, გარკვეული დროის განმავლობაში, საეჭვოდ მიიჩნეოდა, თუმცა, როგორც ჩანს, ამას მეცნიერებზე არავითარი გავლენა არ მოუხდენია. ადამიანი, რომელმაც ამ საკითხში ეჭვი შეიტანა, ნიცშე იყო. ჩვენ უკვე ვთქვით, რომ გავრცელებული შეხედულების თანახმად, არსებობდა, ან არსებობს n რაოდენობით კულტურები. დავუშვათ, რომ არსებობდა, ან არსებობს 1001 კულტურა და ამით საკუთარ თავს „1001 არაბული ღამეც“ შევახსენოთ. ამ კულტურების აღწერა, თუ ის კარგად იქნება წარმოებული, მთელი რიგი ამაღელვებელი ამბებისა და, შესაძლოა, ტრაგედიების ერთობლიობა იქნება. ნიცშე ამ საკითხის შესახებ საუბრობს ზარატუსტრას ერთ-ერთ სიტყვაში, რომელსაც ეწოდება „ათასი და ერთი მიზნის შესახებ“. ამ სიტყვაში, ებრაელები და ბერძნები მრავალ სხვა ერს შორის არსებულ ერებად გვევლინებიან, რომლებიც არაფრით აღემატებიან სხვა ორ ერს, ისევე, როგორც იმ დანარჩენ 997 ერს, რომლებიც არ არიან მოხსენებული. ბერძნების განსაკუთრებულობა, ნიცშეს თანახმად, გამოიხატებოდა ისეთი შეჯიბრისადმი თავის სრულად მიძღვნაში, რომლის მიზანიც სრულყოფილება, გამორჩეულობა და სხვებზე აღმატებულება იყო. ებრაელების განსაკუთრებულობა კი მშობლების მიმართ უღრმესი პატივისცემა და მოკრძალებაა. ნიცშეს მოწიწება ებრაელთა სჯულის კანონებისადმი, ისევე, როგორც სხვა ერების სჯულის კანონებისადმი, ნებისმიერ სხვა დამკვირვებელთან შედარებით, გაცილებით ღრმაა. მაგრამ ის, რასაც ერთი სჯულის კანონი აწესებს, ან მოითხოვს, შეუთავსებელია იმასთან, რასაც სხვა სჯულის კანონები მოითხოვენ. რამდენადაც ნიცშე მხოლოდ დამკვირვებელია (განმხილველია), იგი არც ერთი მათგანის მოთხოვნებს არ ემორჩილება. ეს განსაკუთრებით ითქმის თანამედროვე დასავლური კულტურის სჯულის ფიცრების, ანუ „ღირებულებების“ შესახებ. მაგრამ, ნიცშეს მიხედვით, ყველა მეცნიერული ცნება, განსაკუთრებით კი, კულტურის ცნება, კულტურულად მიკერძოებულია. კულტურის ცნება XIX საუკუნის დასავლური კულტურის ნაყოფია. ამ ცნების მიყენება განსხვავებული ეპოქებისა და კლიმატის „კულტურებისათვის“ მოცემული კულტურის სულიერი იმპერიალიზმიდან გამომდინარე ქმედებაა. ამიტომ, ნიცშეს მიხედვით, მკვეთრი წინააღმდეგობა არსებობს კულტურის მეცნიერების მიერ მიზანდასახულ ობიექტურობასა და თავად ამ მეცნიერების სუბიექტურობას შორის. სხვაგვარად რომ დავსვათ საკითხი, შეუძლებელია განიხილო, ანუ უტყუარად შეიცნო რომელიმე კულტურა, თუ საკუთარ კულტურაში ღრმად არ გაქვს ფესვები გადგმული, ან როგორც განმხილველი, რომელიმე კულტურას არ მიეკუთვნები. მაგრამ თუკი კულტურათა განხილვის უნივერსალური ხასიათის შენარჩუნებაა საჭირო, მაშინ კულტურა, რომელსაც ყველა სხვა დანარჩენ კულტურათა განმხილველი მიეკუთვნება, უნივერსალური კულტურა, ადამიანთა მოდგმის კულტურა, მსოფლიო კულტურა უნდა იყოს. განხილვის უნივერსალურობა, უკვე გულისხმობს, თუნდაც დაშვების დონეზე, უნივერსალურ კულტურას, რომელიც ერთ-ერთი რიგითი კულტურა როდია სხვა კულტურათა შორის. ამიტომაც, ნიცშე იმგვარი კულტურისკენ მიისწრაფვოდა, რომელსაც კერძო, საბოლოო ჯამში კი, შემთხვევითი ხასიათი აღარ ექნებოდა. მისი რწმენით, ადამიანთა მოდგმის ერთადერთი მიზანი ზეადამიანობის მიღწევაა: იგი მომავლის ზეკაცზე საუბრობდა. ხოლო ზეკაცის იდეაში იგულისხმება, რომ მან, საკუთარ თავში, უმაღლესი აზრით, ორივე, ათენიცა და იერუსალიმიც უნდა გააერთიანოს.

რამდენიც არ უნდა ამტკიცოს კულტურის საყოველთაო მეცნიერებამ დამოუკიდებლობა ყოველგვარი პრიორიტეტებისა და შეფასებებისაგან, ის მაინც კონკრეტული მორალური პოზიციის არსებობას უწყობს ხელს. რადგან ის მოითხოვს ღიაობას ყველა კულტურის წინაშე, ის ხელს უწყობს საყოველთაო შემწყნარებლობასა და აღტკინებას, რომელიც მრავალფეროვნების (გან)ჭვრეტიდან (გა)მომდინარეობს. ის აუცილებლობით ზემოქმედებს ყველა კულტურაზე, რომლებზეც ჯერ კიდევ შეუძლია ზემოქმედების მოხდენა და ხელს უწყობს მათ გარდაქმნას ერთი და იმავე მიმართულებით. თავისდა უნებურად ის იწვევს ყურადღების გადატანას კერძოდან უნივერსალურისაკენ. პლურალიზმის მართებულობის თუნდაც იმპლიციტური მტკიცებით, ის პლურალიზმს ერთადერთ მართებულ გზად მიიჩნევს. ის განამტკიცებს საყოველთაო შემწყნარებლობის მონიზმს და მრავალფეროვნებისადმი პატივისცემას, რადგან „იზმ“-ის წყალობით პლურალიზმი მონიზმად გვევლინება.

ტრადიციულად, კულტურის მეცნიერებასთან გარკვეული სიახლოვის შენარჩუნება შესაძლებელია იმ შემთხვევაში, თუ მხოლოდ იმის თქმით შემოვიფარგლებით, რომ განხილული ფენომენების გაგების ყველა მცდელობა დამოკიდებულია ამ ფენომენებისთვის უცხო კონცეპტუალურ ჩარჩოზე, რომელიც ამახინჯებს მათ. „ობიექტურობას“ მხოლოდ იმ შემთხვევაში შეიძლება ველოდოთ, თუ ზუსტად ისევე შევეცდებით განსხვავებულ კულტურათა და ხალხთა გაგებას, როგორც თვითონ მათ ესმით, ან ესმოდათ საკუთარი თავი. ჩვენგან განსხვავებულ ეპოქებსა და კლიმატურ პირობებში მცხოვრები ადამიანები საკუთარ თავს კულტურის ცნების ფარგლებში არ განიხილავდნენ, რადგან ისინი არ გაიაზრებდნენ კულტურას ამ ცნების თანამედროვე მნიშვნელობით. ის, რასაც დღეს კულტურას ვუწოდებთ, შემთხვევითი შედეგია იმ დაინტერესებისა, რომელიც სრულიად სხვა რაიმეს – უპირველეს ყოვლისა, ჭეშმარიტებას – ეხებოდა.

*  *  *

მიუხედავად ამისა, როგორც ჩანს, ათენისა და იერუსალიმის შესახებ საუბრის ჩვენეული განზრახვა, თითოეული მათგანის თვითშემეცნების ფარგლებს მიღმა გასვლას გვაიძულებს. განა არსებობს რაიმე ცნება, სიტყვა, რომელიც მიუთითებს იმ უზენაესზე, რომლის გადმოცემასაც ერთნაირად ესწრაფვის როგორც ბიბლია, ასევე ბერძენთა უდიდესი თხზულებები? დიახ, ასეთი სიტყვა არსებობს და ის არის „სიბრძნე“. არა მხოლოდ ბერძენი ფილოსოფოსები, არამედ პოეტებიც კი ბრძენ კაცებად მოიაზრებოდნენ, ხოლო თორაში ნათქვამია, რომ თორაა „თქვენი სიბრძნე და გონიერება სხვა ხალხთა თვალში“. მაშასადამე, ჩვენ იმ განსხვავების გაგებას უნდა შევეცადოთ, ბიბლიურ და ბერძნულ სიბრძნეთა შორის რომ არსებობს. აშკარაა, რომ თითოეული მათგანი საკუთარ თავს ჭეშმარიტ სიბრძნედ მიიჩნევს და ამით უარყოფს მეორის პრეტენზიას, იყოს სიბრძნის მფლობელი ამ სიტყვის მკაცრი და უზენაესი მნიშვნელობით. ბიბლიის თანახმად, სიბრძნის დასაბამი უფლის წინაშე შიშია; ბერძენი ფილოსოფოსების აზრით კი, სიბრძნე დასაბამს გაკვირვებიდან იღებს. ამრიგად, ჩვენ იძულებულნი ვხდებით, იმთავითვე გავაკეთოთ არჩევანი, იმთავითვე დავიკავოთ გარკვეული პოზიცია. თუ ეს ასეა, მაშინ რა პოზიცია გვიკავია? ათენისა და იერუსალიმის შეუთავსებელი მისწრაფებებისათვის თვალის გასწორებით, ჩვენ ორივესათვის ღიანი ვართ და გვსურს, თითოეულ მათგანს მოვუსმინოთ. ჩვენ ბრძენნი როდი ვართ, არამედ გვსურს, რომ ასეთებად ვიქცეთ. ჩვენ სიბრძნის მაძიებელნი ვართ, ანუ „philo-sophoi“. თუმცკი, რადგან ვთქვით, რომ, უპირველეს ყოვლისა, მოსმენა გვწადია და მხოლოდ შემდგომ მოქმედება, ან გადაწყვეტილების მიღება, ამით, ჩვენდა უნებურად, უკვე გავაკეთეთ არჩევანი ათენის სასარგებლოდ.

როგორც ჩანს, ეს აუცილებელი პოზიციაა ყველა ჩვენგანისათვის, მათთვის, ვისაც ორთოდოქსად ყოფნა არ შეუძლია და იძულებულები ვართ, ბიბლიის ისტორიულ-კრიტიკული შესწავლის პრინციპი გავიზიაროთ. ტრადიციულად ბიბლია გაიგებოდა, როგორც ღმერთისა და ადამიანების საქმეთა ჭეშმარიტი და უტყუარი აღწერა დასაბამიდან მოყოლებული, ვიდრე ბაბილონიდან განდევნის შემდგომ აღდგენამდე. ღმერთის საქმენი, ერთი მხრივ, მის სჯულს, ხოლო, მეორე მხრივ, მის მიერ წინასწარმეტყველთა შთაგონებას მოიცავს; ადამიანთა საქმენი კი მათ მიერ ღმერთის დიდებას, მისდამი აღვლენილ ლოცვებს და ღმერთის მიერ შთაგონებულ გაფრთხილებებს გულისხმობს. ბიბლიური კრიტიციზმი იმის აღნიშვნით იწყება, რომ ბიბლიური გადმოცემა, არსებითად, სულაც არ არის უტყუარი. უფრო მეტიც, ის დერივაციულია, ანუ „ისტორიებისაგან“ კი არ შედგება, არამედ, მაკიაველის სიტყვებით რომ ვთქვათ, „უძველესი ისტორიების შესახებ ხსოვნას“ მოიცავს. ბიბლიურმა კრიტიციზმმა პირველ კულმინაციას სპინოზას „თეოლოგიურ-პოლიტიკურ ტრაქტატში“ მიაღწია, რომელიც აშკარად ანტი-თეოლოგიურია. სპინოზა ისევე კითხულობდა ბიბლიას, როგორც თალმუდსა და ყურანს. მისი კრიტიკა შემდეგნაირად შეიძლება შევაჯამოთ: ბიბლია, უმეტესწილად, ურთიერთსაწინააღმდეგო დებულებების, უძველესი ცრურწმენების გადმონაშთებისა და წარმოსახვის შეუზღუდავი თამაშისაგან მიღებული ფანტაზმებისაგან შედგება. გარდა ამისა, ის უხეიროდაა შედგენილი და ერთობ ცუდადაა შემონახული. ამ დასკვნამდე სპინოზა სასწაულის შეუძლებლობის დაშვებით მივიდა. საგულისხმო განსხვავებას XIX–XX საუკუნეების ბიბლიის კრიტიკასა და სპინოზასეულ კრიტიკას შორის წარმოსახვის განსხვავებულ შეფასებაში შეიძლება მივაკვლიოთ: სპინოზასთვის წარმოსახვა, უბრალოდ, რაციონალობაზე დაქვემდებარებულია; გვიანდელ დროში კი მას უფრო დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ, კერძოდ, ის გაიგებოდა, როგორც რელიგიური, ან სულიერი გამოცდილების მამოძრავებელი ძალა, რომელიც აუცილებლად გამოხატავს საკუთარ თავს სიმბოლოებისა და სიმბოლოების მსგავსი ნიშნებით. ბიბლიის ისტორიულ-კრიტიკული შესწავლა იმის მცდელობაა, რომ ბიბლიის სხვადასხვა შრეები ისევე გავიგოთ, როგორც ამას მისი უშუალო ადრესატები, ე.ი. მის ავტორთა თანამედროვეები იგებდნენ. ცხადია, ბიბლია ბევრი რამის შესახებ მოგვითხრობს, მაგალითად, სამყაროს შექმნის შესახებ, რაც ბიბლიის ავტორებისთვისაც შორეულ წარსულს მიეკუთვნება. თუმცკი, ისიც უდავოა, რომ მოვლენათა ბიბლიურ აღწერებში, რომლებიც თანამედროვეების ან ახლო თანამედროვეების მიერაა დაწერილი, ისტორია უხვად არის წარმოდგენილი. იმის თქმაც შეიძლება, რომ ბიბლია ერთდროულად შეიცავს „მითსაც“ და „ისტორიასაც“. და მაინც, ამგვარი დაყოფა უცხოა ბიბლიისთვის. მითოსისა და ლოგოსის საგანგებო დაყოფა ბერძნული უფროა, ვიდრე ბიბლიური. ბიბლიის გადმოსახედიდან „მითები“ ისევე ჭეშმარიტია, როგორც „ისტორიები“. ის, რაც ისრაელმა „ფაქტობრივად“ გააკეთა, ან განიცადა, შეუძლებელია გავიგოთ შესაქმისა და გამორჩევის ფაქტების გარეშე. რასაც ამჟამად „ისტორიულს“ ვუწოდებთ, ის საქმეები და სიტყვებია, რომლებიც ერთნაირად ხელმისაწვდომია, როგორც მორწმუნის ისე ურწმუნოსათვის. მაგრამ ბიბლიის გადმოსახედიდან, ურწმუნო უგუნურია, რომელიც თავის გულში ამბობს – „ღმერთი არ არსებობსო“. ბიბლია ყოველივეს იმდაგვარად მოგვითხრობს, როგორც ეს ბრძენთათვის არის სარწმუნო, სიბრძნის ბიბლიური გაგებით. ნურასოდეს დავივიწყებთ იმას, რომ არ არსებობს „ეჭვის“ შესატყვისი ბიბლიური სიტყვა. ბიბლიური ნიშნები და სასწაულები იმ ადამიანებს არწმუნებს, რომელნიც მცირედმორწმუნენი არიან, ან სხვა ღმერთების სწამთ. ისინი სულაც არ არიან განკუთვნილნი „იმ უგუნურებისთვის, რომლებიც თავის გულში ამბობენ, – ღმერთი არ არსებობსო“.³

ჩვენ ნამდვილად არ შეგვიძლია, რომ ბიბლიას სასწაულის თეოლოგიური ცნება მივაწეროთ, რადგანაც ეს ცნება საკუთარ თავში ბუნების ცნებას მოიაზრებს. ეს უკანასკნელი კი სავსებით უცხოა ბიბლიისათვის. თუმცკი, იმ ცდუნებას ვერ გავექცევით, რომ ბიბლიას სასწაულის პოეტური ცნებები მივაწეროთ, როგორც ეს 114-ე ფსალმუნშია წარმოჩენილი:

„როდესაც გამოვიდა ისრაელი ეგვიპტიდან, სახლი იაკობისა უცხოენოვან ხალხისგან, გახდა იუდა მისი სიწმინდე, ისრაელი – მისი სამფლობელო. ზღვამ დაინახა და გაიქცა, იორდანე უკან გაბრუნდა. მთები აცეკვდნენ ერკემლებივით, ბორცვნი – კრავებივით, რა დაგემართა, ზღვაო, რომ გაიქეცი, და იორდანევ უკან გაბრუნდი? მთებო, რას ცეკვავთ ერკემლებივით და ბორცვებო, კრავებივით? უფლის წინაშე ძრწოდე დედამიწავ, იაკობის ღმერთის წინაშე, რომელმაც გადააქცია კლდე წყალსატევად, კაჟი – წყაროს წყლად“.

ღმერთის თანამყოფობა მის მიერ შექმნილი არსებების იმგვარ საქციელს იწვევს, რომელიც განსაცვიფრებლად განსხვავდება მათი ჩვეულებრივი საქციელისაგან: ის სიცოცხლეს ანიჭებს უსიცოცხლობას; ხოლო თხიერს მყარად აქცევს. სულაც არ არის ადვილი იმის თქმა, ფსალმუნის ავტორი საკუთარ ნათქვამს გულმართლად და ზედმიწევნით უტყუარად თვლიდა თუ არა. მაგრამ იმის თქმა კი ადვილია, რომ გალობისაგან განსხვავებით, პოეზიის ცნება უცხოა ბიბლიისათვის. ალბათ, უფრო მარტივია იმის თქმა, რომ მეცნიერების მიერ ბუნებით თეოლოგიაზე მოპოვებული გამარჯვების წყალობით, მართალია, სასწაულის შეუძლებლობას დადგენილ ფაქტს ვეღარ ვუწოდებთ, სამაგიეროდ მან დაუმტკიცებელი ჰიპოთეზის სტატუსი შეიძინა. ამ არსებითი წანამძღვრის ჰიპოთეტურ ბუნებაზე შესაძლოა დავიყვანოთ ბიბლიური კრიტიციზმის მრავალი (მაგრამ არა ყველა) შედეგის ჰიპოთეტური ბუნება. მაგრამ ერთი რამ ცხადია: ბიბლიური კრიტიციზმი, მისი ყველა ფორმით, იმგვარ ცნებებს იყენებს, რომელთაც ბიბლიური ეკვივალენტი არ აქვთ, ამიტომაც ის არაისტორიულად უნდა მივიჩნიოთ.

*  *  *

მაშინ როგორ უნდა განვაგრძოთ? საკითხის განხილვისას ბიბლიური კრიტიციზმის მიგნებებს, ან თვით მის წანამძღვრებსაც კი ვერ დავეყრდნობით. დავუშვათ, რომ ბიბლია, სახელდობრ კი, თორა, უმეტესწილად, „უძველეს ისტორიათა ხსოვნისაგან“, მეტიც, გარდასულ მოგონებათა გახსენებისაგან შედგება. მაგრამ გარდასულ მოგონებათა გახსენება უცილობლად მრუდედ და ბუნდოვნად როდი ასახავს პირველსაწყისს; ხომ შეიძლება, რომ მედიტაციის გზით პირველსაწყის გამოცდილებაში ჩაღრმავება გარდასულ მოგონებათა გახსენების ერთგვარი საშუალება იყოს. ამიტომაც უფრო გვიანდელ და ზედაპირზე მდებარე შრეებს ისეთივე სერიოზულობით უნდა მოვეკიდოთ, როგორც პირვანდელს. ჩვენ ზედაპირული შრიდან დავიწყებთ, რომელიც პირველსაწყისია ჩვენთვის, მიუხედავად იმისა, რომ ის, შესაძლოა, პირველი არ იყოს. ჩვენ სწორედ იქიდან დავიწყებთ, საიდანაც, როგორც წესი, ბიბლიის ტრადიციული და ისტორიული შესწავლა იწყება. ამრიგად, ჩვენ უკვე აღარ ვიქნებით იძულებულნი, რომ იერუსალიმის ნაცვლად ათენის სასარგებლოდ მივიღოთ ნაადრევი გადაწყვეტილება. რადგან ბიბლია არ მოითხოვს იმ მოვლენთა სასწაულებრივ ხასიათში დაჯერებას, რომელთაც ის სულაც არ წარმოგვიჩენს სასწაულებრივად. ღმერთის მიერ ადამიანებთან საუბარი შეიძლება აღიწეროს როგორც სასწაულებრივი, მაგრამ ბიბლია იმას როდი გვამცნობს, რომ თითქოს ამ სიტყვათა გაერთიანება სასწაულებრივი გზით მომხდარიყოს. ჩვენ დასაწყისიდან ვიწყებთ, დასაწყისის დასაწყისიდან. ხოლო დასაწყისის დასაწყისი კი დასაბამს ეხება: ცისა და მიწის შექმნას. ბიბლია გონივრულად იწყება.

„თავდაპირველად ღმერთმა შექმნა ცა და მიწა“. ვინ ამბობს ამას? არ გვეუბნებიან, მაშასადამე, არ ვიცით. ჩვენ ვერ მივცემთ საკუთარ თავს იმ ვარაუდის გამოთქმის უფლებას, რომ ეს ღმერთმა თქვა, რადგან ბიბლია ღმერთის ნათქვამს გვამცნობს შემდეგი სიტყვებით: „თქვა ღმერთმა“. ამიტომ იმის დაშვება მოგვიწევს, რომ ამ სიტყვებს ვინმე უსახელო კაცი ამბობს. და მაინც, კაცთაგან ვერც ერთი ვერ იქნებოდა ღმერთის მიერ ცისა და მიწის შექმნის თვითმხილველი. ერთადერთი თვითმხილველი თავად ღმერთი იყო. ვინაიდან „აღარ გამოჩენილა ისრაელში წინასწარმეტყველი, მსგავსი მოსესი, რომელსაც პირისპირ იცნობდა უფალი“, გასაგებია, რომ ციტირებული წინადადება და მისი მთელი შემდგომი განვრცობა ამ ტრადიციას მოსეს მიაწერს. მაგრამ ის, რაც გასაგებად ან დამაჯერებელად მოჩანს, შესაძლოა, უეჭველი სულაც არ იყოს. მთხრობელი არ ამბობს, რომ მან ეს აღწერა ღმერთისგან მოისმინა; თუმცა, შესაძლოა, მას ის სხვა ადამიანის ან ადამიანებისგან მოესმინოს. სავსებით შესაძლებელია, რომ იგი სხვის მონათხრობს გადმოსცემდეს. ბიბლიაში კი გრძელდება: „მიწა იყო უსახო და უდაბური...“. არ არის ნათელი, ღმერთმა შექმნა ამგვარად აღწერილი მიწა, თუ ის წინ უძღოდა მის შესაქმეს. თუმცკი, ერთი რამ სრულიად ცხადია – როდესაც ბიბლია იმაზე საუბრობს, თუ როგორ გამოიყურებოდა მიწა თავდაპირველად, ის დუმილს ამჯობინებს იმის თაობაზე, თუ როგორი იყო ცა თავდაპირველად. როგორც ჩანს, მიწა – ე.ი. ის, რაც ცა არ არის – უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე ცა. ამგვარი შთაბეჭდილების უტყუარობა მომდევნო მონათხრობით დასტურდება.

ღმერთმა ყოველივე ექვს დღეში შექმნა. პირველ დღეს მან ნათელი შექმნა; მეორე დღეს – ცა; მესამე დღეს – ხმელეთი, ზღვები და მცენარეები; მეოთხე დღეს – მზე, მთვარე და ვარსკვლავები; მეხუთე დღეს – წყლის ბინადარნი და ფრინველნი და მეექვსე დღეს – ცხოველები და ადამიანი. ყველაზე თვალშისაცემი სირთულეები ისაა, რომ ნათელი და, შესაბამისად, დღე (და ღამეები) მზის შექმნას წინ უსწრებენ, მცენარეებიც კი წინ უსწრებს მზის შექმნას. პირველი სირთულე იმ დაკვირვებისგანაა გამოწვეული, რომ შესაქმის დღეები მზიანი დღეები არ არის. თუმცკი, ჩვენ იმთავითვე ისიც უნდა დავძინოთ, რომ ამ ორი სახის დღეთა შორის ურთიერთკავშირია, რადგან, თავის მხრივ, ნათელსა და მზეს შორის ერთგვარი კავშირი, შესაბამისობა არსებობს. აშკარაა, რომ შესაქმის აღწერა, ძირითადად, ორი ნაწილისაგან შედგება. პირველი ნაწილი შესაქმის პირველ სამ დღეს მოიცავს, მეორე კი – უკანასკნელ სამ დღეს. პირველი ნაწილი ნათელის შექმნით იწყება, ხოლო მეორე კი ცის მნათობთა შექმნით. შესაბამისად, პირველი ნაწილი მცენარეულის შექმნით მთავრდება, მეორე კი – ადამიანის შექმნით. პირველ ნაწილში შექმნილი არსებები თვითმოძრაობას მოისაკლისებენ; მეორე ნაწილში შექმნილნი კი თვითმოძრავნი არიან.⁴ მცენარეული წინ უსწრებს მზეს, ვინაიდან ის თვითმოძრავი არ არის, მაშინ როდესაც მზე ასეთია. მცენარეული მიწას ეკუთვნის; მას მიწაში აქვს გადგმული ფესვები; ის უძრავი მიწის უძრავი საფარველია.⁵ ის მიწისაგან ღმერთის ბრძანებისამებრ აღმოცენდა. ბიბლია არაფერს ამბობს იმის შესახებ, რომ მცენარეული ღმერთმა „შექმნა“. ხოლო რაც შეეხება ცოცხალ არსებებს, ისინი მიწამ ღმერთის ბრძანებით წარმოშვა, მაგრამ, ამავე დროს, ისინი ღმერთმა „შექმნა“. მცენარეულობა შესაქმის დღეთა პირველი ნახევრის ბოლოს შეიქმნა; ცოცხალი არსებები კი, რომლებიც მთელს თავიანთ ცხოვრებას მყარ მიწაზე ატარებენ, მეორე ნახევრის ბოლო დღეს შეიქმნენ. ცოცხალი არსებები, ანუ ის არსებები, რომელთაც თვითმოძრაობასთან ერთად სიცოცხლეც აქვთ მინიჭებული, მეხუთე და მეექვსე დღეს შეიქმნენ, ანუ იმ დღეებში, რომლებიც ზეციურ მნათობთა შექმნის დღეს მოსდევენ. ბიბლია შექმნილ არსებებს აღმავლობის წესით წარმოგვიჩენს. ცა მიწაზე დაბლა დგას. ზეციური მნათობნი სიცოცხლეს მოისაკლისებენ. ისინი ყველაზე უფრო დაბალ ცხოველზე დაბლა დგანან. მათი დანიშნულება ცისქვეშეთში მცხოვრებ ცოცხალ არსებათა მსახურებაა. ისინი დღისა და ღამის განმგებლად შეიქმნენ და არა თუ ადამიანის, არამედ მიწის განმგებლობისთვისაც კი არ შექმნილან.

შესაქმის ბიბლიური აღწერის არანაკლებ განსაცვიფრებელი დამახასიათებელი თვისება ისაა, რომ მასში ცის და ციური მნათობების სრულ ჩამოქვეითებას და დამდაბლებას აქვს ადგილი. მზე, მთვარე და ვარსკვლავები იმიტომ უსწრებენ წინ ადამიანის შექმნას, რომ ისინი უსიცოცხლონი არიან. ისინი არ არიან ღმერთები. იმას, რასაც ციური მნათობნი კარგავენ, ადამიანები მოიპოვებენ. ადამიანი შესაქმის მწვერვალია. პირველ სამ დღეში შექმნილ არსებებს ადგილის მონაცვლეობა არ ძალუძთ. მართალია, ციურ სხეულებს ადგილის მონაცვლეობა შეუძლიათ, მაგრამ მიმართულებისა არა. ცოცხალ არსებებს მიმართულების შეცვლა შეუძლიათ, მაგრამ „მოქმედების წესისა“ კი არა. საკუთარი „მოქმედების წესის“ შეცვლა მხოლოდ ადამიანებს ხელეწიფებათ. მარტოოდენ ადამიანია ღმერთის ხატად და მსგავსად შექმნილი არსება. ბიბლიური შესაქმის აღწერა მხოლოდ ადამიანის შექმნის შემთხვევაში იმეორებს ღმერთის მიერ მისი „შექმნის“ ამბავს. ცისა და ციურ სხეულთა შექმნის შემთხვევაში აღწერა მოგვითხრობს, რომ ღმერთმა ისინი „გააჩინა“. ასევე, მხოლოდ ადამიანის შექმნის შემთხვევაში გვამცნობს ბიბლია, რომ ღმერთში მრავალსახოვნება სუფევს: „გავაჩინოთ კაცი ჩვენ ხატად, ჩვენს მსგავსებად... შექმნა ღმერთმა კაცი, თავის ხატად შექმნა იგი, მამაკაცად და დედაკაცად შექმნა ისინი“. ორსქესოვნება ადამიანის დამსახურება როდია, მაგრამ მხოლოდ ადამიანის ორსქესოვნებას შეეძლო იმ აზრის წარმოქმნა, რომ ღმერთები და ქალღმერთები არსებობენ. ქალღმერთის ბიბლიური შესატყვისი კი არ არსებობს. მაშასადამე, შექმნა შობა არ არის. ბიბლიური შესაქმის აღწერა მდუმარედ გვასწავლის იმას, რასაც ყველგან სხვაგან ბიბლია პირდაპირ და მკაფიოდ გვამცნობს: არსებობს მხოლოდ ერთი ღმერთი, რომლის სახელიც ტეტრაგრამატონით იწერება, ცოცხალი ღმერთი, რომელიც მუდამ და ყოველთვის სუფევს, რომელმაც მარტომ შექმნა ცა და მიწა და ძალნი ყოველნი. მას არავითარი ღმერთები არ შეუქმნია და ამიტომაც არ არიან სხვა ღმერთები მის გარდა. მრავალი ღმერთი, რომელთაც ადამიანი ეთაყვანება, არარანი არიან, რომელნიც თავიანთ არსებობას მხოლოდ ადამიანთა განზრახვას უმადლიან, ხოლო თუკი ეს ღმერთები რამეს (მზის, მთვარის და ვარსკვლავების მსგავსად) წარმოადგენენ, მაშინ ღმერთები ნამდვილად არ არიან.⁶ „სხვა ღმერთებზე“ ყველა არა-პოლემიკური მითითება, რომელსაც ბიბლიაში აქვს ადგილი, მოძველებული და დრომოჭმულია, რომელთა შენარჩუნებაც ეჭვქვეშ დგას და მას არცთუ ისე დიდი მნიშვნელობა ენიჭება. არა მხოლოდ ის, რომ ბიბლიურ ღმერთს სხვა ღმერთები არ შეუქმნია; შესაქმის ბიბლიური აღწერაზე დაყრდნობით იმაშიც კი შეიძლება ეჭვი შევიტანოთ – შექმნა თუ არა ღმერთმა ისეთი არსებები, რომელთაც „მითიურნი“ შეიძლება ვუწოდოთ. ცა და მიწა და ყოველნი ძალნი ადამიანისათვის, როგორც ასეთისთვის, მუდამ ხელმისაწვდომია. იმის გასაგებად, თუ რატომ შეიცავს ბიბლია მთელ რიგ თავებს, რომლებიც მითიურის (ან ლეგენდარულის) და ისტორიულის განსხვავების ჟამს, ისტორიულად წარმოჩინდება, სწორედ ამ ფაქტს უნდა დავემყაროთ.

*  *  *

ბიბლიის თანახმად, შესაქმემ ადამიანის შექმნით მიაღწია თავის აპოგეას და ამით დასრულდა. მხოლოდ ადამიანის შექმნის შემდგომ დაინახა ღმერთმა „ყოველივე, რაც გააჩინა, და, აჰა ძალიან კარგი იყო“. თუ ეს ასეა, მაშინ ბოროტი ან ცუდი როგორღა წარმოიქმნა? როგორც ჩანს, ბიბლიური პასუხი ამგვარია: რადგან ყველაფერი კარგი ღვთიური წარმოშობისაა, ბოროტი ადამიანური წარმოშობისა უნდა იყოს. თუკი ყოველივე ღმერთის შექმნილი მთლიანობაში ასეთი კარგია, ეს სულაც არ მოასწავებს იმას, რომ მისი ყოველი ნაწილი კარგია, ან რომ შესაქმე მთლიანობაში არავითარ ბოროტებას არ შეიცავს. ღმერთი არ მიიჩნევდა, რომ მისი შესაქმის უკლებლივ ყველა ნაწილი კარგი იყო. ალბათ, შესაქმე მთლიანობაში ვერ იქნებოდა „ესოდენ კარგი“, თუკი ის თავის-თავში რაიმე ბოროტებას არ შეიცავდა. შეუძლებელია, რომ ნათელი ბნელის გარეშე არსებობდეს, ხოლო ბნელი ისეთივე ნაყოფია შესაქმისა, როგორც ნათელი. ჭირსა და მშვიდობას ღმერთი ერთნაირად ქმნის (ესაია 45:7). როგორც არ უნდა იყოს ეს, მას შემდეგ, რაც ბიბლია შესაქმეზე საუბარს ასრულებს, ბოროტებანი, რომელთა წარმოქმნაც სააშკარაოზე გამოდის, როგორც ჩანს, ბოროტების განსაკუთრებულ სახეს წარმოადგენენ: ბოროტებანი, რომელნიც ადამიანს ახვევიან თავს. ეს ბოროტებანი შესაქმესთან დაკავშირებულნი ან მასში ნაგულისხმევნი არ არიან, როგორც ამას ბიბლია გვიჩვენებს ადამიანის პირველსაწყისი მდგომარეობის წარმოჩენისას. ამ მდგომარეობის წარმოჩენისათვის ბიბლიას მოუწევს ადამიანის შექმნის შესახებ ხელახლა მოგვითხროს, თანაც ისე, რომ ადამიანის შექმნა, რამდენადაც ეს შესაძლებელია, მთავარ თემად აქციოს. ეს მეორე აღწერა იმ კითხვაზე როდი სცემს პასუხს, თუ როგორ გაჩნდნენ ცა, მიწა, და სხვა ძალნი, არამედ იმაზე, თუ როგორ გაჩნდა ბოროტებით გარშემორტყმული ადამიანური სიცოცხლე, მაშინ, როდესაც პირველსაწყის მდგომარეობაში იგი სულაც არ იყო ასეთი. შესაძლოა, მეორე აღწერამ პირველი შეავსოს, თუმცა, ისიც სავსებით შესაძლებელია, რომ შესწორებები შეიტანოს მასში და მასთან წინაღმდეგობაშიც მოვიდეს. საბოლოო ჯამში, ბიბლია არსად გვასწავლის იმის შესახებ, რომ შესაქმეზე საუბარი საკუთარ თავთან წინაღმდეგობაში მოსვლის გარეშე შესაძლებელია. პოსტ-ბიბლიურ ენაში, თორას საიდუმლოებანი იგივე თორას წინააღმდეგობანია. ღმერთის საიდუმლოებანი ღმერთთან დაკავშირებული წინააღმდეგობანია.

*  *  *

შესაქმის პირველი აღწერა ადამიანის შექმნით სრულდება; ხოლო მეორე აღწერა ადამიანით იწყება. პირველი აღწერის მიხედვით, ღმერთმა მხოლოდ და მხოლოდ ადამიანი შექმნა თავის ხატად და მსგავსად; მეორე აღწერის მიხედვით კი, ადამიანი ღმერთმა მიწის მტვრისაგან გამოსახა და მის ნესტოებს სიცოცხლის სუნთქვა შთაბერა. მეორე აღწერა ცხადყოფს, რომ ადამიანი ორი სიღრმისეულად განსხვავებული ნაწილისგან შედგება – უზენაესი და უმდაბლესი ნაწილებისაგან. პირველ აღწერაში ისე ჩანს, თითქოს მამაკაცი და დედაკაცი ერთდროულად ყოფილიყვნენ შექმნილნი; მეორე აღწერის თანახმად კი, პირველად კაცი შეიქმნა. ადამიანი, უფრო ზუსტად კი, ადამიანთა უმრავლესობა, მიწათმოქმედის ცხოვრებით ცხოვრობს; მათი ცხოვრება შეჭირვებული და მძიმეა. თუკი ადამიანის ცხოვრება პირველსაწყის მდგომარეობაშიც შეჭირვებული და ულმობელი იქნებოდა, მაშინ იგი იძულებული იქნებოდა, ან სულ მცირე, საშინელი ცდუნება ექნებოდა, რომ ულმობელი, სასტიკი და უსამართლო ყოფილიყო. მას საერთოდ არ დაეკისრებოდა პასუხისმგებლობა იმის გამო, რომ იგი არ იყო სათნო და სამართლიანი. მაგრამ ადამიანი სრულად უნდა აგებდეს ამაზე პასუხს. შესაბამისად, ადამიანის ცხოვრების სიმძიმე მისი დანაშაულითაა გამოწვეული. მისი პირველსაწყისი მდგომარეობა ერთობ უზრუნველი უნდა ყოფილიყო. მას არ სჭირდებოდა არც წვიმა და არც მძიმე შრომა. ღმერთმა ადამიანი კარგად მორწყულ, საუცხოო ნაყოფით დახუნძლულ, ხეხილით მდიდარ ბაღში დასვა. თუმცა, მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანი უზრუნველი ცხოვრებისათვის შეიქმნა, იგი არ შექმნილა ფუფუნებაში ცხოვრებისთვის. ედემის ბაღში ოქრო და ძვირფასი ქვები არ მოიძებნებოდა. ადამიანი უბრალო ცხოვრებისათვის შეიქმნა. შესაბამისად, ღმერთმა მას ყველა ხის ნაყოფის ჭამის უფლება მისცა, გარდა კეთილისა და ბოროტის შეცნობის ხის ნაყოფისა, „რადგან, როგორც კი შეჭამ, მოკვდები“. ცოდნა ადამიანისთვის აკრძალული არ იყო. ცოდნის გარეშე იგი ვერც შეცნობის ხეს, ვერც დედაკაცს და ვერც ცხოველებს ვერ შეიმეცნებდა; მის გარეშე იგი ვერც აკრძალვას გაიგებდა. ის, რასაც კაცი მოისაკლისებდა, კეთილისა და ბოროტის ცოდნა იყო, ე.ი. ის ცოდნა, რომელიც მისთვის, მისი ცხოვრების წარმართვისათვის იყო საჭირო. მიუხედავად იმისა, რომ ის ბავშვი არ იყო, მას მაინც ბავშვურ უბრალოებასა და ღმერთისადმი მორჩილებაში უნდა ეცხოვრა. ჩვენ თავისუფლად შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ცის დამდაბლება პირველ აღწერაში და შეცნობის ხის ნაყოფის ჭამის აკრძალვა მეორე აღწერაში ურთიერთკავშირშია. ვიდრე ადამიანს შეცნობის ხის ნაყოფის ჭამა აკრძალული ჰქონდა, მას არ ეკრძალებოდა სიცოცხლის ხის ნაყოფის ჭამა.

კეთილისა და ბოროტის შეცნობის უნარის არმქონე ადამიანი ერთობ კმაყოფილი იყო თავის მდგომარეობით, კერძოდ კი, მარტოობით. მაგრამ ღმერთმა, რომელსაც კეთილისა და ბოროტის შეცნობა შეეძლო, თქვა, რომ „არ ვარგა ადამის მარტოდ ყოფნა. გავუჩენ შემწეს, მის შესაფერს“. ამიტომაც შექმნა ღმერთმა ცხოველები და მიჰგვარა ადამიანს, მაგრამ როგორც აღმოჩნდა, ისინი მისი შესაფერი შემწეები არ გამოდგნენ. ამიტომ ღმერთმა შექმნა დედაკაცი კაცის ნეკნისგან. კაცმა მიიღო დედაკაცი, როგორც ძვალი მის ძვალთაგანი და ხორცი მის ხორცთაგანი. კეთილისა და ბოროტის შეცნობის უნარის არქონის გამო, მამაკაცს დედაკაცისათვის კეთილი არ უწოდებია. მთხრობელი იქვე ამატებს – „ამიტომაც (სახელდობრ კი, იმიტომ, რომ დედაკაცი კაცის ძვალია ძვალთაგანი და ხორცი ხორცთაგანი) მიატოვებს კაცი დედ-მამას და მიეწებება თავის მეუღლეს, რათა ერთხორცად იქცნენ“. ორივენი შიშველნი იყვნენ, მაგრამ კეთილისა და ბოროტის შეცნობის უნარის არქონის გამო, არ რცხვენოდათ.

ამრიგად, ჩვენი პირველი წინაპრების დაცემისათვის ყველა საჭირო პირობა იყო შექმნილი. პირველი ნაბიჯი გველმა გადადგა, რომელიც ყველაზე ცბიერი იყო ცხოველთა შორის. მან აცდუნა დედაკაცი და აკრძალვის დარღვევისაკენ უბიძგა მას, ხოლო დედაკაცმა კი მამაკაცი აცდუნა. ცდუნება უმდაბლესიდან უმაღლესისკენაა მიმართული. ბიბლია არაფერს ამბობს იმის შესახებ, თუ რამ აცდუნა გველი, რათა უკვე შემდგომ მას დედაკაცი ეცდუნებინა – დაერღვია ღვთაებრივი აკრძალვა. გონივრული იქნებოდა იმის დაშვება, რომ გველი თავისი ცბიერების გამო მოიქცა ისე, როგორც მოიქცა. ე.ი. ის დაბალი სახის სიბრძნეს ფლობდა და თანდაყოლილად ღვარძლიანი იყო. ყოველივე ღმერთის მიერ შექმნილი ვერ იქნებოდა ძალიან კარგი, თუ საკუთარ თავში ბოროტისადმი თანადაყოლილი მიდრეკილების შემცველი არ იქნებოდა. გველის შეცდენა იმით იწყება, რომ თითქოს ღმერთმა მამაკაცსა და დედაკაცს ყველა ხის ნაყოფის ჭამა აუკრძალა, ამაში კი იგულისხმება, რომ ღმერთის აკრძალვა ბოროტი და შეუსრულებადია. დედაკაცს გველის ნათქვამში შესწორება შეაქვს და ამით აკრძალავას უფრო მკაცრს ხდის, ვიდრე ის სინამდვილეში იყო: „რაც კი ბაღშია, ყველა ხის ნაყოფი გვეჭმევა, ოღონდ შუაგულ ბაღში რომ ხე დგას, იმის ნაყოფს ნუ შეჭამთ, გვითხრა ღმერთმა; არ გაეკაროთ, თორემ მოკვდებითო“.

ღმერთს სულაც არ აუკრძალავს კაცისთვის ბოროტისა და კეთილის შეცნობის ხესთან მიკარება. გარდა ამისა, ქალი კონკრეტულად შეცნობის ხეზე არ საუბრობს. შესაძლოა, მას მხედველობაში სიცოცხლის ხე ჰქონდა. მეტიც, აკრძალვა ღმერთმა მხოლოდ კაცს დაუწესა, მაშინ, როდესაც დედაკაცის თქმით, ღმერთი მასაც ელაპარაკა. დარწმუნებით შეიძლება ითქვას, რომ ღვთაებრივი აკრძალვის შესახებ მან მხოლოდ ადამიანური გზით უწყოდა. გველი ცდილობს, დაარწმუნოს დედაკაცი, რომ ისინი არ მოკვდებიან, – „მაგრამ იცის ღმერთმა, რომ როგორც კი შეჭამთ, თვალი აგეხილებათ და შეიქმნებით ღმერთივით კეთილისა და ბოროტის შემცნობელნი“. ღმერთის ჭეშმარიტებას გველი არაპირდაპირი გზით აყენებს ეჭვქვეშ. იმავდროულად, ის იმ ფაქტის მიჩუმათებასაც ცდილობს, რომ ხის ნაყოფის ჭამა ღმერთისადმი დაუმორჩილებლობას მოასწავებს. დედაკაცი მას სრულად დაჰყვა. გველის მტკიცებით, კეთილისა და ბოროტის შეცნობა ადამიანს სიკვდილისადმი შეუვალს გახდის (თუმცა ჩვენ არ ვიცით, გველს სჯერა ამის თუ არა). ხოლო დედაკაცმა მიივიწყა ღვთაებრივი აკრძალვა და, ამრიგად, შეიძლება ითქვას, იგემა კიდეც შეცნობის ხის ნაყოფი. იგი უკვე გარკვეულ ცოდნას იღებს კეთილისა და ბოროტის შესახებ. მან „დაინახა, რომ კარგი იყო საჭმელად ის ხე, რომ თვალწარმტაცი და საამური სანახავი იყო“, ამიტომაც მოწყვიტა მისი ნაყოფი და შეჭამა. ამით კი კაცის დაცემა მან თითქმის გარდაუვალი გახადა, რადგან იგი მისი განაყოფი იყო. დედაკაცმა ხის ნაყოფი კაცს მისცა და მანაც შეჭამა ის. დაუმორჩილებლობის მორევში კაცი დედაკაცმა გადაიყოლა. ხის ნაყოფის ჭამის შემდეგ მათ თვალები აეხილათ და საკუთარი სიშიშვლე შეიცნეს. ამიტომაც გადააკერეს ლეღვის ფოთლები და წინსაფრები გაიკეთეს. დაცემის შედეგად მათ საკუთარი სიშიშვლის შერცხვათ. კეთილისა და ბოროტის შეცნობის ხის ნაყოფის ჭამის შემდეგ მათ გააცნობიერეს, რომ სიშიშვლე ცუდია.

*  *  *

ბიბლია არაფერს ამბობს იმის შესახებ, რომ ჩვენი პირველი წინაპრების დაცემა მათი ღმერთის მსგავსად გახდომის სურვილით იყო განპირობებული. ღმერთის წინააღმდეგ ისინი ხელაღებით როდი ამბოხდნენ, არამედ მათ ღმერთისადმი მორჩილება მიივიწყეს და დაუმორჩილებლობის მორევში გადაეშვნენ. მიუხედავად ამისა, ღმერთმა ისინი სასტიკად დასაჯა. მაგრამ ეს სასჯელი ვერ შეცვლიდა იმ ფაქტს, რომელიც, ღმერთის თქმით, ადამიანის დაუმორჩილებლობის გამო მოხდა: „აჰა გახდა ადამი როგორც ერთი ჩვენთაგანი, შემცნობელი კეთილისა და ბოროტისა“. მეტიც, ახლა უკვე იმის საფრთხე არსებობდა, რომ კაცს სიცოცხლის ხის ნაყოფი შეეჭამა და სამარადჟამოდ ეცოცხლა. ამიტომაც ღმერთმა იგი ბაღიდან გააძევა და მისი უკან დაბრუნება შეუძლებელი გახადა. საინტერესოა, თუ რატომ არ შეჭამა კაცმა სიცოცხლის ხის ნაყოფი მაშინ, როდესაც ჯერ კიდევ ბაღში ბინადრობდა, ამ ხის ნაყოფის ჭამა მისთვის ხომ არ აუკრძალავთ. ალბათ იმიტომ, რომ ამაზე მას არც კი უფიქრია, რადგან კეთილისა და ბოროტის შეცნობის უნარის არქონის გამო, სიკვდილისა არ ეშინოდა. გარდა ამისა, ღვთაებრივი აკრძალვის გამო, მისი ყურადღება შეცნობის ხისკენ იყო მიპყრობილი და არა სიცოცხლის ხისკენ.

ბიბლია გვასწავლის, რომ ადამიანს კეთილისა და ბოროტის შეცნობის უნართა გარეშე, უბრალო ცხოვრებით უნდა ეცხოვრა. მაგრამ, როგორც ჩანს, მთხრობელმა კარგად უწყის, რომ ის არსება, რომლისთვისაც კეთილისა და ბოროტის შეცნობისაკენ სწრაფვა შესაძლოა აკრძალული იყოს, ე.ი. ის არსება, რომელიც გარკვეულ დონეზე აცნობიერებს, რომ კეთილისა და ბოროტის შეცნობა მისთვის დამღუპველია, ასეთ ცოდნას აუცილებლად ფლობს. ბოროტებისაგან ადამიანის ტანჯვა თავის თავში კეთილისა და ბოროტის შესახებ ადამიანურ ცოდნას გულისხმობს და პირიქით. ადამიანს ბოროტების გარეშე ცხოვრება სწადია. ბიბლია გვამცნობს, რომ ადამიანს ბოროტების გარეშე ცხოვრების შესაძლებლობა მიეცა. ამდენად, იგი არ უნდა ადანაშაულებდეს ღმერთს იმ ბოროტებათა გამო, რომლისგანაც იტანჯება. ადამიანისათვის ამ შესაძლებლობის მიცემით, ღმერთი იმაში არწმუნებს მას, რომ მისი სიღრმისეული სურვილი შეუსრულებადია. დაცემის ამბავი ღმერთის მიერ ადამიანის წვრთნის ისტორიის პირველი ნაწილია.

ადამიანი კეთილისა და ბოროტის ცოდნით უნდა ცხოვრობდეს, იმ სატანჯველის ჭაპანს უნდა ეწეოდეს, რომელიც მას ამ ცოდნის ფლობის, მისი მოპოვების გამო დაეკისრა. ადამიანური სიკარგე ან სიცუდე ამ ცოდნას და ყოველივე იმას გულისხმობს, რაც ამ ცოდნას ახლავს თან. ადამიანის სიკარგესა და სიცუდეზე პირველ ქარაგმას ბიბლია პირველი ძმების შესახებ მონათხრობში გადმოგვცემს. უფროსი ძმა კაენი, მიწის მუშაკი იყო. უმცროსი ძმა აბელი კი – მეცხვარე. ღმერთმა მიწის მუშაკის ძღვენს, მეცხვარის ძღვენი არჩია, რომელმაც მას თავისი ფარის რჩეული პირუტყვი მიართვა. ამგვარი გამორჩევის მიზეზები მრავლად იყო, მაგრამ ერთ-ერთი, როგორც ჩანს, ისაა, რომ პირველსაწყის უბრალოებასთან მწყემსური ცხოვრება უფრო ახლოსაა, ვიდრე მიწის მუშაკთა ცხოვრება. ამგვარმა არჩევანმა კაენი ერთობ გაანაწყენა, და მიუხედავად იმისა, რომ ღმერთისაგან წინასწარ იყო გაფრთხილებული – ცოდვა არ ჩაედინა, თავისი ძმა მაინც მოკლა. საკუთარი დანაშაულის უარყოფის ამაო მცდელობის შემდგომ, რამაც მისი მდგომარეობა კიდევ უფრო დაამძიმა – („ჩემი ძმის დარაჯი ხომ არ ვარ“) – ღმერთმა კაენი დაწყევლა, ისე, როგორც გველი და მიწა დაწყევლა დაცემის შემდგომ, განსხვავებით ადამისა და ევასაგან, რომლებიც მას არ დაუწყევლია. ღმერთმა დასაჯა იგი, ოღონდაც სიკვდილით არა: ნებისმიერი, ვინც კი კაენს მოკლავდა, უფრო სასტიკად დაისჯებოდა, ვიდრე თავად კაენი. კაენის შედარებით მსუბუქი სასჯელი იმ გარემოებით როდი უნდა აიხსნას, რომ მკვლელობა ერთმნიშვნელოვნად აკრძალული არ ყოფილა: კაენმა არ იცოდა, რომ ადამიანი ღმერთის ხატად და მსგავსად იყო შექმნილი, მაგრამ კეთილისა და ბოროტის შესახებ გარკვეულ ცოდნას ხომ მაინც ფლობდა, ამასთან ისიც ხომ იცოდა, რომ აბელი მისი ძმა იყო. ამდენად, უმჯობესი იქნება კაენის სასჯელის ახსნას ის ვარაუდი დავუდოთ საფუძვლად, რომ თავდაპირველად, სასჯელები უფრო მსუბუქი იყო, ვიდრე მოგვიანებით. კაენმა მისი თანამოაზრის, ძმისმკვლელი რომულუსის დარად, ქალაქი დააარსა. მისი ზოგიერთი შთამომავალი, ამა თუ იმ ხელობაში გაწაფული ხალხის წინაპარი იყო. ქალაქი და ხელობანი, ადამიანის პირველსაწყისი უბრალოებისათვის ესოდენ უცხო მოვლენები, დასაბამს კაენისა და მისი შთამომავლობიდან იღებს და არა შეთისგან, რომელიც აბელის ბადალი და მისი შთამომავლობის გამგრძელებელი იყო. ნათელია, რომ ბიბლიური მონათხრობის ეს ადგილი, ქალაქისა და ხელობათა შესახებ ბიბლიის საბოლოო სიტყვა არ არის. პირიქით, ამ მოვლენებს ბიბლია პირველად სწორედ აქ ეხება; ისევე, როგორც იმ შემთხვევაში, როდესაც კეთილისა და ბოროტის თაობაზე პირველად ბიბლია აკრძალული ხის ნაყოფის შესახებ მონათხრობით გვამცნობს, ხოლო თორას გამოცხადება, ე.ი. კეთილისა და ბოროტის შესახებ ადამიანისთვის მინიჭებული უზენაესი სახის ცოდნა, ბიბლიის საბოლოო სიტყვაა კეთილისა და ბოროტის შესახებ. კაენის შთამომავლობის აღწერა თავის კულმინაციას ლამექის კვეხნაში აღწევს, რომელიც საკუთარი ცოლების წინაშე მკვლელობის ჩადენით ტრაბახობდა, კერძოდ კი იმით, რომ შურისმაძიებლობაში მან თვით ღმერთს გადააჭარბა. შეთის (წარღვნამდელი) რასა ერთი გამომგონებლითაც კი ვერ დაიტრაბახებს. ამ რასას მხოლოდ ორი გამორჩეული კაცი ჰყავდა – ენოში, რომელიც ღმერთთან დადიოდა, და ნოე, რომელიც მართალი კაცი იყო და, ამდენად, ისიც ღმერთთან დადიოდა. ცივილიზაცია და ღვთისმოსაობა ორი ერთმანეთისაგან ძალზედ განსხვავებული რამაა.

ნოეს დროს ადამიანთა უკეთურებამ ისე იმატა, რომ ღმერთმა ადამიანის და ყველა სხვა მიწიერი არსების შექმნა ინანა, მხოლოდ ნოეს გარდა. ამიტომ ღმერთმა წარღვნა მოუვლინა მიწას. ზოგადად, ადამიანის სიცოცხლე წარღვნამდე უფრო ხანგრძლივი იყო, ვიდრე მის შემდგომ. წარღვნამდელი ადამიანის დღეგრძელობა იმით იყო განპირობებული, რომ პირველსაწყისმა მდგომარეობამ მის ბუნებას მნიშვნელოვანი კვალი დაატყო. თავდაპირველად ადამიანი ედემის ბაღში ცხოვრობდა, სადაც მას სიცოცხლის ხის ნაყოფის ჭამა შეეძლო, რაც მას უკვდავს გახდიდა. წარღვნამდელი ადამიანის სიცოცხლის ხანგრძლივობა სწორედ ამ დაკარგულ შანსს განასახიერებს. ამ თვალსაზრისით, წარღვნამდელი ადამიანის წარღვნის შემდგომ ადამიანად გარდასახვა მის დაკნინებას მოსწავებს. ეს შთაბეჭდილება იმ ფაქტით დასტურდება, რომ წარღვნამდე ღვთისშვილები შედიოდნენ ადამიანის ასულებთან და წარმოშობდნენ ძლიერ, ძველთაგანვე სახელოვან ხალხს. წარღვნის შემდგომ კი ამგვარი რამ აღარ მომხდარა. მეორე მხრივ, ჩვენი პირველი წინაპრების დაცემით, თავის დროზე, შესაძლებელი ან აუცილებელი შეიქმნა, რომ ღმერთს თავისი თორა გამოეცხადებინა, რაშიც გადამწყვეტი როლი წარღვნამ შეასრულა. ამ გადმოსახედიდან, წარღვნამდელი ადამიანის წარღვნის შემდგომ ადამიანად გარდასახვა ერთგვარ წინსვლად შეიძლება ჩაითვალოს. დაცემასთან მიმართებაში არსებული ორაზროვნება, რომ მისი, როგორც შეცოდების თავიდან აცილება ერთდროულად შესაძლებელი და შეუძლებელი იყო, ადამიანთა წარღვნამდელი მოდგმის ორაზროვან სტატუსში ჰპოვებს ასახვას.

ადამიანთა წარღვნამდელ მოდგმასა და თორას გამოცხადებას შორის არსებული ურთიერთკავშირი ღმერთსა და ადამიანს შორის დადებული პირველი აღთქმითაა უზრუნველყოფილი, იმ აღთქმით, რომელიც წარღვნის შემდგომაა დადებული. წარღვნა შესაფერი სასჯელი იყო წარღვნამდელი ადამიანების უკიდეგანო და თითქმის საყოველთაო უკეთურების გამო. წარღვნამდე, ადამიანი, ასე ვთქვათ, ყოველგვარი შეზღუდვის, ყოველგვარი კანონის გარეშე ცხოვრობდა. ვიდრე ჩვენი პირველი წინაპრები ჯერ კიდევ ედემის ბაღში ბინადრობდნენ, მათ სხვა არაფერი ეკრძალებოდათ, გარდა კეთილისა და ბოროტის შეცნობის ხის ნაყოფის ჭამისა. წარღვნამდელი ადამიანის ვეგეტერიანელობა მკაფიო აკრძალვით როდი იყო განპირობებული (დაბადება, 1:29); არამედ იმით, რომ ხორცისაგან თავშეკავება ღვინისგან თავშეკავებასაც გულსხმობს (შდრ. დაბადება, 9:20), მათგან თავშეკავება ადამიანის პირველსაწყისი უბრალოების ნაშთია. ედემის ბაღიდან გამოძევების შემდგომ ღმერთს ადამიანები არ დაუსჯია, იმ გამონაკლის შემთხვევას თუ არ მივიღებთ მხედველობაში, როდესაც მან კაენს შედარებით მსუბუქი სასჯელი დააკისრა. მას ადამიანებისათვის არც მსაჯულები დაუდგენია. ღმერთმა ერთგვარი ცდა ჩაატარა – იმგვარად გამოეწვრთნა ადამიანები, რომ მათ ყოველგვარი კანონისაგან თავისუფლად ცხოვრება შესძლებოდათ. ეს ცდა, მსგავსად იმ მცდელობისა, რომლის შედეგადაც ადამიანები გულუბრყვილო ბავშვებად უნდა დარჩენილიყვნენ, კრახით დასრულდა. უკვე დაცემული, ისევე, როგორც ფეხზე აღმდგარი ადამიანისათვის მკაცრი წესების დაწესებაა საჭირო. მან კანონმორჩილად უნდა იცხოვროს. მაგრამ ეს კანონი თავსმოხვეული არ უნდა იყოს, არამედ ის აღთქმის ნაწილს უნდა შეადგენდეს, აღთქმისა, სადაც ღმერთი და ადამიანი თანაბარნი არიან, მიუხედავად იმისა, რომ ისინი თანაბარი მონაწილენი არ არიან. ამგვარი ურთიერთობა წარღვნის შემდგომ ჩამოყალიბდა. მისი ანალოგი წარღვნამდელ დროში, არც დაცემამდე და არც მის შემდგომ არ არსებულა.

*  *  *

აღთქმასთან მიმართებაში არსებული უთანასწორობა ყველაზე უკეთ შემდეგი ფაქტით ცხადდება – როდესაც ღმერთმა პირობა დადო, რომ დედამიწის არსებობის მანძილზე სიცოცხლეს აღარასდროს მოსპობდა, მან ეს იმ პირობით როდი გააკეთა, რომ ყველა ან თითქმის ყველა ადამიანი იმ კანონთა მორჩილი უნდა ყოფილიყო, რომლებიც მან წარღვნის შემდგომ დაადგინა: ღმერთი თავის აღთქმას დებს იმისდა მიუხედავად, ან სულაც იმის გამო, რომ კარგად უწყის, თუ რაოდენ ბოროტია ადამიანის გულისთქმა ყრმობიდანვე. ნოე მოგვიანებით გაჩენილ ადამიანთა პირველი წანაპარია, ისევე, როგორც თავის დროზე ადამი იყო. წარღვნის მეშვეობით დედამიწის განწმენდა, გარკვეული თვალსაზრისით, ადამიანთა მოდგმის პირველსაწყის მდგომარებაში დაბრუნებას ნიშნავს. ეს ერთგვარი მეორე შესაქმეა. დადგენილ ფარგლებში წარღვნის შემდგომი ადამიანის მდგომარეობა წარღვნამდელი ადამიანის მდგომარეობაზე აღმატებულია. განსაკუთრებულად ერთ გარემოებას უნდა გაესვას ხაზი: წარღვნის შემდგომი კანონებით მკვლელობა სასტიკად იკრძალება, მეტიც სიკვდილით ისჯება იმიტომ, რომ ადამიანი ღმერთის ხატად და მსგავსად შეიქმნა (დაბადება, 9:6). პირველმა აღთქმამ, ერთი მხრივ, იმედი გააღვივა, მეორე მხრივ კი, სასჯელი გაამკაცრა. მხოლოდ წარღვნის შემდეგ გახდა ადამიანის ცხოველებზე განმგებლობა, რომელიც მას დასაბამიდანვე ჰქონდა მინიჭებული და დამტკიცებული, ცხოველებისთვის საშიში და ძრწოლის მომგვრელი.

წარღვნის შემდგომი აღთქმა აბრაამთან დადებული აღთქმის საფუძველს ამზადებს. ბიბლია სამ ძირითად მოვლენას გამოარჩევს, რომლებიც წარღვნის შემდგომ აღთქმის დადებასა და ღმერთის მიერ აბრაამის მოწოდებას შორის მოხდა: ნოეს მიერ ქანაანის, ქამის ვაჟის დაწყევლა; ქამის შვილიშვილის, ნებროთის მიერ წარმატების მიღწევა და ადამიანების მცდელობა, აეგოთ ქალაქი ისეთი გოდოლით, რომლის წვერიც ცას მიწვდებოდა, რათა არ გაფანტულიყვნენ დედამიწის ზურგზე. ქანაანი, ვისი მიწაც აღთქმულ მიწად იქცა, დაიწყევლა, ვინაიდან ქამმა საკუთარი მამის, ნოეს სიშიშვლე იხილა და ამით ყველაზე წმინდა, თუმცა დაუწერელი კანონი დაარღვია. ქანაანის დაწყევლის კვალდაკვალ ნოემ სემი და იაფეთი აკურთხა, რადგანაც მათ პირი უკან ჰქონდათ მიქცეული და მამის სიშიშვლე არ დაუნახავთ. ადამიანთა მოდგმის ყველაზე უფრო სიღრმისეულ დაყოფას, რომელიც წარღვნის შემდგომ მოხდა, ჩვენ სწორედ ამ ადგილას ვხვდებით, კერძოდ კი, „დაწყევლილებად“ და „კურთხეულებად“ დაყოფას. ნებროთი პირველი ძლიერი კაცი იყო დედამიწაზე, იგი ძლიერი მონადირე იყო უფლის წინაშე. მის სამეფოში ბაბილონი შედიოდა (დიდი სამეფოები იმისთვის არსებობდა, რომ ადამიანთა დაქსაქსულობა დაეძლიათ. დაპყრობა და ნადირობა ერთმანეთის მონათესავე ცნებებია). სწორედ ბაბილონი იყო ის ქალაქი, რომელიც ადამიანებმა ერთად ყოფნისთვის და სახელის მოხვეჭისთვის ააშენეს. ღმერთმა ისინი გაფანტა მათთვის ენის არევით, ადამიანთა მოდგმის სხვადასხვა ჯგუფებად დაყოფით, რომლებსაც ერთმანეთის არ ესმოდათ. ღმერთმა ისინი ერებად, ანუ ისეთ ჯგუფებად დაჰყო, რომელთაც არა მხოლოდ საერთო წარმომავლობა, არამედ საერთო ენაც აერთიანებდათ. ადამიანთა მოდგმის ერებად დაყოფა წარღვნის შერბილებულ ალტერნატივად შეიძლება განვიხილოთ.

ის სამი მოვლენა, რომელიც წარღვნის შემდგომ დადებულ აღთქმასა და ღმერთის მიერ აბრაამის მოწოდებას შორის მოხდა, იმაზე მიუთითებს, თუ როგორი მიმართება აქვს ღმერთს იმ ადამიანებთან, რომელთაც კეთილისა და ბოროტის ცოდნა აქვთ და რომელთაც სიყრმიდანვე ბოროტი გულისთქმა ამოძრავებთ. თითქმის საყოველთაო ბოროტების სასჯელი თითქმის საყოველთაო განადგურება უკვე აღარ იქნება, არამედ მისი თავიდან აცილება ადამიანთა მოდგმის ერებად დაყოფის გზით მოხდება. ადამიანთა მოდგმა დაწყევლილებად ან კურთხეულებად როდი დაიყოფა (ამგვარი დაყოფა ნოეს ეკუთვნის და არა ღმერთს), არამედ რჩეულ და არარჩეულ ერებად. ერების წარმოქმნით შესაძლებელი გახდა ნოეს კიდობნის (რომელიც წყლით დაფარულ დედამიწაზე ეულად ტივტივებდა) ჩანაცვლება ერთიანი, მრავალრიცხოვანი ერით, რომელიც დედამიწაზე არსებულ სხვა ერებს შორის ცხოვრობდა. რჩეული ერის გამორჩევა აბრაამის გამორჩევით იწყება. ნოე მისი თანამედროვეებისაგან იმის გამო გამოარჩიეს, რომ იგი მართალი კაცი იყო; ხოლო აბრაამი თავის თანამედროვეებს, თავის ქვეყანასა და ნათესავებს ღმერთის ბრძანებისამებრ გამოეყო, იმ ბრძანების საფუძველზე, რომელსაც თან ღმერთის აღთქმა ახლდა, რომ მისგან დიდ ხალხს შექმნიდა. ბიბლია დუმილს ამჯობინებს იმის თაობაზე – აბრაამის ესოდენ ერთმნიშვნელოვანი გამორჩევა მისი უმწიკვლოებით იყო განპირობებული თუ არა. როგორც არ უნდა იყოს ეს, აბრაამის უმწიკვლოება ღმერთის ბრძანებებისადმი მყისიერი მორჩილებიდან ჩანს. კერძოდ, მას სწამს ღმერთის აღთქმისა, რომლის შესრულებასაც, სავარაუდოდ, იგი ვერც კი მოესწრებოდა, ვინაიდან იგი, როგორც წარღვნის შემდგომი ადამიანი, ხანმოკლე სიცოცხლისთვისაა განწირული. ამასთან, ქანაანის მიწა მხოლოდ მას შემდგომ დაუმკვიდრდებოდა მის შთამომავლებს, როდესაც ისინი დიდ ხალხად იქცეოდნენ.

აღთქმის შესრულებისათვის საჭირო იყო, რომ აბრაამი უშვილძიროდ არ გადავრდნილიყო, რადგან იგი უკვე საკმაოდ მოხუციც იყო. ამიტომ ღმერთმა მას შთამომავლობა აღუთქვა. აბრაამი მართალ კაცად ღმერთის თვალში, უწინარეს ყოვლისა, მისი აღთქმისადმი უპირობო რწმენის გზით იქცა. ღმერთის ნება-სურვილით, მისი აღთქმა აბრაამისა და სარას შთამომავლებს უნდა განეხორციელებინათ. მაგრამ ეს აღთქმა, სარაზე რომ არაფერი ვთქვათ, აბრაამსაც კი სასაცილოდ ეჩვენებოდა: აბრაამი ასი წლის იყო, სარა კი ოთხმოცდაათის. და მაინც, ღმერთისათვის სასწაულებრივი არაფერია. სასაცილო ცნობა სასიხარულო ცნობად იქცა. რასაც მაშინათვე ღმერთის მორიგი ცნობა მოჰყვა, რომ იგი სოდომისა და გომორის მაცხოვრებელთა უკეთურებით იყო შეწუხებული. ღმერთმა ჯერ კიდევ არ იცოდა, მართლაც ისეთი უკეთურები იყვნენ ისინი, როგორც ამას სხვები ამბობდენ, თუ არა. თუმცკი, შესაძლებელია, რომ ისინი მართლაც ასეთები ყოფილიყვნენ. შესაძლოა, წარღვნის თაობის მსგავსად, ისინი მართლაც საყოველთაო განდაგურებას იმსახურებდნენ. ნოემ თავისი თაობის განადგურება ყოველგვარი ჩაკითხვის გარეშე მიიღო. და ეს მაშინ, როდესაც აბრაამმა, რომელსაც უფრო ღრმად სწამდა ღმერთისა და მისი სამართლიანობისა, რომელიც უკეთ აცნობიერებდა, რომ თვითონ მარტოოდენ მტვერი და ნაცარი იყო, შიშითა და კანკალით გაბედა, რომ ღმერთის სამართლიანობისათვის მიემართა, რომ მას, მთელი ქვეყნიერების მსაჯულს, უკეთურთა შორის მართალნიც არ მოესპო. აბრაამის დაჟინებული ვედრების საპასუხოდ, ღმერთმა აღუთქვა მას, რომ არ დაღუპავდა სოდომს, თუკი ქალაქში ათი მართალი კაცი მაინც აღმოჩნდებოდა. იგი ქალაქს ათი მართალი მცხოვრების გულისთვის გადაარჩენდა. ღმერთის სამართლიანობის აღსრულებაში, აბრაამმა მოკვდავი თანაშემწის როლი შეასრულა. იგი ისე მოიქცა, თითქოსდა ღმერთის სამართლიანად ქცევაში თავისი წილი პასუხისმგებლობა მასაც ედო. აშკარაა, რომ ღმერთის მიერ აბრაამთან დადებული აღთქმა, წარღვნის შემდგომ დადებულ აღთქმასთან შედარებით, ბევრად უფრო მკვეთრი იყო.

*  *  *

როგორც ჩანს, ღმერთისადმი აბრაამისეული რწმენა, იმის რწმენაა, რომ ღმერთი მისი სამართლიანობით ისეთს არაფერს მოიმოქმედებს, რაც მისსავე სამართლიანობასთან შეუთავსებელი იქნება და რამდენადაც ღმერთისათვის სასწაულებრივი არაფერია, იგი თვითონვე, თავისი სამართლიანობის მეშვეობით, საკუთარ თავს მტკიცე საზღვრებში აქცევს. ეს ცნობიერება, აბრაამის რწმენის უკანასკნელ, მაგრამ უსასტიკეს გამოცდას ემყარება და სახეცვლილებას მასთან ერთად განიცდის: ღმერთმა მას ისააკის მსხვერპლად შეწირვა უბრძანა, რომელიც მისი მხოლოდშობილი ვაჟი იყო სარასგან. აბრაამის უზენაესი გამოცდა ისააკის დაბადების სასწაულებრივ ხასიათში იღებს სათავეს: მხოლოდშობილი ვაჟი, რომელიც აბრაამისა და რჩეული ხალხის ერთადერთი დამაკავშირებელი რგოლი იყო, რომელიც ყოველგვარი გონივრული მოლოდინების საწინააღმდეგოდ დაიბადა, საკუთარ მამას მსხვერპლად უნდა შეეწირა. ეს ბრძანება არა მხოლოდ ღვთაებრივ აღთქმასთან მოდიოდა წინააღმდეგობაში, არამედ უმანკო სისხლის დაღვრის შესახებ დაწესებულ ღვთაებრივ აკრძალვასაც არღვევდა. და მაინც, აბრაამი ღმერთს არ შეპაექრებია, როგორც ეს მან სოდომის მოსპობის შემთხვევაში გააკეთა. სოდომის შემთხვევაში აბრაამისათვის ღვთაებრივი ბრძანება არ მიუციათ – რაიმე კონკრეტული მოემოქმედებინა, უფრო ზუსტად კი, მისთვის არ უბრძანებიათ – ყველაზე ძვირფასი რამ მიეძღვნა ღმერთისათვის. ისააკის გადასარჩენად აბრაამი ღმერთს აღარ შეპაექრებია იმიტომ, რომ მას საკუთარი თავი, ან თავისი ყველაზე სათუთი იმედი როდი უყვარდა, არამედ მას ღმერთი უყვარდა მთელი გულით, სულითა და შეძლებით. ღმერთის სამართლიანობისადმი დამოკიდებულებამ, რამაც იგი წააქეზა ღმერთთან სოდომის გადასარჩენად ეშუამდგომლა, იმ შემთხვევაში, თუ ათი მართალი კაცი აღმოჩნდებოდა იქ, დაარწმუნა იგი, რომ ისააკისათვის სიცოცხლის შენარჩუნება არ ეთხოვა, რადგანაც ღმერთი სამართლიანად მოითხოვს, რომ უპირობოდ მხოლოდ იგი უყვარდეთ. ის გარემოება, რომ ისააკის მსხვერპლად შეწირვის ბრძანება უმანკო სისხლის დაღვრის შესახებ დაწესებულ აკრძალვას ეწინააღმდეგებოდა, ღვთიურ და ადამიანურ სამართლიანობას შორის არსებული განსხვავების ფონზე უნდა იყოს გაგებული: მხოლოდ ღმერთია უპირობოდ და განუზომლად სამართლიანი. ღმერთმა აღუთქვა აბრაამს, რომ ის დაინდობდა სოდომს, თუკი ათი მართალი კაცი მოიძებნებოდა იქ და აბრაამი ამ შეპირებით კმაყოფილი დარჩა. ღმერთს არ აღუთქვამს მისთვის, რომ ქალაქს იმ შემთხვევაშიც დაინდობდა, თუკი იქ ცხრა მართალი კაცი აღმოჩნდებოდა. ნუთუ ის ცხრა კაცი სხვა უკეთურებთან ერთად უნდა მომსპარიყო? თუნდაც, რომ ყველა სოდომელი უკეთური ყოფილიყო და ამდენად სამართლიანად დაემსახურებინათ მოსპობა, ნუთუ მათი ბავშვები, რომლებიც მათთან ერთად მოისპობოდნენ, ამას იმსახურებდნენ? ისააკის მსხვერპლშეწირვის ბრძანებასა და მის შთამომავლებთან დადებულ აღთქმას შორის არსებული ეს აშკარა წინააღმდეგობა იმ გარემოებით უნდა აიხსნას, რომ ღმერთისთვის სასწაულებრივი არაფერია. ღმერთისადმი აბრაამის უზენაესი სასოება, მისი უბრალო, გულუბრყვილო, ბავშვური რწმენა სათანადოდ დაჯილდოვდა იმიტომ, რომ მას სრულებითაც არ ანაღვლებდა ესა თუ ის ჯილდო. აბრაამი მზად იყო, უარეყო, მოესპო, მოეკლა ერთადერთი ღვთითბოძებული ჯილდოც კი, რომელსაც იგი თავს დაჰკანკალებდა: მაგრამ ღმერთმა ისააკის მსხვერპლშეწირვა არ დაუშვა. აბრაამის ამ გაცნობიერებული ქმედებისათვის გარკვეული საზღაური იყო საჭირო, მიუხედავად იმისა, რომ იგი ამ საზღაურზე სულაც არ ფიქრობდა, იმიტომ, რომ მისი ქმედება თავისთავად არ იყო საზღაურზე ორიენტირებული. ისააკის გადარჩენა ისეთივე სასწაულებრივია, როგორც მისი შობა. ყველაზე ნათლად წმინდა ერის ფესვებს ეს ორი სასწაული გვიჩვენებს.

ღმერთი, რომელმაც შექმნა ცა და მიწა, რომელიც ერთადერთი ღმერთია, რომლის ერთადერთი ხატება ადამიანია, რომელმაც ადამიანებს კეთილისა და ბოროტის შეცნობის ხის ნაყოფის ჭამა აუკრძალა, რომელმაც წარღვნის შემდგომ ადამიანთა მოდგმასთან აღთქმა დადო, რის შემდეგაც მან აღთქმა დადო აბრაამთან, რომელიც იქცა მის აღთქმად აბრაამთან, ისააკთან და იაკობთან, როგორი ღმერთი უნდა იყოს ის? ან, უფრო მეტი პატივისცემით და ადეკვატურად რომ ვთქვათ, რა ჰქვია მას? თავის დროზე, საკუთრივ ღმერთს ამ კითხვით მოსემ მიმართა, როდესაც მან იგი ისრაელიანებთან გაგზავნა. ღმერთმა მას შემდეგნაირად უპასუხა: „ეჰაიეჰ-აშერ-ეჰაიეჰ“, რაც ხშირ შემთხვევაში ასე ითარგმნება: „მე ვარ, რომელიც ვარ“. ვფიქრობ, ეს გამონათქვამი ასე უნდა გადაკეთდეს – „მე ვიქნები ის, ვინც ვიქნები“, ვინაიდან ამით ჩვენ ღმერთის სახელსა და მის მიერ ადამიანებთან დადებულ აღთქმებს შორის მიმართებას შევინარჩუნებთ, რადგან ღმერთი ადამიანებს, უწინარეს ყოვლისა, თავისი ბრძანებების და აღთქმების და ამ აღთქმათა აღსრულების მეშვეობით ეცხადება. „მე ვიქნები ის, ვინც ვიქნები“ იმას ნიშნავს, რაც შემდეგ ტაეპშია გადმოცემული: „შევიწყალებ, ვინც შესაწყალებელია, და შევიტკბობ, ვინც შესატკბობია“. ღმერთის ქმედებათა წინასწარმეტყველება შეუძლებელია, თუკი ის თავად არ იწინასწარმეტყველებს, თავად არ აღუთქვამს მათ. მაგრამ როგორც აბრაამისა და ისააკის შესახებ აღწერაშია გადმოცემული, შეუძლებელია წინასწარ განვჭვრიტოთ ის გზა, რომელსაც ღმერთი საკუთარ აღთქმათა აღსასრულებლად ირჩევს. ბიბლიური ღმერთი საიდუმლოებებით მოცული ღმერთია: ის სქელ ღრუბლებში მოდის. მისი ხილვა შეუძლებელია. მართალია, მისი თანამყოფობის შეგრძნება შესაძლებელია, მაგრამ არა ყოველთვის და ყველგან. რაც მასზე ვიცით ისაა, რასაც იგი თავის რჩეულ მსახურებს გადასცემს თავისი სიტყვის მეშვეობით. რჩეული ხალხის დანარჩენმა ნაწილმა კი მისი სიტყვის შესახებ, გარდა ათი მცნებისა, არაპირდაპირი გზით უწყის და სულაც არ სურს, რომ პირდაპირი გზით უწყოდეს. თითქმის ყველა თვალსაზრისით, სიტყვა, რომელიც ღმერთმა თავის წინასწარმეტყველებს, განსაკუთრებით კი, მოსეს გაანდო, კეთილისა და ბოროტის ცოდნის წყაროდ, კეთილისა და ბოროტის შეცნობის ჭეშმარიტ ხედ იქცა, რომელიც იმავდროულად სიცოცხლის ხეცაა.

*  *  *

ბიბლიის დასაწყისსა და მის ძირითად მომენტებზე ესოდენ ვრცელი საუბრის შემდეგ, მოდით, ჩვენი მზერა ბიბლიის დასაწყისის ბერძნულ შესატყვისებს მივაპყროთ – უპირველეს ყოვლისა კი, ჰესიოდეს „თეოგონიას“, და პარმენიდესა და ემპედოკლეს ნაშრომთა ფრაგმენტებს. ეს შრომები საყოველთაოდ ცნობილ ავტორებს ეკუთვნით. თუმცკი, ეს სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ამ ნაშრომებს უბრალოდ ადამიანური ბუნება აქვთ. ჰესიოდე ხოტბას ასხმას იმას, რისი განდიდებაც მას მუზებმა – ზევსის, ღმერთებისა და ადამიანების მამის შვილებმა – უბრძანეს ანდა ასწავლეს. მუზები, შესაძლოა, ჰესიოდესეული ხოტბის ჭეშმარიტების თავდებად გამომდგარიყვნენ, მაგრამ საქმე ისაა, რომ ისინი ტყუილის თქმაში იყვნენ დახელოვნებულები და ხანდახან ისე იტყუებოდნენ, რომ მათი ეს ტყუილი სიმართლე გეგონებოდათ. ხოლო რაც შეეხება პარმენიდესა და ემპედოკლეს, ჰესიოდესაგან განსხვავებით, ისინი ქალღმერთის სწავლებებს გადმოგვცემენ. და მაინც, სამივე მათგანმა საკუთარი თხზულებები შექმნა; მათი ხოტბა და სიტყვები წიგნებშია წარმოჩენილი, მაშინ, როდესაც ბიბლია წიგნი არ არის. შეიძლება ითქვას, რომ, უმეტესწილად, ის წიგნთა კრებულია. წიგნის ავტორი, ამ ცნების უმკაცრესი მნიშვნელობით, თავისი წიგნიდან ყველაფერს შლის, რასაც იგი ზედმეტად მიიჩნევს, რაც ვერ ასრულებს იმ ფუნქციას, ამ წიგნის მიზნის განხორციელებისთვის რომაა საჭირო. ხოლო ბიბლიის, განსაკუთრებით კი, თორას შემდგენელნი, სავარაუდოდ, ძირეულად განსხვავებული წესით ხელმძღვანელობდნენ. მრავლად არსებულ წმინდა ქადაგებათა ფონზე, რომელთაც საგულდაგულო პატივისცემით ეპყობოდნენ, მათ მხოლოდ ის გამორიცხეს, რაც ვერავითარ შემთხვევაში ვერ მოვიდოდა შესაბამისობაში საფუძველმდებარე და ავტორიტეტულ მოძღვრებასთან. მათი უკიდეგანო ღვთისმოსაობა, რომელიც უკვე არსებულ წმინდა ქადაგებებს ემყარებოდა, ამ წმინდა ქადაგებებში მათ ისეთი ცვლილებების განხორციელებისაკენ უხსნიდა გზას, როგორიც მათ განახორციელეს. ამდენად, მათივე სურვილის საწინააღმდეგოდ, მათ ნაშრომებში ურთიერთსაპირისპირო მოსაზრებებსა და გამეორებებს უხვად ვაწყდებით; მაშინ, როდესაც წიგნში, უმკაცრესი აზრით, ისეთ რამეს ვერ შევხვდებით, რომელიც საკუთრივ ავტორის ნება-სურვილს ეწინააღმდეგება.

ჰესიოდეს „თეოგონია“ ღმერთების წარმოქმნას, მათ წარმოშობას უმღერის. ღმერთები არავის მიერ არ „შექმნილა“. მიწა და ცა ღმერთის მიერ როდი შექმნილა. პირიქით, ისინი უკვდავი ღმერთების წინაპრები არიან. უფრო ზუსტად, ჰესიოდეს მიხედვით, ყველაფერი, რაც არის, ადრეც არსებობდა. პირველად ქაოსი, გაია (მიწა) და ეროსი წარმოიშვნენ. გაიამ პირველად ურანოსი (ცა) წარმოშვა, უკვე შემდეგ კი ურანოსთან შეჯვარებით მან კრონოსი და მისი და-ძმები შვა. ურანოსს სძულდა თავისი შვილები და მათი დაბადება არ სურდა. გაიას რჩევითა და სურვილით, კრონოსმა მამამისს შემოქმედების ძალა წაართვა და ამით, მისდა უნებლიედ, აფროდიტეს წარმოშობას შეუწყო ხელი. კრონოსი ღმერთების მეფე გახდა. ჩადენილი ბოროტებისათვის სამაგიერო კრონოსს მისმა შვილმა ზევსმა მიუზღო, რომელიც მან რეიასთან შეწყვილებით წარმოშვა და რომლის განდგურებაც მას ძლიერ ეწადა. ზევსმა ტახტიდან ჩამოაგდო მამამისი და ღმერთების მეფედ, ღმერთებისა და ადამიანების მამად, ღმერთებს შორის ყველაზე ძლევამოსილად იქცა. მართალია, ზევსი ადამიანების მამაა და იმავდროულად ღმერთებს მიეკუთვნება, რომლებიც ყოველგვარი სიკეთის მომნიჭებელი არიან, ის ადამიანთა მიმართ კეთილგანწყობილი სულაც არ არის. თუკი მისი წინაპრების ნამოქმედარს მივიღებთ მხედველობაში, მაშინ ეს სულაც არ არის გასაკვირი. გაიასა და ურანოსის ქალიშვილთან, მნემოსინესთან შეწყვილებით, ზევსმა ცხრა მუზა წარმოშვა. მუზები ტკბილხმოვანებას, დიდებულ მჭევრმეტყველებასა და შემეცნების უნარს ანიჭებენ იმ მეფეებს, რომლებზედაც ისინი წყალობას მოიღებენ. მუზათა წყალობით ამ ქვეყნად მგალობლები არსებობენ, ხოლო ზევსის წყალობით – მეფეები. მაშინ, როდესაც მეფობა და გალობა თანაარსებობენ, მათ შორის სიღრმისეული გასნხვავება არსებობს – განსხვავება, რომელიც, ჰესიოდეს მიხედვით, შევარდენსა და ბულბულს შორის განსხვავებას შეიძლება შევადაროთ. მეტისი (სიბრძნე), ზევსის პირველი მეუღლე, რომელიც მისგან განუყოფელი იყო, ზევსთან იდენტური არაა. ზევსსა და მეტისს შორის მიმართებამ, შესაძლოა, ბიბლიაში ღმერთსა და სიბრძნეს შორის არსებული მიმართება გაგვახსენოს.

ადამიანის წარმოშობის ან შექმნის საკითხს ჰესიოდე „თეოგონიაში“ როდი ეხება, არამედ თავის „საქმენსა და დღეებში“, ე.ი. საკუთარ სიტყვათა იმ კონტექსტში, სადაც განხილულია სამართლიანი ადამიანური ცხოვრება და ის, თუ როგორ უნდა იცხოვროს ადამიანმა, რაც, თავის მხრივ, წელიწადის მართებული დროების (დღეების) შესახებ სწავლებასაც შეიცავს. ღმერთებთან მიმართებაში სამართლიანი ცხოვრების შესახებ საკითხი საერთოდ არ დგას. ადამიანისათვის სამართლიანი ცხოვრება უბრალო ცხოვრებას მოასწავებს, ანუ იმ ცხოვრებას, რომელიც მან შრომაში უნდა განვლოს, კერძოდ, მიწის დამუშავებაში. აქ შრომა ზევსის მიერ ხელდასმულ კურთხევადაა გაგებული, რომელიც უბრალო ხალხს წყალობად ევლინება, ხოლო ამპარტავნებს კი მიწასთან ასწორებს. ხშირად, ისე ხდება, რომ, ერთი ცუდი კაცის შეცოდებათა გამო, მთელი ქალაქი ნადგურდება ხოლმე. ზევსი მხოლოდ მაშინ განსჯის ადამიანის სამართლიანობასა და უასამართლობას, როდესაც ეს მას მოესურვება. ამიტომაც, შრომა უფრო წყევლად შეიძლება მოგვეჩვენოს, ვიდრე წყალობად: ადამიანები შრომობენ, რადგან ღმერთები მათგან ცხოვრების საშუალებებს მალავენ. ამას კი იმიტომ სჩადიან, რომ ადამიანები პრომეთეს მიერ ცეცხლის ქურდობის გამო დასაჯონ, პრომეთესი, რომელიც ფილანტროპიით იყო შთაგონებული. მაგრამ განა პრომეთეს ქმედება იმ გარემოებით არ იყო გამოწვეული, რომ ღმერთები, კერძოდ კი, ზევსი, ადამიანებს სათანადოდ არ უზრუნველყოფდა? როგორც არ უნდა იყოს ეს, ზევსს ადამიანებისთვის პრომეთეს მიერ მოპარული ცეცხლი უკან არ წაურთმევია. მან ისინი პანდორასა და მისი ყუთის მოვლინებით დასაჯა, რომელიც მძიმე შრომის მაგვარი ურიცხვი ბოროტებით იყო სავსე. ბოროტებები, რომლებიც ადამიანურ ცხოვრებას ახვევია თავს, მათივე ცოდვებისაგან არ მომდინარეობს. ზუსტად იმავე ცნობას ჰესიოდე ადამიანთა ხუთი რასის შესახებ მონათხრობით გადმოგვცემს, რომლებიც ერთმანეთის მიყოლებით წარმოიშვნენ. ამათგან პირველი – ოქროს რასა, ღმერთებმა შექმნეს ჯერ კიდევ მაშინ, როდესაც ზეცას კრონოსი მართავდა. ეს ხალხი მძიმე შრომისა და ჭირ-ვარამის გარეშე ცხოვრობდა. ყოველივე კარგი მათ უხვად ჰქონდათ ნაბოძები, ვინაიდან საკუთრივ მიწა მათ უხვ ნაყოფს აძლევდა. ხოლო მამა ზევსის მიერ შექმნილი ადამიანები ამ წყალობას მოკლებულნი იყვნენ. ჰესიოდე არ განმარტავს – ზევსის ნება-სურვილის გამოა ეს ასე, თუ იმიტომ, რომ ის ნაკლებ ძალმოსილებას ფლობს. მეტიც, იგი იმ ვარაუდის დაშვების საფუძველსაც არ გვაძლევს, რომ ეს ადამიანთა ცოდვების გამო ხდება. იგი შთაბეჭდილებას ქმნის, რომ ერთი რასის მეორე რასით ჩანაცვლების კვალდაკვალ, ადამიანური ცხოვრება სულ უფრო საწყალობელი ხდება. არ არსებობს ღვთაებრივი აღთქმა, რომელიც ადრე დადებული აღთქმების შესრულებას დაეყრდნობოდა, რაც რწმენისა და იმედის შესაძლებლობას გააჩენდა.

პოეტ ჰესიოდესა და ფილოსოფოსებს – პარმენიდესა და ემპედოკლეს – შორის ყველაზე უფრო თვალშისაცემი განსხვავება ისაა, რომ ფილოსოფოსების თანახმად, უკლებლივ ყველაფერი როდი წარმოქმნილა. ის, რაც ნამდვილია, არც წარმოქმნასა და არც კვდომას არ ექვემდებარება. მაგრამ, ეს აუცილებლად იმას როდი ნიშნავს, რომ ყველაფერი, რაც სამარადჟამოდ არსებობს, ღმერთი ან ღმერთები უნდა იყოს. როდესაც ემპედოკლე ოთხ უცვლელ ელემენტთაგან ერთ-ერთს ზევსს უწოდებს, ამ სახელს არაფერი აქვს საერთო იმასთან, რასაც ჰესიოდე ან უბრალო ხალხი ზევსის სახელქვეშ გულისხმობდნენ. ნებისმიერ შემთხვევაში, ორივე ფილოსოფოსის მიხედვით, ღმერთები, როგორც მათ ჩვეულებრივ მოიაზრებენ, ცისა და მიწის მსგავსად წარმოიქმნენ. ამდენად, ისინი ერთ დროს გაქრებიან.

იმ დროისათვის, როდესაც იერუსალიმსა და ათენს შორის დაპირისპირებამ იმ საფეხურს მიაღწია, რომელსაც კლასიკური ბრძოლა შეიძლება ეწოდოს, კერძოდ კი, XII-XIII საუკუნეებში, ფილოსოფიას არისტოტელე განასახიერებდა. არისტოტელესეული ღმერთი, ბიბლიური ღმერთის მსგავსად, მოაზროვნე არსებაა, თუმცკი, ბიბლიური ღმერთისაგან განსხვავებით, ის მარტოოდენ მოაზროვნე არსებაა, წმინდა აზრია და სხვა არაფერი: წმინდა აზრი, რომელიც მხოლოდ და მხოლოდ თვითაზროვნებას ეწევა. სამყაროს იგი მხოლოდ საკუთარ თავზე ფიქრით მართავს. იგი ნამდვილად არ მართავს ბრძანებებისა და კანონების გამოცემით. მაშასადამე, იგი შემოქმედი ღმერთი არ არის. სამყარო ისეთივე მარადიულია, როგორც ღმერთი. ადამიანი ღმერთის მსგავსება როდია. პირიქით, ადამიანი ბევრად უფრო დაბალი კატეგორიისაა, ვიდრე სამყაროს სხვა ნაწილები. არისტოტელესთვის ღვთისგმობის ტოლფასია, რომ საკუთარ ღმერთს სამართლიანობა მიაწეროს, რადგან ღმერთი სამართლიანობასა და უსამართლობაზე მაღლა დგას.

*  *  *

ხშირად უთქვამთ, რომ პლატონი არის ის ფილოსოფოსი, რომელიც ბიბლიას სხვებზე მეტად უახლოვდება. ამგვარი მოსაზრება სწორედ იერუსალიმსა და ათენს შორის შუა საუკუნეებში მომხდარი კლასიკური დაპირისპირების დროს გამოითქვა. როგორც პლატონური ფილოსოფია, ისე ბიბლიური ღვთისმოსაობა სიწმინდესა და განწმენდაზე ზრუნვით სულმდგმულობს. ბიბლიასთან პლატონისეული „წმინდა გონება“ უფრო ახლოს დგას, ვიდრე კანტისეული „წმინდა გონება“ ან გონება ანაქსაგორასეული და არისტოტელესეული აზრით. პლატონი, ბიბლიის მსგავსად, ასწავლის, რომ ცა და მიწა უხილავმა ღმერთმა შექმნა, რომელსაც იგი მამას უწოდებს, რომელიც მარადიულია, კეთილია და, ამდენად, ყოველივე მისი შექმნილი კარგია. სამყაროს შექმნა და შენარჩუნება ღმერთის ნება-სურვილზეა დამოკიდებული. ის, რასაც პლატონი თეოლოგიას უწოდებს, ორი სახის სწავლებისაგან შედგება: 1) ღმერთი კეთილია და, ამდენად, ის ბოროტების წყარო არ არის; 2) ღმერთი მარტივია და, ამდენად, უცვლელიცაა. ადამიანთა სამართლიანობისა და უსამართლობის მიმართ ღვთაებრივი დამოკიდებულების საკითხში პლატონური მოძღვრება ბიბლიურ მოძღვრებასთან პრინციპულ თანხვედრაში მოდის; მეტიც, ის იმგვარი განცხადებით სრულდება, რომელიც ბიბლიურ განაცხადს სიტყვასიტყვით ეთანხმება. მიუხედავად ამისა, პლატონურ და ბიბლიური მოძღვრებათა შორის განსხვავება არანაკლებ თვალშისაცემია, ვიდრე მათ შორის არსებული მსგავსებები. შესაქმის შესახებ პლატონურ მოძღვრებას სულაც არა აქვს იმის პრეტენზია, რომ ის უბრალო მომხიბლავ ამბავზე რამეთი მეტია. პლატონური ღმერთი – ღმერთების და ამასთან ყველა ხილული ცოცხალი არსების, მათ შორის, ვარსკვლავების შემქნელია. მოკვდავი ცოცხალი არსებები შექმნეს, ადამიანი შექმნილმა ღმერთებმა შექმნეს და არა შემქმნელმა ღმერთმა. ზეცა კურთხეული ღმერთია. პლატონურ ღმერთს სამყარო სიტყვის მეშვეობით არ შეუქმნია; მან ის მხოლოდ მას შემდეგ შექმნა, რაც მარადიული იდეები შეიცნო, რომლებიც, შესაბამისად, მასზე უზენაესნი არიან. ზემოთქმულიდან გამომდინარე, პლატონის ნამდვილი თეოლოგია, მის „სახელმწიფოში“, განათლების საკითხის პირველი განხილვის კონტექსტში არის წარმოჩენილი; კერძოდ, იმ კონტექსტში, რომელსაც დაწყებითი განათლების შესახებ განხილვა შეიძლება ეწოდოს. ხოლო განათლების საკითხის მეორე და გადამწყვეტი განხილვისას, კერძოდ კი, ფილოსოფოსთა განათლების შესახებ საუბრისას, თეოლოგია იდეათა შესახებ მოძღვრებით არის ჩანაცვლებული. რაც შეეხება „კანონებში“ ბედისწერის თემატურ განხილვას, აქ იმის თქმაც იკმარებს, რომ ეს განხილვა სისხლის სამართლის განხილვის კონტექსტში მიმდინარეობს.

ღმერთის მიერ ხილული სამყაროს შექმნის შესახებ თავის მომხიბლავ ამბავში პლატონი ორი სახეობის ღმერთებს განასხვავებს – ხილულ, კოსმიურ ღმერთებს და ტრადიციულ ღმერთებს – ანუ ის ღმერთები, რომლებიც აშკარად ცხადდებიან (რომლებიც რეგულარულად ცხადდებიან) და ისინი, რომლებიც საკუთარ თავს თავიანთი ნება-სურვილის მიხედვით აცხადებენ. სულ მცირე, ჩვენ იმის თქმა შეგვიძლია, რომ, პლატონის თანახმად, კოსმიური ღმერთები ტრადიციულ ღმერთებზე, ანუ ბერძნულ ღმერთებზე უზენაესნი არიან. მაშინ, როდესაც კოსმიური ღმერთები ადამიანისათვის, როგორც ასეთისთვის, ხილულნი არიან, ბერძნული ღმერთები მხოლოდ ბერძენთათვის არიან ხილულნი ბერძნული ტრადიციის ფარგლებში. ცოტა გადამეტებული ირონიით რომ ვთქვათ, კოსმიური ღმერთების თაყვანისცემა ბარაბროსებს შეიძლება მივაწეროთ. ეს მიწერა ბიბლიაში არაირონიული გზითა და განზრახვით არის გადმოცემული: მზის, მთვარისა და ვარსკვალების თაყვანისცემა, რაც ცისქვეშეთში მცხოვრები სხვა ყველა ხალხისათვის დაშვებულია, ღმერთმა ისრაელს აუკრძალა. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ სხვა ხალხების – ბარბაროსების მიერ კოსმიური ღმერთების თაყვანისცემა, სახელდობრ კი, ის, რომ ეს ღმერთები მხოლოდ ადამიანისათვის, როგორც ასეთისათვის, არიან ხილულნი, ბუნებრივი ანდა რაციონალური მიზეზით კი არ არის განპირობებული, არამედ ღმერთის ნება-სურვილით. ნათელია, რომ, ბიბლიის მიხედვით, ღმერთი, რომელიც საკუთარ თავს მისივე ნება-სურვილის მიხედვით ამჟღავნებს, რომელიც საყოველთაო თაყვანისცემის ობიექტი არ არის, ერთადერთი ჭეშმარიტი ღმერთი უნდა იყოს. პლატონური განაცხადის ბიბლიურ განაცხადთან შედარებისას, ათენსა და იერუსალიმს შორის არსებული ძირეული უთანხმოება მწვერვალს აღწევს: ამგვარი შედარება, ერთი მხრივ, ფილოსოფოსების მიერ აღიარებულ ღმერთებს, ხოლო, მეორე მხრივ, აბრაამის, ისააკის და იაკობის ღმერთს შორის წინააღმდეგობას წარმოშობს, მეტიც, ის გონებასა და გამოცხადებას შორის დაპირისპირებას წარმოქმნის.

შენიშვნები და განმარტებები:

[1] Tertullian, The Prescription Against Heretics, Chapter VII, Kessinger Publishing, 2004, p. 12.

[2] ბიბლია, კოლოსელთა მიმართ, 2:8.

[3] ფრენსის ბეკონი, ესეები, „ათეიზმის შესახებ“.

[4] შდრ. U. Cassuto, A Commentary on the Book of Genesis, Part I, Jerusalem, 1961, p. 42.

[5] შდრ. მცენარეების დახასიათება პლატონის „სახელმწიფოში“ (491 დ1). შდრ. ემპედოკლე A70.

[6] შდრ. განსხვავება „სხვა ღმერთების“ ორ სახეობას შორის, ერთი მხრივ, კერპებს, მეორე მხრივ, მზეს, მთვარეს და ვარსკვლავებს შორის (2 რჯული, 4:15-19).