იოჰან ჰაიზინგა – ჰოლანდიელი მეცნიერი, ფილოსოფოსი.
ამონარიდი აღებულია იოჰან ჰაიზინგას წიგნიდან – „HOMO LUDENS კაცი მოთამაშე“.
შეჯიბრი და ცოდნა
პირველობისკენ სწრაფვა იმდენსავე ფორმაში ვლინდება, რამდენნაირ შესაძლებლობასაც იძლევა საამისოდ საზოგადოება. შეჯიბრი იმდენი სახისა არსებობს, რამდენიც საბრძოლველი საგანია. განაჩენის გამოტანას ხან თავნება წილისყრას ანდობენ, ხან – ძალასა და მოხერხებას, ხან კიდევ სისხლიან შერკინებას. ეჯიბრებიან ვაჟკაცობასა და გამძლეობაში, მოქნილობასა და ცოდნაში, ლანძღვასა და ეშმაკობაში. მონაწილეები ძალას სცდიან, გამოსაცდელ ნაკეთობას ან ხელოვნების ნაწარმოებს წარმოადგენენ; ზოგი ხმალს აწრთობს, ზოგი რითმას ეძებს. ერთი კითხვას სვამს, მეორემ უნდა უპასუხოს. შეჯიბრმა შეიძლება მისნობის, სანაძლეოს, სასამართლოს პროცესის, ფიცის დადების თუ გამოცანის დასმის სახე მიიღოს. ყველა ამ ფორმაში ის თავისი არსით თამაშად რჩება და ეს თამაშობრივი რაგვარობაა ის ამოსავალი, საიდანაც იგება მისი ფუნქცია კულტურაში.
ყოველი შეჯიბრის საწყისი თამაშია, ესე იგი შეთანხმებაა, რომ გარკვეული სივრცითი და დროითი საზღვრების შიგნით და გარკვეული წესების მიხედვით გაკეთდეს რაღაც ისეთი, რაც დაძაბულობას მოგვიხსნის და ცხოვრების ჩვეული დინების გარეთ გაგვიყვანს. თუ კერძოდ რაა გასაკეთებელი და რა შეიძლება მოიგო – ეს საკითხი მხოლოდ მეორე რიგში დგება.
შეჯიბრის ტიპის ჩვეულებები და მათი მნიშვნელობა გასაოცრად ერთგვაროვანია სხვადასხვა კულტურაში. ფორმათა თითქმის სრული მსგავსება თავისთავადაც საკმარისი საბუთია იმისა, თუ რა ღრმადა აქვს გადგმული ფესვი თამაშობრივ-აგონურ განწყობას ადამიანთა სულიერ და საზოგადოებრივ ცხოვრებაში.
არქაული კულტურის ფორმათა მსგავსება სამართლისა და ომის ზემოთგანხილულ სფეროებზე უფრო თვალშისაცემი შეიძლება ცოდნისა და სიბრძნის შეჯიბრებში იყოს. უადრესი ადამიანისათვის რაღაცის შეძლება ან გაბედვა ძალაა, მაგრამ ცოდნა – უკვე ჯადოსნური ძალაა. ყოველი ცალკეული ცნობა მისთვის ღვთაებრივია თავის საფუძველში, იდუმალი, ჯადოსნური ძალის მქონეა. ყოველგვარი ცოდნა უშუალო კავშირშია თვით სამყაროს წესრიგთან. ღმერთების განსაზღვრულ და კულტის მიერ ადამიანისა და სიცოცხლის საკეთილდღეოდ შენარჩუნებულ საგანთა მოწესრიგებულ მდინარებას, სანსკრიტში „რტამ“ რომ ჰქვია, ისე ვერაფერი იცავს, როგორც ადამიანური ცოდნა ღვთაებრივ საგნებზე, მათ საიდუმლო სახელებზე და სამყაროს წარმოშობაზე.
ჰოდა, საღმრთო დღესასწაულებზე ამგვარი ცოდნის შეჯიბრები იმართება, რადგან წარმოთქმული სიტყვით მსოფლიო წესრიგზე ცოცხალი ზემოქმედება მიიღწევა. შეჯიბრი საკრალურ ცოდნაში მკვიდრადაა კულტში ჩაფესვებული და მის არსებით ნაწილს შეადგენს. შეკითხვები, ქურუმები რიგრიგობით ან გამოწვევის წესით რომ უსვამენ ერთმანეთს, გამოცანებია ამ სიტყვის ყველაზე სრული აზრით და თავისი ფორმითა და გამიზნულობით მეტად ჰგავს ჩვეულებრივ ჯგუფურ თამაშებში დასმულ გამოცანებს. საკრალური გამოცანებით ბრძოლის ფუნქცია არსად არ ჩანს ისე ცხადად, როგორც ვედურ გადმოცემებში. დიდ მსხვერპლშეწირვით დღესასწაულებზე ამგვარი შეჯიბრები არანაკლებ არსებითია, ვიდრე თვითონ მსხვერპლშეწირვა. ბრაჰმანები ერთმანეთს ეჯიბრებიან „იატავიდიაში“, ძირების ცოდნაში, ანდა „ბრაჰმოდიაში“, რაც ყველაზე უკეთ ითარგმნება როგორც „ღვთაებრივის გამოთქმა“. საღმრთო თამაშის ამ სახელებში ჩანს, რომ დასმული კითხვები პირველ რიგში კოსმოსის წარმოშობას შეეხება. „რიგვედას“ რამდენიმე სიმღერა უშუალოდ ასეთი შეჯიბრის პოეტურ აღწერას იძლევა. „რიგვედას“ ჰიმნში 1, 164 კითხვები ნაწილობრივ კოსმიურ ხდომილებებს შეეხება, ნაწილობრივ კი – როგორც პასუხებიდან ჩანს – მსხვერპლშეწირვითი რიტუალის დეტალებს. „მე გეკითხები დედამიწის უშორეს ბოლოზე; მე გეკითხები, სად არის დედამიწის ჭიპი. მე გეკითხები ულაყის თესლზე; მე გეკითხები, სად არის წარმოთქმული სიტყვის უმაღლესი წერტილი“.1
ჰიმნში VIII, 29 ათ ტიპიურ გამოცანაში აღწერილია ათი ყველაზე მაღალი ღმერთი თავ-თავისი ატრიბუტებით, პასუხი კი ღმერთის სახელი უნდა იყოს:2 „ერთ-ერთი მათგანი მოწითალო-მორუხოა, მრავალსახოვანია, უხვია, ჭაბუკია; იგი ოქროთია შემკული (სომა). ერთ-ერთი ქვესკნელში ჩაეშვა ბრწყინვალებით მოსილი, ბრძენი ღმერთთა შორის (აგნი)“ და ა. შ.
ამ სიმღერებში რიტუალური გამოცანის ფორმა ჭარბობს, მისი ამოცნობა რიტუალისა და შესაბამისი სიმბოლოების ცოდნას მოითხოვს. მაგრამ უკვე ამ გამოცანაში იგულისხმება უღრმესი სიბრძნე არსებულის ძირების შესახებ. რიგვედას შესანიშნავ ჰიმნს X, 129 პაულ დოისენმა არცთუ უსაფუძვლოდ უწოდა „იქნებ ყველაზე გასაოცარი ფილოსოფიური ნაწყვეტი, რაც კი უძველესი დროიდან შემოგვრჩენია“.3
„1. მაშინ არც ყოფნა იყო, არც არყოფნა. არც ჰაერი იყო და არც ცა მის თავზე. რა იძვროდა? სად? რის გარემოცვაში? წყლისაგან ხომ არ შედგებოდა ღრმა უფსკრული?
2. მაშინ არც სიკვდილი იყო, არც არსიკვდილი, დღე და ღამე არ განსხვავდებოდა. მხოლოდ იგი სუნთქავდა უქაროდ, თავისთავად, მის გარდა არაფერი იყო“.4
ამ და მომდევნო ორი ლექსის მტკიცებითი აგებულების გამო გამოცანის ფორმა მხოლოდ სიმღერის პოეტურ სტრუქტურაში ჭვივის. მაგრამ შემდეგ კვლავ კითხვის ფორმა აღდგება:
„6. ვინ იცის ეს, ვის შეუძლია აქ განაცხადოს, სად წარმოიშვა, საიდან მოვიდა ეს შესაქმე...“.
თუ მივიღებთ, რომ ამ სიმღერის ძირი რიტუალური სიმღერა-გამოცანაა, რომელიც თავის მხრივ სხვა არაფერია, თუ არა ლიტერატურული გამოსახვა მსხვერპლშეწირვითი დღესასწაულის დროს რეალურად გამართული გამოცანების შეჯიბრისა, მაშინ გენეტური კავშირი გამოცანების თამაშსა და უზენაეს მსოფლიო სიბრძნეს შორის უკიდურესი სიცხადით წარმოჩნდება.
ათარვავედას ზოგიერთ ჰიმნში – მაგალითად, ჰიმნებში X, 7 და X, 8 მიყოლებითაა დალაგებული ერთი თემით გაერთიანებული შეკითხვა-გამოცანები, რომელთაგან ზოგს პასუხი გაცემული აქვს, ზოგი კი უპასუხოდაა დარჩენილი.
„საით მიდიან ნახევარმთვარეები, საით მიდიან მთვარეები და წელიწადი, რომელსაც ისინი უერთდებიან? საით მიდიან წელიწადის დრონი? – მითხარი მათი სკამბჰა!5 საით მიიჩქარის ვნებით ატაცებული ორი სხვადასხვა სახიანი ქალწული – დღე და ღამე? საით მიილტვიან წყალნი?“.
„რატომაა, რომ ქარი არასდროს ჩერდება, ხოლო გონი არასდროს ისვენებს? რატომ არასდროს ჩერდებიან წყალნი, ჭეშმარიტებას მისწრაფებულნი?“.6
ფილოსოფიური აზროვნების დაბადება
ჩვენ გვიჭირს, არსებობის იდუმალებით აღძრული შთაგონებისა და მღელვარების უძველეს პროდუქტებში ერთმანეთისგან გავარჩიოთ საღმრთო პოეზია, სიგიჟეს მიახლოებული სიბრძნე, უღრმესი მისტიკა და უბრალო სიტყვიერი მისტიფიკაცია. ამ უძველეს მღვდელ-მომღერალთა სიტყვა სულ შეუცნობადის კარებს უტრიალებდა, ჩვენთვისაც და იმათთვისაც დახურული რომაა. აქ ამაზე მხოლოდ შემდეგის თქმა შეიძლება: საკულტო შეჯიბრებში, ე. ი. არა ცარიელი თამაშიდან, არამედ საღმრთო თამაშში, იშვა ფილოსოფიური აზროვნება. სიბრძნე აქ გაგებულია როგორც ღვთაებრივი შემოქმედების ნიმუში. ფილოსოფია თამაშობრივი ფორმით აღმოცენდება. კოსმოგონიური საკითხი იმის შესახებ, როგორ იქცნენ სამყაროს საგნები ისეთებად, როგორებიც არიან, ამთავითვე ადამიანური გონის უპირველეს საზრუნავს შეადგენს. ბავშვის ექსპერიმენტული ფსიქოლოგია გვიჩვენებს, რომ ექვსი წლის ასაკში დასმულ შეკითხვათა არსებითი ნაწილი, ფაქტიურად, კოსმოგონიური ტიპისაა: რატომ მიდის წყალი, საიდან მოდის ქარი, რა არის სიკვდილი და ა. შ.7
ვედურ ჰიმნთა შეკითხვა-გამოცანებს პირდაპირ მივყავართ „უპანიშადების“ უაღრესად ღრმა გამონათქვამებამდე. მაგრამ ჩვენი ამოცანაა არა საღმრთო გამოცანების ფილოსოფიური შინაარსის გამოწვლილვით შესწავლა, არამედ მათი თამაშობრივი ხასიათის კონკრეტული ანალიზი და კულტურისათვის მისი მნიშვნელობის რაც შეიძლება თვალსაჩინოდ ჩვენება.
გამოცანების შეჯიბრი კულტს ეკუთვნის
გამოცანების შეჯიბრი მხოლოდ გართობა არაა, იგი მსხვერპლშეწირვითი კულტის არსებით ნაწილს შეადგენს. გამოცანის ამოხსნა ისევე აუცილებელია, როგორც ზვარაკის დაკვლა.8 ის მაიძულებელ ზემოქმედებას ახდენს ღმერთზე. ძველინდური ჩვეულების საინტერესო პარალელს ვნახავთ ცენტრალური სულავესის კუნძულებზე მცხოვრებ ტორაჟას ტომში.9 მათ დღესასწაულებზე გამოცანების დასმის დრო შეზღუდულია; იწყება ბრინჯის „დაფეხმძიმების“ მომენტით და მოსავლის აღებამდე გრძელდება, რადგან გამოცანის ამოხსნა („გამოსვლა“) ბრინჯის ბიბილოების „გამოსვლას“ იწვევს. რამდენჯერაც გამოცანა ამოიხსნება („გამოვა“), იმდენჯერ ქორო შემოდის შეძახილებით: „მაღლა მთაში და დაბლა ველებში გამოდი, ჩვენო ბრინჯო, გამოდით, სავსე ბიბილოებო“. ამ პერიოდის წინა ხანებში აკრძალულია ყოველგვარი ლიტერატურული საქმიანობა, რადგან მან შეიძლება ზიანი მიაყენოს ბრინჯის ზრდას.
ერთი და იგივე სიტყვა „ვაილო“ აღნიშნავს „გამოცანას“ და „ფეტვს“, – მინდვრეულს, რომელიც ბრინჯის შემოსვლამდე ხალხის ძირითადი საკვები იყო.10 პარალელის სახით მოვიყვან შვეიცარიის კანტონის – გრაუბუნდის სახალხო თამაშობებზე ნათქვამს: „ხალხი უგუნურ ხერხებს მიმართავდა, რომ მარცვლეული უკეთ მოწეულიყო“.11
ვისაც ცოტათი მაინც გადაუთვალიერებია ვედური და ბრაჰმანული ლიტერატურა, იცის, რომ საგანთა წარმოშობის აქ მოცემული ახსნები არაჩვეულებრივად ურთიერთგანსხვავებული, ჭრელი და წინააღმდეგობრივია, გაბნეული და ძნელი მისაგნები. მათ ვერავითარ სისტემას და ერთიან აზრს ვერ უპოვით. მაგრამ თუ მხედველობაში მივიღებთ კოსმოგონიურ სპეკულაციათა ძირეულად თამაშობრივ ხასიათს და ამ ახსნათა რიტუალური გამოცანებიდან წარმომავლობას, ცხადი გახდება, რომ სულაც არაა აუცილებელი, ეს არეულობა დავაბრალოთ სამღვდელოების კაზუისტიკას და ყოველი ქურუმის მისწრაფებას, თავისი მსხვერპლშეწირვა სხვაზე უპირატესად გამოაჩინოს, ან კიდევ თვითნებურ ფანტაზიას:12 უბრალოდ, ყველა ეს აურაცხელი, ერთმანეთის საწინააღმდეგო ახსნა ერთ დროს რიტუალური გამოცანის პასუხი იყო. გამოცანა იმით ამჟღავნებს თავის საღმრთო, ესე იგი, სახიფათო ხასიათს, რომ მითოლოგიურ ანდა რიტუალურ ტექსტებში თითქმის ყოველთვის „საბედისწერო გამოცანად“ (Halsraetsel) გვევლინება, ესე იგი მის გამოცნობაზე კაცის სიცოცხლეა დამოკიდებული. სიცოცხლე ფსონია, იგი თამაშდება. შესაბამისად, უმაღლესი სიბრძნის ნიშანი იმგვარი გამოცანის დასმაა, ვერავინ რომ ვერ უპასუხებს. ორივე ეს მომენტი გაერთიანებულია ძველინდურ მონათხრობში მეფე იანაკას შესახებ, რომელმაც ათასი ძროხა წამოაყენა ჯილდოდ თეოლოგიურ კითხვა-პასუხში გამარჯვებულისათვის მსხვერპლშეწირვით დღესასწაულზე დამსწრე ბრაჰმანებს შორის.13 ბრძენმა იაინავალკიამ ძროხები წინასწარ თავისთან გაარეკია და შემდეგ ყველა მეტოქე ბრწყინვალედ დაამარცხა. როცა ერთ-ერთი მათგანი, ვიდაგდჰა საკაია, პასუხს ვერ ახერხებს, მას თავი ერთბაშად ძვრება: აქ ჭკუისსასწავლებლადაა ნაჩვენები, რომ გამოცანის ვერამომხსნელი სიცოცხლეს უნდა გამოესალმოს. როცა, ბოლოს და ბოლოს, ვეღარავინ ბედავს კითხვის დასმას, მოზეიმე იაინავალკია წამოიძახებს: „ღირსეულო ბრაჰმანებო, შემეკითხეთ, ვისაც გსურთ, ან თუნდაც ყველამ ერთად, ანდა მე შეგეკითხებით ყველას, ვისაც გსურთ, ან თუნდაც ყველას ერთად!“.
თამაშობრიობა აქ სავსებით თვალსაჩინოა. საღმრთო მოძღვრება თავის თავს ეთამაშება. სერიოზულობის ხარისხი, რაც დასაშვებს გახდის ამა თუ იმ ამბის წმიდა ტექსტის შემადგენლობაში შესვლას, ისევე გაურკვეველი და არსებითად განურჩეველია, როგორც საკითხი, მართლა თუ გამოსალმებია ვინმე სიცოცხლეს გამოცანის ამოუხსნელობის გამო. მთავარია თამაშის მოტივი როგორც ასეთი.
დამარცხებულის სიკვდილით დასრულებული გამოცანებით შეჯიბრის მოტივს ბერძნულ გადმოცემაშიც ვხვდებით, ოღონდ რამდენადმე გაფერმკრთალებული სახით. იგი ორი მისნის, ქალკასა და მოპსოსის ამბითაა წარმოდგენილი. ქალკას უწინასწარმეტყველებენ, რომ დაიღუპება, როგორც კი მასზე უკეთეს მისანს შეხვდება. ბედი მოპსოსს შეახვედრებს, და ისინი იწყებენ გამოცანებით შეჯიბრს, რომელშიც მოპსოსი იმარჯვებს. ქალკა დარდით კვდება თუ თავს იკლავს; მისი მიმდევრები მოპსოსის მხარეზე გადადიან.14 აქ, ჩემი აზრით, საბედისწერო გამოცანის მოტივი აშკარად დამახინჯებული სახითაა შემორჩენილი.
ძველსკანდინავიური კითხვა-პასუხის პაექრობები
მოტივი კითხვა-პასუხის სახით შეჯიბრისა, სადაც დამარცხებული სიცოცხლეს კარგავს, მყარი სახითაა მოცემული ედას ეპოსში. „სიტყვანში ვაფთრუდნირისანში“ ოდინი სიბრძნეში შეეჯიბრება ბრძენთაბრძენ გოლიათს, რომელიც უძველესი დროის ცოდნას ფლობს. ეს არის შეჯიბრი ამ სიტყვის სრული აზრით და, იმავე დროს, ბედის გამოცდა, სადაც სიკვდილ-სიცოცხლის საკითხი დგას. კითხვას ჯერ გაფთრუდნირი სვამს, მერე – ოდინი. კითხვები მითოლოგიური და კოსმოგონიური ხასიათისაა, ზუსტად ისევე, როგორც ვედებიდან მოხმობილ მაგალითებში. საიდან მოდის დღე და ღამე? საიდანაა ზამთარი და ზაფხული, საიდან ჩნდება ქარი? „სიტყვანში ალვისისანში“ თორი ეკითხება ჯუჯა ალვისს სახელებს, რაც სხვადასხვა საგანს ასების, ვანების,15 ადამიანის, გოლიათების, ჯუჯების, აგრეთვე ჰელის16 ენებზე ჰქვია; საბოლოოდ, მზის ამოსვლას ჯუჯა ბორკილდადებული ხვდება. იგივე ფორმა აქვს სიმღერას ფიოლსვინზე. ჰაიდრეკის გამოცანებში ასეთი მოტივია: მეფე ჰაიდრეკს ფიცი დაუდია, რომ მის მიმართ დანაშაულის ჩამდენი გადარჩებოდა, თუ ისეთ გამოცანას ეტყოდა, რაზეც მეფე ვერ უპასუხებდა. ამ სიმღერათა უმეტესობას „ედას“ უახლეს ნაწილს აკუთვნებენ და, შესაძლოა, სამართლიანადაც თვლიან, რომ აქ უფრო მეტად პოეტური ფანტაზიის თამაშთან გვაქვს საქმე. მაგრამ ეს არ აქარწყლებს ფაქტს, რომ ამ ფორმით უძველესი, უაღრესად არქაული საღმრთო თამაშის ტიპი დასტურდება.
გამოცანის პასუხი გააზრების ან ლოგიკური მსჯელობის შედეგად როდი მიიღება. ის არის ამოხსნა, უეცარი განთავისუფლება ბორკილებისაგან, რომელთაც შემკითხველი ადებს მოპასუხეს. ამიტომაა, რომ სწორი ამოხსნა შემკითხველს ერთი დარტყმით ძალას აცლის. თავისთავად ყოველ შეკითხვას მხოლოდ ერთი პასუხი აქვს. ის შეიძლება მოიძებნოს, თუ თამაშის წესები ცნობილია. ეს წესები გრამატიკული, პოეტური თუ რიტუალური სახისაა. მოპაექრემ გამოცანების ენა უნდა იცოდეს, უნდა ერკვეოდეს, მოვლენათა რა კატეგორიაზე მიანიშნებს ბორბლის, ჩიტის, ძროხის სიმბოლოები. თუ აღმოჩნდა, რომ შესაძლებელი ყოფილა მეორე პასუხი, რომელიც წესს შეესაბამება და შემკითხველს გათვალისწინებული არა ჰქონია, მაშინ ამ უკანასკნელის საქმე შეიძლება ცუდად წავიდეს. მეორე მხრივ, ერთი და იგივე საგანი შეიძლება სხვადასხვაგვარად იყოს სახოვნად წარმოდგენილი თუ გამოხატული, რაც ნიშნავს: ის შეიძლება რამდენიმე გამოცანის უკან იყოს დამალული. ხშირად გამოცანის პასუხი მხოლოდ და მხოლოდ საგნის გარკვეული საღმრთო თუ საიდუმლო სახელის ცოდნაში მდგომარეობს, როგორც ზემოთ ნახსენებ „სიტყვანში ვაფთრუდნირისანში“.
აქ საქმე ეხება არა საზოგადოდ გამოცანის ფორმის გაგებას, არამედ მის თამაშობრივ რაგვარობას და კულტურულ ფუნქციას. ამიტომ ჩვენ არ გვჭირდება ჩაღრმავება ეტიმოლოგიურ და სემანტიკურ კავშირებში სიტყვებს Raetsel (გერმ. „გამოცანა“), Rat, Raten („რჩევა“, „რჩევის მიცემა“) და Erraten-ს („გამოცნობა“) შორის, ან ბერძნულში , -ს („გამოცანა“) და -ს („ანდაზა“, „გამოთქმა“) შორის. კულტურის ისტორიის თვალსაზრისით გამოცანა, რჩევა, მითოსი, ზღაპარი, ანდაზა ერთმანეთთან დიდ სიახლოვეს ამჟღავნებს. ყოველივე ეს მხოლოდ იმისთვის გავიხსენეთ, რომ უფრო კარგად გაგვედევნებინა თვალი გამოცანის განვითარების სხვადასხვა მიმართულებისათვის.
შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ გამოცანა თავდაპირველად საღმრთო თამაშია, ესე იგი, თამაშისა და სერიოზულობის საზღვარზეა, რიტუალის მნიშვნელოვანი ელემენტია და ამავე დროს თამაშობრივ ხასიათსაც არ კარგავს. მისი შემდგომი ევოლუცია ორად იტოტება: ის იქცევა, ერთი მხრივ, საზოგადოებრივ გასართობად, მეორე მხრივ კი, საღმრთო ეზოთერიულ მოძღვრებად. ფუნქციის ამ გაორებაში არც სერიოზულის ხუმრობამდე დაქვეითება უნდა დავინახოთ და არც ხუმრობის სერიოზულამდე ამაღლება. უფრო სწორი იქნება, ვთქვათ, რომ კულტურის ევოლუციასთან ერთად თანდათან დგინდება განსხვავება იმ ორ სფეროს შორის, ჩვენ რომ თამაშსა და სერიოზულობას ვუწოდებთ, მაგრამ დაწყებით საფეხურებზე ისინი ქმნიდნენ განუყოფელ გონით გარემოს, რომელშიც კულტურა აღმოცენდა.
გამოცანა, როგორც საზოგადოებრივი თამაში
გამოცანა, ან, უფრო ზოგადად, დასმული კითხვა მისი მაგიური მნიშვნელობის გარეშე საზოგადოებრივი ურთიერთობის არსებით აგონურ ელემენტად რჩება. როგორც სოციალური თამაში, ის მრავალგვარ ლიტერატურულ სქემასა და რიტმულ ფორმას იგუებს, როგორიცაა, მაგალითად, კითხების ჯაჭვი, როდესაც ყოველი კითხვა ახალს ბადებს, ან კითხვები აღმატებულების შესახებ, მაგალითად: „რა არის თაფლზე ტკბილი?“ და ა. შ. საბერძნეთში პოპულარულ საზოგადოებრივ თამაშს წარმოადგენდა „აპორიების“, ესე იგი ისეთი კითხვების წამოყენება, რომლებზეც სრულყოფილი პასუხი პრინციპში ვერ გაიცემა. ისინი შეგვიძლია განვიხილოთ, როგორც საბედისწერო გამოცანების შესუსტებული ფორმა. გამოცანა-თამაშში მაინც სფინქსის შეკითხვა ჭვივის: უკანა პლანზე სიკვდილით დასჯის თემა ლანდად კრთის. ალექსანდრე მაკედონელის ინდოელ გიმნოსოფისტებთან შეხვედრის ამბავი გამოდგება იმის ტიპიურ მაგალითად, როგორ რჩება საცნაური საბედისწერო გამოცანის მოტივის გვიანდელ გადმოცემაში მისი საკრალური სარჩული. ერთი ქალაქის დიდი ბრძოლებით დაპყრობის შემდეგ ალექსანდრემ თავისთან მოუხმო ათ ბრძენს, რომელთა რჩევითაც ქალაქი არ ემორჩილებოდა. მას სურდა, ისეთი შეკითხვები დაესვა მათთვის, რომ პასუხი ვერ გაეცათ. პირველი ის მოკვდებოდა, ვინც ყველაზე უარესად უპასუხებდა, რაც ისევ ერთ-ერთ ბრძენს უნდა განესაჯა. თუ კარგად განსჯიდა, ამით თავის სიცოცხლეს იხსნიდა. შეკითხვები უმეტესწილად კოსმოლოგიურ დილემათა ხასიათისა იყო და ვედური ჰიმნების საღმრთო გამოცანების თამაშობრივ ვარიანტებს წარმოადგენდა. რომელია მეტი: ცოცხალი თუ მკვდარი? რომელია დიდი: ზღვა თუ ხმელეთი? რომელი რომელს უსწრებს: დღე ღამეს თუ პირიქით? გაცემული პასუხები უფრო ლოგიკურ ფანდებს ჰგავდა, ვიდრე მისტიკურ სიბრძნეს. როცა, ბოლოს და ბოლოს, ერთ-ერთმა ბრძენმა კითხვაზე, თუ ვინ პასუხობდა ყველაზე უარესად, ასეთი განაჩენი გამოიტანა: „ყოველი სხვაზე უარესი იყოო“, მან ამით მთელი გეგმა ჩაშალა: სიკვდილით არავინ დაისჯებოდა.17
გამოცანის მეშვეობით მეტოქის გაცურების ჩანაფიქრს ემსახურება „დილემა“, ისეთი შეკითხვა, რომლის პასუხი მუდამ მოპასუხის საზიანო გამოდის. იმავე დანიშნულებისაა ამოცანა, რომელიც ორგვარად შეიძლება ამოიხსნას; აქედან ერთი უფრო ცხადი პასუხი უწმაწური შინაარსისაა. ამ ტიპის გამოცანებს ჯერ კიდე „ათარვავედაში“ ვხვდებით.18
კითხვა-პასუხი
ნაირგვარი ფორმებიდან, რითაც გამოცანა ლიტერატურულ, გართობასა თუ განსწავლაზე გამიზნულ სახეს იძენს, ზოგიერთი განსაკუთრებულ ყურადღებას იმსახურებს, რადგან მეტად თვალსაჩინოდ ამჟღავნებს კავშირს თამაშობრივსა და საკრალურს შორის. ამათგან პირველია რელიგიური თუ ფილოსოფიური ხასიათის კითხვა-პასუხი, სხვადასხვა კულტურაში რომ გვხვდება. ქარგა ყოველთვის ერთი და იგივეა: ვინმე ბრძენს მეორე ან რამდენიმე ბრძენი კითხვებს უსვამს. ზარათუსტრა მეფე ვისტასპას სამოც ბრძენს პასუხობს, სოლომონი – სებას დედოფალს. ბრაჰმანულ ლიტერატურაში გავრცელებულია მოტივი, რომლის მიხედვითაც ბრაჰმას ჭაბუკი მოსწავლე, ბრაჰმაჩარინი, მეფის კარზე მიდის და აქ დასმულ კითხვებს უპასუხებს, ან თვითონ სვამს კითხვებს და ასე იქცევა მოსწავლიდან მასწავლებლად. საგანგებო დასაბუთების გარეშე ცხადია, რომ ეს ფორმა მეტად მჭიდროდ ენათესავება არქაულ საღმრთო გამოცანებით შეჯიბრს. ამ თვალსაზრისით საგულისხმოა ერთი მონათხრობი „მაჰაბჰარატიდან“.19 პანდავები ტყეში ხეტიალის დროს ლამაზ ნაკადულს მიადგებიან. წყლის სული უკრძალავთ დალევას, სანამ მის დასმულ კითხვებს არ უპასუხებენ. ვინც კი ამ აკრძალვას არღვევს, წამსვე უსულოდ ეცემა მიწაზე. ბოლოს და ბოლოს იუდჰისტირა აცხადებს, რომ მზადაა, შეკითხვებს უპასუხოს. ამის შემდეგ იწყება კითხვა-პასუხის თამაში, რომელიც უშუალოდ დაგვანახებს გადასვლას კოსმოლოგიური საღმრთო გამოცანიდან ლოგიკურ თამაშზე და ამავე დროს თავისებური ფორმით გადმოგვცემს ინდური ეთიკის თითქმის მთელ სისტემას.
თუ კარგად დავაკვირდით, რეფორმაციის ეპოქის საუბრები რელიგიის თემებზე, როგორც, მაგალითად, ლუთერსა და ცვინგლის შორის მარბურგში, 1529 წლის იანვარში, ან თეოდორ დე ბეზისა და მისი თანამგზავრების გაბაასება კათოლიკე პრელატებთან პუასიში 1561 წელს, სხვა არაფერია, თუ არა ძველი საღმრთო ჩვეულების უშუალო გაგრძელება.
შეგვიძლია უფრო დაწვრილებით განვიხილოთ ზოგიერთი ლიტერატურული ნაწარმოები, რომელშიც კითხვა-პასუხის ფორმამ ნახა გამოხატულება.
„მილინდაპანჰა“, ესე იგი მენანდრეს კითხვები, სავარაუდოდ ჩვენი წელთაღრიცხვის დასაწყისით დათარიღებული პალიური თხზულებაა, რომელსაც, თუმცა კანონიკურ ტექსტად არ ითვლება, დიდ პატივს სცემენ როგორც სამხრეთელი, ისე ჩრდილოელი ბუდისტები. ის გადმოგვცემს საუბარს, რომელიც მეფე მენანდრეს, ძვ. წ. მეორე საუკუნეში საბერძნეთის სახელით ბაქტრიას რომ მართავდა, დიდ არქატ ნაგასენასთან ჰქონდა. ნაწარმოების შინაარსი და ტენდენცია წმინდად რელიგიურ-ფილოსოფიურია, მაგრამ ფორმა და ტონი თავიდან ბოლომდე გამოცანებით შეჯიბრისაა. ამ მხრივ უკვე ნაშრომის შესავალია ნიშანდობლივი: „მეფემ თქვა: ღირსებით მოსილო ნაგასენა, გსურს თუ არა ჩემთან საუბარი? – თუ თქვენს უდიდებულესობას სურს ისე მესაუბროს, როგორც ბრძენ ხალხს სჩვევია, მაშინ მე თანახმა ვარ, მაგრამ თუ თქვენ ისე მესაუბრებით, როგორც მეფეების წესია, მაშინ მე თანახმა არა ვარ. – მაშ, როგორ სჩვევია ბრძენ ხალხს ერთმანეთში საუბარი, ღირსებით მოსილო ნაგასენა?“ – ამას მოჰყვება ახსნა: „ბრძენს გული არ მოსდის, როცა მას კუთხეში მიიმწყვდევენ, მეფეს კი მოსდის“. ამის შემდეგ მეფე თანხმდება, საუბარი თანასწორობის საფუძველზე აწარმოოს, ზუსტად ისევე, როგორც ფრანც ფონ ანჟუელის „გაბერ“-ში დასახელებულ თამაშშია. მეფის კარზე მყოფი ბრძენნიც მონაწილეობას იღებენ; ხუთასი იონაკა, ესე იგი იონიელები და ბერძნები, აგრეთვე ოთხმოცი ათასი ბერი დამსწრე საზოგადოებას შეადგენენ. ნაგასენა გამოწვევის ნიშნად წამოაყენებს „პრობლემას ორლესურს, ღრმააზროვანს, ძნელად ამოსახსნელს, კვანძივით მაგარს“, და მეფის ბრძენნი ჩივიან, რომ იგი თავისი მზაკვრული შეკითხვებით ერეტიკულ მიმართულებას ახვევს თავზე. ეს შეკითხვები უმეტესწილად ტიპიური დილემებია და თავდება მოზეიმე შეძახილით: „ახლა აქედან იპოვე გამოსავალი, შენო უდიდებულესობავ!“. ამგვარად ჩვენს წინაშე სოკრატული ფორმით დადგება ბუდისტური მოძღვრების ძირითადი საკითხები. ფორმა თამაშობრივი რჩება, აზრი კი მეტად სერიოზულია.
თეოლოგიურ-ფილოსოფიური დისერტაცია
რელიგიური კითხვა-პასუხის გვარს მიეკუთვნება აგრეთვე ტრაქტატი „გილფაგინინგი“ „სნორა ედადან“. განგლერი ნიძლავზე იწყებს ჰართან კითხვა-პასუხს, მას შემდეგ რაც შვიდი ხმლით იჟონგლიორა და ამით მეფე გილფის ყურადღება მიიქცია.
თანდათანობითი გარდამავალი ფორმები აკავშირებს ერთმანეთთან სახელის, სიცოცხლისა თუ ქონებისათვის გამართულ კოსმოგონიური საღმრთო გამოცანებით ან მზაკვრული კითხვებით თამაშსა და თეოლოგიურ-ფილოსოფიურ კითხვა-პასუხს. ამავე მიმართულებას ეკუთვნის აგრეთვე დიალოგური ფორმები, როგორიცაა რიტუალური ლიტანია და სასწავლო რელიგიური კათეხიზმოები. არსად არ არის ეს ფორმები ერთმანეთს ისე მჭიდროდ დაკავშირებულ-გადახლართული, როგორც ავესტაში, სადაც მოძღვრება ძირითადად ზარათუსტრასა და აჰურა მაზდას სიტყვა-პასუხითაა დალაგებული. იასნები, მსხვერპლშეწირვის რიტუალისათვის განკუთვნილი ლიტურგიული ტექსტები, კიდევ ატარებს პირველადი თამაშობრივი ფორმის გარკვეულ ნაკვალევს. ტიპიურად თეოლოგიურ კითხვებს მოძღვრების, ცხოვრების წესისა და რიტუალის შესახებ ცვლის კოსმოგონიური კითხვები, მაგალითად 44-ე იასნაში.20
ყოველი ლექსი ზარათუსტრას სიტყვებით იწყება: „ამას გეკითხები, გამეცი სწორი პასუხი, ო, აჰურა“, რასაც სხვადასხვა კითხვა მოჰყვება, დაწყებული სიტყვებით: „ვინ არის ის, ვინც...“ და: „ხამს თუ არა...“; „ვინ არის ის, ვისაც ეყრდნობა ქვემოთ მიწა და ზემოთ ცა, რომ არ ვარდება?“; „ვინ არის ის, ვინც შეუერთა სისწრაფე ქარსა და ღრუბლებს?“; „ვინ არის ის, ვინც შექმნა კურთხეული ნათელი და ბნელი... ძილი და ღვიძილი?“. დასკვნით ნაწილში კი დაისმის ნიშანდობლივი კითხვა, საიდანაც გამოჩნდება, რომ საქმე გამოცანებით ძველებური ბრძოლის ნაშთებთან გვქონია: „ამას გეკითხები... მივიღებ თუ არა ათ ფაშატს, ერთ ულაყსა და ერთ აქლემს, რომელსაც შენ შემპირდი, ო, მაზდა?“ წმინდად კატეხიზმური ტიპის შეკითხვები შეეხება ღვთისმოსაობის წარმოშობასა და წესს, კეთილისა და ბოროტის გარჩევას, სიწმინდის სხვადასხვა სახეს, ბოროტ სულთან ბრძოლას და ა.შ.
შვეიცარიელ ქადაგს, პესტალოცის სამშობლოსა და ეპოქაში თავის საბავშვო კატეხიზმოს „გამოცანების წიგნი“ რომ დაარქვა, აზრადაც არ მოსვლია, რაოდენ მიუახლოვდა ამ მიგნებით თავისი ჟანრის უძველეს კულტურის ისტორიულ ძირებს.
მენანდრეს კარზე ჩატარებულ თეოლოგიურ-ფილოსოფიურ კითხვა-პასუხს უშუალოდ მივყავართ მეცნიერული ტიპის შეკითხვებთან, რომელთაც მოგვიანო ხანის მთავარნი თავის სწავლულებს და უცხოეთიდან მოწვეულ ბრძენებს უსვამდნენ. ცნობილია მეფე ფრიდრიხ II ჰოჰენშტაუფენის კითხვარი, რომელიც მან თავის კარის ასტროლოგს მიქაელ სკოტუსს წარუდგინა,21 აგრეთვე მისი ფილოსოფიური კითხვები მაჰმადიანი მეცნიერის, მაროკოელი იბნ საბინისადმი. პირველი კითხვარი განსაკუთრებით საგულისხმოა ჩვენთვის იმის გამო, რომ აქ კოსმოლოგიური კითხვები წმინდად საბუნებისმეტყველოსა და თეოლოგიურშია შერეული. რას ეყრდნობა დედამიწა? რამდენი ცა არსებობს? როგორ ზის ღმერთი თავის ტახტზე? რა განსხვავებაა წაწყმედილ ადამიანთა სულებსა და დაცემულ ანგელოზებს შორის? რისგანაა ზღვის წყალი მარილიანი? როგორ ხდება, რომ ქარი სხვადასხვა მხრიდან უბერავს? როგორ უნდა ავხსნათ ვულკანიდან ამოსული ორთქლი და ლავის ამოფრქვევა? რატომაა, რომ გარდაცვლილთა სულები აშკარად აღარ ესწრაფვიან მიწაზე დაბრუნებას? – და ა. შ. აქაც ძველის გამოძახილი ახალს ეხლართება.
იბნ საბინისადმი დასმული „სიცილიური კითხვები“ უფრო სკეპტიკური და არისტოტელური სახისაა, ისინი უწინდელზე გაცილებით ფილოსოფიურია, მაგრამ მათშიც ჭვივის ძველი ნათესაობა. ახალგაზრდა მაჰმადიანმა ფილოსოფოსმა მოურიდებლად ახალა მეფეს: „შენი კითხვები ბრიყვულია, აბნეულია და თავის თავს ეწინააღმდეგება!“. იმაში, რომ მეფემ ეს გათათხვა მშვიდად და თავმდაბლად მიიღო, ჰამპე „ფრიდრიხის ადამიანურობას“ ხედავს და ამისთვის აქებს. მაგრამ ფრიდრიხმა, მენანდრესი არ იყოს, იცოდა, რომ კითხვა-პასუხის თამაში თანასწორობის საფუძველზე მიმდინარეობს; ამიტომ მისი მონაწილენი, ნაგასენას სიტყვებით რომ ვთქვათ, საუბრობენ არა მეფეთა, არამედ ბრძენთა წესით.
გამოცანების თამაში და ფილოსოფია
ჯერ კიდევ გვიანი ხანის ბერძნებს კარგად აქვთ შეგნებული გარკვეული კავშირი გამოცანებით თამაშსა და ფილოსოფიის წარმოშობას შორის. არისტოტელეს მოსწავლე კლეარქემ ტრაქტატში ანდაზების შესახებ გამოცანის თეორია ჩამოაყალიბა და ამტკი-ცებდა, რომ გამოცანა ერთ დროს ფილოსოფიის საგანს შეადგენდა: „ძველები მათი მეშვეობით თავის განათლებას () ამოწმებდნენ“,22 – ეს კი აშკარად უკავშირდება ფილოსოფიური გამოცანებით ვარჯიშს, რაზეც ზემოთ ვსაუბრობდით. ნაძალადევი და ყურით მოთრეული სულაც არ იქნება, თუ ძველთაძველი კითხვა-გამოცანებიდან პირდაპირ ხაზს გავავლებთ ბერძნული ფილოსოფიის პირველ მიღწევებამდე.
ნუ გავყვებით საკითხს იმის შესახებ, რამდენად ამჟღავნებს თვით სიტყვა ფილოსოფიური მსჯელობის წარმოშობას გამოწვევიდან და შესაბამისი ამოცანიდან. ის მაინც უეჭველია, რომ უძველესი დროიდან ვიდრე სოფისტებამდე და რიტორებამდე სიბრძნისმაძიებელნი ტიპიურ მებრძოლებად წარმოგვიდგებიან. ისინი საპაექროდ იწვევენ თავიანთ მეტოქეებს, მრისხანე კრიტიკის ცეცხლს უშენენ და თავის შეხედულებათა სისწორეს არქაული ადამიანის თვითდაჯერებით განადიდებენ. პირველ ფილოსოფიურ მცდელობათა სტილი და ფორმა პოლემიკური და აგონურია. ისინი ყოველთვის „მე-ს“ პირით ლაპარაკობენ. როდესაც ელეელი ძენონი თავის მოწინააღმდეგეებს ებრძოდა, იგი ამას აპორიების მეშვეობით აკეთებდა, ესე იგი, თავდაპირველად თითქოს იზიარებდა გასაბათილებელ დებულებებს, მაგრამ მერე იქიდან ორი ერთმანეთის საწინააღმდეგო და გამომრიცხველი დასკვნა გამოჰქონდა.
ფორმა აშკარად გამოცანის სფეროზე მიანიშნებდა. „ძენონი კითხულობდა: თუ სივრცე რაიმეა, რაში უნდა იყოს ის?“23 „ბნელი“ ჰერაკლიტესთვის ბუნება და სიცოცხლე „გრიფოსია“, გამოცანაა, თვითონ კი გამოცანების ამომხსნელია. ემპედოკლეს გამონათქვამები კიდევ უფრო ჰგავს მისტიკურ გამოცანათა პასუხებს. ისინი კვლავ ლექსის ფორმითაა დალაგებული. მათი გროტესკულობამდე ველური წარმოდგენები ცხოველთა წარმოშობის შესახებ თავიანთი დახლართული ფანტაზიებით ძველინდურ ბრაჰმანულ ტექსტში სულ არ გვეუცხოებოდა. „მისგან უკისროდ ამოიზარდა მრავალი თავი, მკლავები უმხრებოდ ურტყამდნენ წრეებს, თვალები კი მარტო, უსახეებოდ დახეტიალებდნენ“.24 უადრესი ფილოსოფოსები წინასწარმეტყველის ენთუზიაზმით ლაპარაკობდნენ. უპირობო თვითდარწმუნებულობა მსხვერპლის შემწირავ ქურუმებსა და მისტაგოგებს ამსგავსებთ. ისინი იკვლევენ საგნების საფუძვლებს: მათ საწყისს – -ს და ქმნადობას – -ს. ეს უძველესი კოსმოლოგიური პრობლემებია, უხსოვარი დროიდან გამოცანის ფორმით რომ ისმოდა და მითოსის ფორმით იჭრებოდა. ლოგიკური სპეკულაცია სამყაროს აგებულების შესახებ უშუალოდ ამოიზრდება მითოსური კოსმოლოგიის საკვირველი სურათებიდან – მაგალითად, ისეთიდან, როგორიცაა პითაგორას მოძღვრება 183 ერთმანეთზე მიჯრით მიწყობილი ტოლგვერდა სამკუთხედის ფორმის მქონე სამყაროზე.25
არქაული ფილოსოფიის აგონურ მომენტს, როგორც მეჩვენება, განსაკუთრებით აშკარად ავლენს ტენდენცია, სამყაროული მდინარების საფუძველში დანახულ იქნას მარადიული ბრძოლა ძირეულ დაპირისპირებულ საწყისთა შორის. ასეთია იანისა და ინის ჩინური დაპირისპირება. ჰერაკლიტესთვის ბრძოლა „ყველა საგნის მამაა“. ემპედოკლემ წამოაყენა ორი პრინციპი, რომელიც სამყაროს დასაბამიდან მოყოლებული უცვლელად განსაზღვრავს სამყაროს მდინარებას: ანუ სიმპათია და , ანუ შუღლი. სრული საფუძველი გვაქვს შემთხვევითობად არ ჩავთვალოთ, რომ უადრეს ფილოსოფოსთა მიდრეკილება, არსებულს ანტითეტური ახსნა მისცენ, იმდროინდელი საზოგადოების ანტითეტურ-აგონურ აგებულებას შეესაბამება. ადამიანი იმთავითვე შეეჩვია, ყველაფერი დაპირისპირებულთა გაორებაში და შეჯიბრის კუთხით დაენახა და გაეაზრებინა. ჰესიოდე კარგ „ერისს“, კეთილისმყოფელ ბრძოლას, დამანგრეველისაგან განასხვავებს.
ჩვენს მიერ ნავარაუდევ კავშირს ადასტურებს გარემოება, რომ ყოველივე არსებულის მარადიული ბრძოლა, „ფიუსისის“ წინააღმდეგობრივობა ხანდახან სამართლებრივ პაექრობასთანაა გათანაბრებული. ეს შეხედულება არქაული კულტურის თამაშობრივი სამყაროს შუაგულში გვაბრუნებს. ბუნების მარადიული შუღლი ამავე დროს სასამართლოს წინაშე პაექრობაა. ვერნერ იეგერის მიხედვით ბერძნებმა სამართლებრივ ცხოვრებაში ჩამოყალიბებული ცნებები: „კოსმოსი“, ანუ წესრიგი, „დიკე“, ანუ სამართალი, და „ტისის“ ანუ სასჯელი სამყაროულ პროცესზე გადაიტანეს,26 რათა ეს უკანასკნელი მართლმსაჯულების ცნებებში გაეაზრებინათ. ამგვარადვე თავდაპირველად იურიდიულ დამნაშავეს ნიშნავდა და მხოლოდ ამის შემდეგ იქცა ბუნებითი მიზეზობრიობის აღმნიშვნელ ზოგად ტერმინად. ანაქსიმანდრე იყო კაცი, ვინც ეს აზრი გარკვევით ჩამოაყალიბა, თუმცა, სამწუხაროდ, მისი მსჯელობა მეტისმეტად ფრაგმენტული ფორმითაა შემორჩენილი:27 „მაგრამ საიდანაც საგნები წარმოიშობიან (იგულისხმება განუსაზღვრელი), იმაშივე ინთქმებიან აუცილებლობით. რადგან მათ უნდა ერთმანეთის წინაშე სასჯელი მოიხადონ და სამაგიერო ზღონ თავისი უსამართლობისათვის დროის (დადგენილი) წესის მიხედვით“. ეს გამონათქვამი მთლად გასაგები ნამდვილად არ არის. მაგრამ ნებისმიერ შემთხვევაში აქ საქმე გვაქვს წარმოდგენასთან, რომ კოსმოსმა თავისი უსამართლობა უნდა გამოისყიდოს. როგორც გინდა გავიგოთ მოტანილი სიტყვები, მათში უეჭველადაა დამალული მეტად ღრმა აზრი, რომელიც ქრისტიანულ წარმოდგენებს ეხმიანება. მაგრამ საკითხავი რჩება, ასეთ აზროვნებას საფუძვლად სახელმწიფოებრივი წესრიგისა და სამართლებრივი ცხოვრების უკვე მომწიფებული იდეა ედო, როგორც ის მეხუთე საუკუნის ბერძნულ ქალაქ-სახელმწიფოში გაიგებოდა,28 თუ აქ სამართლებრივ ცნებათა გაცილებით უფრო ძველ შრესთან გვაქვს საქმე? ხომ არ ამოტივტივდება ამ შემთხვევაში სამართლისა და სასჯელის ზემოთნახსენები არქაული კონცეფცია, რომლის დროსაც იურიდიული წარმოდგენები ჯერ კიდევ წილისყრისა და ორთაბრძოლის სფეროში ტრიალებდა და სამართლებრივი ცხოვრება საღმრთო თამაშად მიაჩნდათ? ემპედოკლეს ერთ-ერთ ფრაგმენტში ელემენტთა სასტიკ ბრძოლასთან დაკავშირებით ლაპარაკია იმ დროის დასასრულზე, რომელიც ამ ძირეულ პრინციპებს რიგრიგობით ჰქონდა მინიჭებული „მრავლისმომცველი ფიცის ძალით“.29
ამ მისტიკურ-მითოსური სახის მნიშვნელობას ბოლომდე ვერ ამოვიცნობთ. მაგრამ ის კი უეჭველია, რომ ნათელმხილველფილოსოფოსთა აზროვნება ტრიალებს სამართლის დასადგენად გამართული შეჯიბრის სფეროში, რომელიც ჩვენ შევიცანით როგორც პრიმიტიული კულტურის და ინტელექტუალური ცხოვრების მნიშვნელოვანი საფუძველთაგანი.
შენიშვნები და განმარტებები:
1 შდრ. Lieder des Rgveda, Űbersetzt v. a. Hillebrandt (Quellen zur Religionsgeschichte VII.5), Göttingen 1913, გვ. 105 (I, 164, 34).
2 იქვე, გვ. 98 (VIII, 28, 1-2).
3 Allgemeine der Philosophie I, Leipcig 1894,გვ. 120.
4 Lieder der Rgveda გვ. 133 (X, 129).
5 ათარვავედა X, 7, 5, 6. სიტყვასიტყვით ,,სვეტი”, აქ ,,არსებულის საფუძვლის” თუ რაღაც ამგვარის მისტიკური მნიშვნელობითაა ნახმარი.
6 ათარვავედა, X, 7, 37.
7 Jean Piaget, Le langage et la pensèe chez l’enfánt, Neuchatel – Paris 1930, Tavi V: Les questions d’un enfant.
8 M. Winternitz, Geschichte der indischen Literatur I, Leipzig 1908, გვ.160
9 N. Adriani en A. C. Kruyt, De baré-sprekende Toradja’s van Midden-Celebes, III, Batavia 1914, გვ. 371.
10 N. Adriani, De naam er gierst in Midden – Celebes, Tijdschrift van het Bataviaasch Genootschap XLI 1909, გვ. 370
11 Stumpfl, Kultspiele, გვ. 31.
12 როგორც H. Oidenburg – ს გამოსდის წიგნში: Die Weltanschauung der Brahmantexte, Göttingen 1919, გვ. 166, 182
13 Satapatha – Brahmana XI,6,3, 3; Brhhdaranyaka – Upanishad III, 1-9.
14 სტრაბონი, XIV, 642; ჰესიოდე, ფრ. 160; შდრ. K.Ohiert. Rätsel und Rätselspiele, 2. Auft., Berlin 1912, გვ. 28
15 გერმანიკული მითოლოგიის ღმერთები (მთარგმ. შენ.)
16 გერმანიკული მითოლოგიით – გარდაცვლილთა სამეფო (მთარგმნ. შენ.).
17 U. Wilcken, Alexander der Gross und die indischen Gymnosophisten, Sitz –Ber. D. Preub. Akad.d. wissensch. XXXIII, 1923, გვ. 164. ხელნაწერში არსებული ხარვეზები, რომლებიც ზოგჟერ აძნელებს ამბის გაგებას, ჩემი აზრით, გამომცემლის მიერ ყოველთვის დამაჯერებლად არის შევსებული.
18 ,,ათარვავედა” XX, 1, 133, 134.
19 III. 313.
20 C. Bartholomac. Die Gatha’s des Awesta, Halle 1879, გვ. 58 – 59; IX.
21 იხ. Isis Iv, 2, 1921, no, II; Harvard Historical Studies XXVII, 1924, da K. Hampe, Kaiser Friedrich II. Als Fragensteller, Kultur – und Universalgechichte (Festschrift fur Walter Goetz), 1927, გვ. 53 -67
22 C.Prantl, Geschichte der Logik im Abendlande I, Leipcig 1855,გვ. 399.
23 არისტოტელე, ,,ფიზიკა”, V, 3, 210bq 22 sq; W. Capelle, Die Vorsokratiker, die Fragmente und Quellenberichte, übersetzt und eingeleitet, Stuttgart 1935, გვ.172
24 Capelle, Vorsokratiker, გვ. 216. ამას საოცრად ეხმაურება მორგენშტერნის ფანტაზია: მარტოხელა მუხლი დაძრწის სამყაროში ...…”
25 იხ. კაპელეს დასახ. ნაშრ., გვ.102.
26 Jaeger. Paideia I, გვ. 243 და შემდ.
27 კაპელეს დასახ. ნაშრ., გვ.82.
28 იეგერის დასახ. ნაშრ., გვ. 154; კაპელეს დასახ. ნაშრ.; გვ. 82.
29 ფრაგმ. 30. კაპელეს დასახ. ნაშრ., გვ.200.
კომენტარები