თამაში კულტურაზე ძველია; რადგან, რაც გინდა ფართე მნიშვნელობით გავიგოთ კულტურის ცნება, ის მაინც ადამიანთა საზოგადოებას გულისხმობს. ცხოველები კი ადამიანებს არ დალოდებიან, რომ მათგან თამაში ესწავლათ, დიახ, დარწმუნებით შეიძლება ითქვას, რომ ადამიანურ ცივილიზაციას თამაშის ზოგადი ცნებისთვის არსებითად არაფერი დაუმატებია. ცხოველებიც ზუსტად ადამიანთა გვარად თამაშობენ. ცხოველთა ონავრობას უკვე ახასიათებს თამაშის ყველა ძირითადი ნიშანი. საკმარისია, ცოტა ხანს თვალი ვადევნოთ ლეკვების თამაშს, რომ მათ სიანცე-ლაღობაში ყველა ეს ნიშანი შევიცნოთ. ისინი საგანგებო, ცერემონიული პოზებითა და მიხვრა-მოხვრით იწვევენ ერთმანეთს სათამაშოდ, მუდამ მკაცრად იცავენ წესს, რომ არ შეიძლება მოყვასს ყური მოაგლიჯო, თავს კი ისე აჩვენებენ, თითქოს საშინლად ცხარობენ. ყველაზე მთავარი ისაა, რომ მათთვის ყოველივე ამას აშკარად უდიდესი ხალისი და სიამოვნება მოაქვს. ერთმანეთზე შეღრენილი ლეკვების ონავრობა მხოლოდ ერთ-ერთი უმარტივესი ფორმაა ცხოველთა თამაშისა. არსებობს ბევრად მაღალი და განვითარე-ბული ფორმები – მაყურებლისათვის განკუთვნილი ნამდვილი შეჯიბრებანი და ლამაზი სანახაობანი.

თავიდანვე უნდა აღვნიშნოთ ერთი მეტად მნიშვნელოვანი გარემოება: უკვე თავის უმარტივეს ფორმებში, თუნდაც ცხოველთა დონეზე, თამაში მეტია, ვიდრე წმინდა ფიზიოლოგიური მოვლენა ანდა ფიზიოლოგიურად განსაზღვრული ფსიქიკური რეაქცია. თამაში, როგორც ასეთი, სცილდება წმინდა ბიოლოგიური თუ წმინდა ფსიქიკური მოღვაწეობის საზღვრებს. იგი საზრისის მქონე ფუნქციაა. თამაშისას „თამაშდება“ რაღაც ისეთი, რაც აღემატება სიცოცხლის განმტკიცების ლტოლვას და თავად ანიჭებს საზრისს სასიცოცხლო მოღვაწეობას. ყოველი თამაში რაღაცას ნიშნავს. თუ აქტიურ საწყისს, თამაშის არსს რომ შეადგენს, „გონს“ ვუწოდებთ, გაზვიადება გამოგვივა; მაგრამ თუ მას „ინსტინქტად“ მოვნათლავთ, სულ არაფერს ვიტყვით. რა გზითაც გინდა წავიდეთ, ერთი მაინც ცხადია: რახან თამაში საზრისის მქონეა, მასში რაღაც არამატერიალური ელემენტიც მონაწილეობს.

თამაშის დღემდე არსებულ განსაზღვრებათა ნაკლოვანება ფსიქოლოგია და ფიზიოლოგია ცდილობენ დააკვირდნენ, აღწერონ, ახსნან ცხოველთა, ბავშვთა და ასაკსრულ ადამიანთა თამაში. ისინი ესწრაფვიან თამაშის არსისა და მნიშვნელობის დადგენას, მისთვის ადგილის მიჩენას სიცოცხლის სქემაში. ამ საქმეს რომ დიდი მნიშვნელობა აქვს და აუცილებელ ან, სულ ცოტა, სასარგებლო ამოცანას ემსახურება, ულაპარაკოდ და საყოველთაოდ არის აღიარებული როგორც მეცნიერული კვლევაძიების ამოსავალი პუნქტი. მაგრამ თამაშის ბიოლოგიური ფუნქციის განსაზღვრის უთვალავი ცდა მეტისმეტად შორდება ერთმანეთს. ზოგიერთთა რწმენით თამაშის ძირი და წყარო შეიძლება გავიგოთ როგორც მოჭარბებული სასიცოცხლო ძალებისაგან განტვირთვა. სხვათა მიხედვით თამაშისას ცოცხალი არსება იკმაყოფილებს მიბაძვის თანშობილ ლტოლვას, აგრეთვე განმუხტვის მოთხოვნილებას ან ემზადება სერიოზული მოღვაწეობისათვის, შემდგომ ყოფაში რომ გამოადგება. ზოგის აზრით, თამაში თავშეკავების უნარის გამოსამუშავებლად არის აუცილებელი, კიდევ სხვები თამაშის საფუძვლად მიიჩნევენ რაღაც უნართა გამომჟღავნების თუ რაღაც ხდომილებათა მიზეზად ყოფნის, ბატონობის თუ შეჯიბრის თანდაყოლილ მოთხოვნილებებს. ზოგსაც თამაში წარმოუდგება მავნე ვნებათა დაცხრომის უწყინარ საშუალებად, ცალმხრივად წარმართული მოღვაწეობის აუცილებელ დამატებად, სინამდვილეში განუხორციელებელი სურვილების ფიქტიურ დაკმაყოფილებად და ამით საკუთარი პიროვნულობის შეგრძნების განმტკიცებად.

ყველა ეს განმარტება ამოდის წანამძღვრიდან, თითქოს თამაშს რაღაც სხვის გამო მისდევდნენ, თითქოს ის რაღაცგვარ ბიოლოგიურ მიზანშეწონილობას ემორჩილებოდეს. კითხვა ასე ისმის: რატომ და რისთვის თამაშობენ? მასზე გაცემული პასუხები არანაირად არ გამორიცხავს ერთმანეთს. შეიძლება კაცმა თითქმის ყველა აქ ჩამოთვლილი განმარტება ერთმანეთის ბარდაბარ აღიაროს და ცნებათა არასასურველი აღრევა მაინც არ მოუვიდეს. აქედან კი გამომდინარეობს, რომ ყოველი მათგანი მხოლოდ ნაწილობრივ ახსნას იძლევა. ერთი რომელიმე გადამწყვეტი მნიშვნელობისა რომ ყოფილიყო, იგი სხვა დანარჩენთ ან გამორიცხავდა, ან უმაღლეს ერთიანობაში მოიცავდა და შეითვისებდა. განმარტების მცდელობათა მეტი წილი მხოლოდ მეორე რიგში იწუხებს თავს კითხვით: რა არის და როგორია თამაში თავისთავად და თავისთვის, რას ნიშნავს იგი მოთამაშისთვის? ისინი უშუალოდ უყენებენ თამაშს ექსპერიმენტული მეცნიერებიდან მოტანილ გაზომვის მეთოდებს და იმთავითვე უშვებენ მხედველობიდან თამაშის ღრმად ესთეტიკურ ბუნებას. თამაშის საკუთრივი რაგვარობა, როგორც წესი, საერთოდ განხილვის გარეთ რჩება. მოცემულ განსაზღვრებებს შეიძლება დავუპირისპიროთ კითხვა: „კი მაგრამ, რაში მდგომარეობს მუღამი (Witz) თამაშისა? რატომ ღუღუნებს ბავშვი სიამოვნებისაგან? რატომ მიდის თავდავიწყებამდე მოთამაშის აზარტი? რატომ აშმაგებს შეჯიბრი მრავალათასიან ბრბოს?“ ინტენსიობა თამაშისა ბიოლოგიური ანალიზით ვერ აიხსნება. არადა, სწორედ ამ ინტენსიობაში, გახელების ამ უნარში მდგომარეობს მისი არსი, მისი უსაკუთრესი რაგვარობა. ბუნებას, ლოგიკურად განვსჯით ჩვენ, ადვილად შეეძლო ყველა ეს აუცილებელი პუნქტი – მოჭარბებული ენერგიისაგან განტვირთვა, დაძაბულობის მოხსნა, ცხოვრების მოთხოვნების შესასრულებლად მომზადება და განუხორციელებელ ლტოლვათა კომპენსაცია – წმინდა მექანიკური ვარჯიშებისა და რეაქციების სახით დაეკისრებინა თავისი შვილებისათვის. მაგრამ მან სწორედ რომ თამაში მოგვამადლა თავისი სიმძაფრით, სისრულითა და სილაღით.

თამაშის ეს უკანასკნელი ელემენტი, მისი „სეირი“ უსხლტება ყოველგვარ ანალიზს, ყოველგვარ ლოგიკურ ინტერპრეტაციას. მისი ჰოლანდიური შესატყვისი „aardigkeit“ საუცხოოდ გამოხატავს საჭირო შინაარსს. იგი წარმოდგება სიტყვისაგან „aard“, რაც ნიშნავს „სახეს“, მაგრამ აგრეთვე „არსსაც“, და ამით, თუ შეიძლება ასე ითქვას, ადასტურებს, რომ მისით აღნიშნული ვითარება სხვა არაფერზე დაიყვანება. ჩემთვის ცნობილ თანამედროვე ენებში ამ დაუყვანადობას ყველაზე უკეთ გამოხატავს ინგლისური „fun“, რომელმაც ამჟამინდელი მნიშვნელობა არც ისე დიდი ხნის წინ მიიღო. საკვირველია, მაგრამ ფრანგულს ამ ცნების ეკვივალენტი არ გააჩნია. ამ დროს, სწორედ ეს ელემენტი განსაზღვრავს თამაშის არსს. თამაშის სახით საქმე გვაქვს ყოველი კაცისთვის უშუალოდ საცნაურ, უპირობოდ პირველად სიცოცხლის კატეგორიასთან. თამაში მთლიანობაა, თუკი საერთოდ შეიძლება ქვეყნად რამეს „მთლიანობა“ ვუწოდოთ. ჩვენ ვეცადოთ, გავიგოთ და შევაფასოთ თამაში მის მთლიანობაში, თამაშის რეალობა აშკარად ვრცელდება როგორც ადამიანის, ისე ცხოველების სამყაროზე. მაშასადამე, ის არ შეიძლება რაიმე გონებით კავშირს ემყარებოდეს, რადგან ამ შემთხვევაში ის ადამიანთა სამყაროთი შემოიზღუდებოდა. თამაში თავისი არსებობით არ არის დავალებული კულტურის რომელიმე საფეხურისა თუ მსოფლმხედველობრივი ფორმისაგან. ყოველი მოაზროვნე არსება თვალნათლივ ხედავს, რომ თამაში არის თავისთავადი, საკუთრივი რაღაც, თუნდაც ენას არ გააჩნდეს ამ ზოგადი ცნების გამომხატველი სიტყვა. თამაშის უარყოფა შეუძლებელია. ადამიანს შეუძლია ყოველგვარ აბსტრაქციაზე თქვას უარი: სამართალზე, სილამაზეზე, ჭეშმარიტებაზე, სიკეთეზე, გონზე, ღმერთზე! სერიოზულობის უარყოფა შეიძლება, თამაშისა კი – არა!

ამასთან, თამაშის მეშვეობით ადამიანი, უნდა თუ არა, გონს შეიცნობს. რამეთუ თამაში არ არის ნივთი, რომელსაც ერთხელ და სამუდამოდ აქვს მოცემული მისი არსი. ცხოველთა სამყაროშიც კი ის სცდება ფიზიკურად არსებულის საზღვრებს. თუ სამყაროს შევხედავთ, როგორც ბრმა ძალთა ურთიერთზემოქმედებებით დეტერმინირებულს, თამაშს სრული უფლებით შეიძლება ვუწოდოთ სიჭარბე – ფუფუნება, ზედმეტობა. მხოლოდ აბსოლუტური დეტერმინაციის დამძლევი გონის დაშვებით ხდება შესაძლებელი, მოაზრებადი და გასაგები თამაშის არსებობა. თამაში თავისი არსებით კიდევ ერთხელ, თანაც უმაღლესი აზრით, ადასტურებს სამყაროში ჩვენი მდგომარეობის ზელოგიკურ ხასიათს. ცხოველებს თამაში შეუძლიათ, და უკვე ამიტომ მექანიკურ ნივთებს აღემატებიან. ჩვენ ვთამაშობთ და ვიცით, რომ ვთამაშობთ, ამიტომ ჩვენ მეტნი ვართ, ვიდრე მხოლოდ გონების მატარებელი არსებანი, რადგან თამაში არაგონებითია.

თამაში როგორც კულტურის ფაქტორი

თუ მზერას იმაზე მივმართავთ, როგორ მჟღავნდება თამაშის ფუნქცია კულტურაში, და არა ცხოველებთან ან ბავშვებთან, შეგვიძლია თამაშის განხილვა იქიდან დავიწყოთ, სადაც ბიოლოგიას და ფსიქოლოგიას თავიანთი საქმე უკვე მომთავრებული აქვთ. თამაში კულტურაში დაგვხვდება როგორც მოცემული სიდიდე, რომელიც წინ უსწრებს კულტურას და შემდეგ თან ახლავს მას დასაბამიდან აწმყომდე. თამაში ყველგან წარმოგვიდგება როგორც ქცევის გარკვეული, „ჩვეულებრივი“ ცხოვრებისაგან განსხვავებული რაგვარობა. ჩვენ შეგვიძლია ღიად დავტოვოთ საკითხი იმის შესახებ, რამდენად ხელეწიფება მეცნიერულ ანალიზს ამ რაგვარობის რაოდენობრივ ფაქტორებზე დაყვანა. ვფიქრობთ, ის ამას ვერ ახერხებს. ჩვენთვის თავი და თავი საქმისა სწორედ ეს რაგვარობაა, რადგან სწორედ ის მიგვაჩნია არსებითად ჩვენ მიერ თამაშად წოდებული სასიცოცხლო ფორმისთვის. ჩვენ გვაინტერესებს თამაში, როგორც აქტივობის ფორმა, როგორც საზრისის მქონე ფორმა და როგორც სოციალური ფუნქცია. ჩვენ იმ ბუნებით სტიმულებს კი არ ვეძებთ, რომლებიც საზოგადოდ აპირობებენ თამაშის ფაქტს, არამედ განვიხილავთ თვითონ თამაშს მის მრავალფეროვან კონკრეტულ ფორმებში, თამაშს, როგორც სოციალურ სტრუქტურას. ჩვენ ვცდილობთ გავიგოთ თამაში მისი პირველადი მნიშვნელობით, როგორც მას თავად მოთამაშე აღიქვამს. რაკი დავინახავთ, რომ თამაში რაღაც სახეებით მანიპულირებას ეფუძნება, რომ ის სინამდვილეს სიცოცხლის მოძრავ ფორმებს უნაცვლებს და ამით მის გარდასახვას ახდენს, ჩვენ, უპირველეს ყოვლისა, თვით ამ სახეებისა და გარდასახვის ღირებულებისა და მნიშვნელობის გაგებას შევეცდებით. ჩვენ მოგვინდება თამაშის პროცესშივე დავაკვირდეთ მათი მოქმედების მექანიზმს და ამ გზით ჩავწვდეთ თამაშს, როგორც კულტურული ცხოვრების ფაქტორს, ადამიანთა საზოგადოებისათვის ნიშნეული მოღვაწეობის ყველა ძირეული სახე იმთავითვე გამსჭვალულია თამაშით. ავიღოთ ენა, პირველი და უმაღლესი იარაღი, რასაც ადამიანი ქმნის, რათა გააგებინოს, ასწავლოს, უბრძანოს, ენა, რითაც ის განასხვავებს, საზღვრავს, ადგენს, მოკლედ – სახელს არქმევს, ესე იგი, ნივთი გონის საუფლოში აჰყავს. ენის შემოქმედი გონი მუდამ თამაშით გადადის ნივთიერიდან აზრისეულზე. რაიმე აბსტრაქტულის ყოველი გამოხატულების უკან მეტაფორა დგას, ყოველ მეტაფორაში კი სიტყვათა თამაშია შეზავებული. ასე ქმნის კაცობრიობა არსებულის საკუთარ გამოხატულებას, ასე აგებს ბუნების სამყაროს გვერდით მეორე, შეთხზულ სამყაროს. ანდა, ავიღოთ მითოსი. ესეც არსებულის სახოვანი წარმოდგენაა, ოღონდ ცალკეულ სიტყვასთან შედარებით შემდგომ დამუშავებული: მითოსის მეშვეობით უადრესი ადამიანი ცდილობს მიწიერი ახსნას და ნივთები ღვთაებრივში დააფუძნოს. ყოველ თავნება ფანტაზიაში, რითაც მითოსი მოცემულს გარდასახავს, გამომგონებლობის წყურვილს აყოლილი გონი ხუმრობისა და სერიოზულობის ზღვარზე თამაშობს. დაბოლოს, კულტს დავაკვირდეთ: პირველყოფილი საზოგადოება თავის საღმრთო მოქმედებას, რომელმაც ქვეყნის ხსნა უნდა უზრუნველყოს – ზიარებას, მსხვერპლშეწირვას, მისტერიას – აღასრულებს წმინდა თამაშში ამ სიტყვის უსაკუთრესი აზრით.

მითოსსა და კულტში კი სათავეს იღებს კულტურული ცხოვრების უდიდესი მამოძრავებელი ძალები: სამართალი და წესრიგი, ვაჭრობა, რეწვა, ხელოსნობა და ხელოვნება, პოეზია, სიბრძნე და მეცნიერება. მაშასადამე, ყველა ესენი თამაშობრივი ქცევის ნიადაგში არიან ჩაფესვებული.

ამ გამოკვლევის მიზანია, ცხადყოს, რომ თვალსაზრისი, რომლის თანახმადაც კულტურა შესაძლებელია განვიხილოთ sub specie ludi,¹ ნამდვილად მეტია, ვიდრე რიტორიკული შედარება. ეს აზრი სულაც არ არის ახალი. ერთ დროს ის საყოველთაოდ გავრცელებულიც იყო და მიღებულიც: სახელდობრ, მეჩვიდმეტე საუკუნეში, როცა დიდი მსოფლიო თეატრი შეიქმნა – შექსპირის, კალდერონისა და რასინის ბრწყინვალე ხანაში დრამას ეპოქის ლიტერატურული ცის კაბადონზე გაბატონებული ადგილი ეკავა. პოეტები სამყაროს ერთიმეორის მიყოლებით ადარებდნენ სცენას, რომელზეც ყოველი კაცი თავის როლს თამაშობს. მაშინ კულტურული ცხოვრების თამაშობრივი ხასიათი ულაპარაკოდ აღიარებული ჩანდა, მაგრამ თუ უფრო ზუსტად განვიხილავთ ცხოვრების თეატრალურ წარმოდგენასთან ამ მოარულ შედარებას, აღმოჩნდება, რომ ის პლატონისტურ ნიადაგზეა აღმოცენებული და თითქმის მთლიანად მორალისტურ შეგონებაზე დაიყვანება. ეს სხვა არაფერია, თუ არა ვარიაცია ამაოების ძველთაძველ თემაზე, ამოოხვრა ყოველივე მიწიერის არარაობის გამო. თამაში და კულტურა რომ მართლა შეტმასნილნი არიან ერთმანეთს, აქ არც აღიარებულია და არც გამოხატული, ჩვენ კი ამის საპირისპიროდ უნდა დავამტკიცოთ, რომ ნამდვილი, წმინდა თამაში თავისთავად არის კულტურის ერთ-ერთი საფუძველი და მისი მონაწილე.

თამაში როგორც დამოუკიდებელი კატეგორია

ჩვენს ცნობიერებაში თამაში სერიოზულობას უპირისპირდება. ეს დაპირისპირება თავდაპირველად ისევე ძირეული ჩანს, როგორც თვით თამაშის ცნება. მაგრამ უფრო კარგად რომ დავაკვირდებით, დაპირისპირება თამაშისერიოზულობა არც ერთმნიშვნელოვანი მოგვეჩვენება და არც მყარი. შეგვიძლია ვთქვათ: თამაში არის არასერიოზულობა. ეს დებულება არაფერს ამბობს თამაშის პოზიტიურ თვისებებზე, მაგრამ ამასაც რომ ყურადღება არ მივაქციოთ, მას სულ ადვილად უკუვაგდებთ, როგორც კი ნაცვლად დებულებისა: „თამაში არის არასერიოზულობა“ ვიტყვით: „თამაში არ არის სერიოზული“. დაპირისპირება მაშინვე თვალსა და ხელს შუა გაგვისხლტება, რადგან თამაში შეიძლება ძალიანაც სერიოზული იყოს. გარდა ამისა, მაშინვე გადავაწყდებით სიცოცხლის რამდენიმე ძირეულ კატეგორიას, რომლებიც ასევე თავსდებიან არასერიოზულის ცნებაში, მაგრამ თამაშს ვერასგზით ვერ გაუთანაბრდებიან. სიცილი აშკარად უპირისპირდება სერიოზულობას, მაგრამ სრულიადაც არ არის გარდუვალად დაკავშირებული თამაშთან. ბავშვები, ფეხბურთელები და მოჭადრაკეები მეტისმეტი სერიოზულობით უღრმავდებიან თამაშს და ამ დროს სიცილისა არაფერი ეტყობათ. საგულისხმოა, რომ სიცილის წმინდად ფიზიოლოგიური ფუნქციაც კი გამორჩეულად ადამიანურია, მაშინ როცა თამაშის საზრისეული ფუნქცია ადამიანს ცხოველთან აქვს საზიარო. არისტოტელესეული animal ridens² შესაძლოა უკეთაც კი აღნიშნავდეს ადამიანის განსხვავებას ცხოველისაგან, ვიდრე homo sapiens³ რაც სიცილზე ითქმის, კომიკურსაც ეხება. კომიკური არასერიოზულის ცნებაში თავსდება და გარკვეული წესით ეთანადება სიცილს; ის სიცილის გამომწვევია. მაგრამ მისი კავშირი თამაშთან არსებითად მეორეხარისხოვანია. თამაში თავისთავად კომიკური არ არის არც მოთამაშისთვის და არც მაყურებლისთვის. ცხოველთა ნაშიერნი და პატარა ბავშვები ხანდახან კომიკურნი არიან თამაშისას, მაგრამ თუნდაც იმაზე, მოზრდილი ძაღლები როგორ დასდევენ ერთმანეთს, ძნელად გაგვეცინება. როცა ფარსი ან კომედია სასაცილოდ გვეჩვენება, ამის მიზეზი მოქმედების თამაშობრივი ხასიათი კი არაა, არამედ მისი სააზროვნო შინაარსი. კლოუნის კომიკურ და სიცილისმომგვრელ მიმიკას მხოლოდ მეტად ფართო აზრით შეიძლება ვუწოდოთ თამაში.

კომიკური მჭიდრო კავშირშია „გიჟობასთან“,⁴ მაგრამ თამაშში „გიჟური“ არაფერია. ის ჭკვიანობისა და გიჟობის დაპირისპირების გარეთაა. არადა, ერთ დროს სწორედ „გიჟობის“ ცნებას ეკისრებოდა სერიოზულობისაგან განსხვავებული ძირეული სასიცოცხლო განწყობის გამოხატვა. გვიანი შუა საუკუნეების სიტყვახმარებაში სიტყვების წყვილი folie et sense⁵ მიახლოებით ფარავდა დაპირისპირებას თამაშისერიოზულობა, სანამ ერაზმა თავის Laus Stultitiae-ში არ აჩვენა ამ დაპირისპირების არაადეკვატურობა.

ამ ბუნდოვნად შეკავშირებულ ცნებათა ჯგუფში, რომელშიც შედის თამაში, სიცილი, გართობა, ხუმრობა, კომიკური და „გიჟობა“, ყოველ ტერმინს ახასიათებს თვისება, რაც ჩვენ აუცილებლობით მივაწერეთ თამაშს: ვერც ერთს ვერ დავიყვანთ რაღაც სხვაზე, მათი ratio⁶  ჩვენი გონითი არსის განსაკუთრებით ღრმა ფენაში ძევს.

რაც უფრო ვცდილობთ, გამოვარჩიოთ თამაშის ფორმა სიცოცხლის, ერთი შეხედვით, მასთან დაკავშირებული სხვა ფორმებისაგან, მით უფრო აშკარა ხდება მისი სიღრმისეული თავისთავადობა. თანაც ჩვენ შეგვიძლია აქ არ შევჩერდეთ და ვაჩვენოთ თამაშის დამოუკიდებლობა სხვა კატეგორიალურ დაპირისპირებათაგან. თამაში არ შედის არა მხოლოდ ჭკვიანობაგიჟობის, არამედ, აგრეთვე, ჭეშმარიტებისა და სიყალბის, სიკეთისა და ბოროტების ოპოზიციებში. თუმცა თამაში გონითი საქმიანობაა, მასში თავისთავად არავითარი გონითი ფუნქცია, არავითარი სიქველე და ცოდვა არ იგულისხმება.

მაგრამ თუ თამაში უშუალოდ არც ჭეშმარიტს და არც კეთილს არ ეთანადება, იქნებ მისი ადგილსამყოფელი ესთეტიკურის სფეროშია? ამაზე ერთმნიშვნელოვანი პასუხის გაცემა ძნელია. თავისთავად თამაშს სილამაზის თვისება არ მიეწერება, მაგრამ მას ნამდვილად აქვს მიდრეკილება, სილამაზის ნაირგვარი ელემენტები შეითვისოს. თამაშის პრიმიტიულ ფორმებს იმთავითვე დაჰყვება სიხალისე და მოხდენილობა. ადამიანის სხეულებრივი მოძრაობის სილამაზე თავის უმაღლეს გამოხატულებას თამაშში ნახულობს. თავის უფრო მეტად განვითარებულ ფორმებში თამაში გამსჭვალულია რიტმითა და ჰარმონიით – ესთეტიკური აღქმის უკეთილშობილესი უნარებით, რაც კი ადამიანს მომადლებული აქვს. თამაშსა და სილამაზეს შორის მრავალმხრივი და მჭიდრო კავშირი არსებობს.

თამაშის ფორმალური ნიშნები

მაშასადამე, ჩვენ ვამტკიცებთ, რომ თამაშის სახით საქმე გვაქვს ცოცხალი არსების ფუნქციასთან, რომელსაც ვერც ბიოლოგიურად, ვერც ლოგიკურად და ვერც ესთეტიკურად სრულყოფილად ვერ განვსაზღვრავთ. თამაშის ცნება ვერაფრით თავსდება ვერც ერთ სააზროვნო ფორმაში, რომლებითაც ჩვენი გონითი და საზოგადოებრივი ცხოვრების სტრუქტურას გამოვხატავთ ხოლმე. ამიტომ თავდაპირველად თამაშის ფორმალური ნიშნების აღწერით უნდა შემოვიფარგლოთ.

აქ ხელს გვიწყობს ის გარემოება, რომ არჩეული თემა – თამაშისა და კულტურის კავშირი – საშუალებას გვაძლევს არ განვიხილოთ თამაშის ყველა არსებული ფორმა და ძირითადად სოციალური სახის თამაშებით შემოვიზღუდოთ. მათ შეიძლება, თუ გვსურს, თამაშის მაღალი ფორმები ვუწოდოთ. ისინი მცირეწლოვანი ბავშვებისა და ცხოველების პირველად თამაშებზე ადვილი აღსაწერია, რადგან თავისი აგებულებით უფრო განვითარებულნი და დასახსრულნი არიან და უფრო მრავალფეროვანი და თვალსაჩინო ნიშნებით ხასიათდებიან მაშინ, როდესაც პრიმიტიული თამაშის განსაზღვრის მცდელობისას პირდაპირ მივადგებით თამაშის იმ საკუთრივ რაგვარობას, რაც, ჩვენი აზრით, ანალიზს არ ემორჩილება. ჩვენ მოგვიხდება შეჯიბრებსა და ორთაბრძოლებზე, წარმოდგენებსა და სანახაობებზე, ცეკვასა და მუსიკაზე, მასკარადებსა და ტურნირებზე მსჯელობა. იმ ნიშნებიდან, რომელთაც ამ დროს ჩამოვთვლით, ზოგიერთი საზოგადოდ თამაშს მიეწერება, ზოგი – კერძოდ სოციალურ თამაშს, ყოველი თამაში, უპირველეს ყოვლისა, თავისუფალი მოქმედებაა. ნაბრძანები თამაში თამაში აღარაა, უკეთეს შემთხვევაში ის შეიძლება თამაშის უგერგილო მიბაძვა იყოს. თუნდაც ამ თავისუფლების ნიშნით თამაში გამოეყოფა ბუნების პროცესთა მდინარებას. ის ეგუება ამ უკანასკნელს და ეფინება როგორც მშვენიერი სამოსი. ცხადია, თავისუფლება აქ ფართო აზრით უნდა გავიგოთ, რაც დეტერმინიზმის პრობლემას ხელშეუხებელს დატოვებს. რა თქმა უნდა, შეიძლება მოგვიგონ: ამ თავისუფლებას არა აქვს ადგილი მოზარდ ცხოველებთან და ბავშვებთან. მათ უნდა ითამაშონ, რადგან ინსტინქტი აიძულებთ და რადგან თამაში ემსახურება მათი სხეულებრივი და სელექტიური უნარების განვითარებას. მაგრამ ინსტინქტის ცნების შემოტანით რაღაც x-ის უკან ვიმალებით, ხოლო თუ წინდაწინ დავუშვებთ თამაშის სასარგებლო ბუნებას, petitio principii⁷ დაგვემართება. ბავშვი და ცხოველი თამაშობენ, იმიტომ რომ სიამოვნებთ, და ამაში მდგომარეობს მათი თავისუფლება.

ესეც რომ არა, მოზრდილი და პასუხისმგებლობის მქონე ადამიანი საერთოდ ადვილად გაძლებდა თამაშის გარეშე. მისთვის თამაში ფუფუნებაა. ამ შემთხვევაში თამაშის მოთხოვნილებას მხოლოდ იმდენად შეიძლება ჰქონდეს ძალა, რამდენადაც იგი თამაშის სიამოვნებაშია ჩაფესვებული. თამაში ყოველთვის შეიძლება შევწყვიტოთ ან საერთოდ უარი ვთქვათ მასზე. ის არც ფიზიკური აუცილებლობით გვაქვს მოხვეული თავზე და, მითუმეტეს, არც ზნეობრივი მოვალეობით. ის ამოცანად არ დგას ჩვენ წინაშე. ის „თავისუფალ დროს“ თამაშდება. მხოლოდ შემდგომ, კულტურის ფუნქციად რომ იქცევა, უკავშირდება მას იძულების, ამოცანისა და მოვალეობის ცნებები.

ამგვარად, მოვიპოვეთ თამაშის პირველი ძირითადი ნიშანი: ის თავისუფალია, ის არის თავისუფლება. ამას უშუალოდ უკავშირდება მეორე ნიშანი.

თამაში არ არის „ჩვეულებრივი“ ან „ნამდვილი“ ცხოვრება. პირიქით, ის გამოსვლაა ამ ცხოვრებიდან საკუთარი გამიზნულობის მქონე აქტივობის დროებით სფეროში. პატარა ბავშვმაც კარგად იცის, რომ თამაშისას „ისე, ტყუილად“, „უბრალოდ გასართობად“ მოქმედებს. თუ რამდენად აქვს ამის შეგნებას გადგმული ფესვი ბავშვის სულში, ჩემი აზრით, განსაკუთრებით კარგად ჩანს შემდეგი ეპიზოდიდან, რომელსაც თავის დროზე ერთი ბავშვის მამა მომიყვა. იგი შეესწრო თავისი ოთხი წლის შვილს, როცა პატარა ერთიმეორეზე მიწყობილი სკამებიდან პირველზე იჯდა და „მატარებლობანას“ თამაშობდა. მამა მოეფერა ბავშვს, მაგრამ პასუხად მიიღო: „მამა, არ შეიძლება ორთქმავალს აკოცო, თორემ ვაგონები იფიქრებენ, ნამდვილი არ არისო“. ეს „ისე, ტყუილად“ ავლენს თამაშის ნაკლები ღირებულების შეგნებას, მიანიშნებს, რომ „გართობა“ უპირისპირდება „სერიოზულ საქმეს“, რომელიც აღიქმება როგორც პირველადი. წეღან საგანგებოდ აღვნიშნეთ, რომ „ისე, ტყუილად“ თამაშის ცნობიერება სულაც არ გამორიცხავს ამ „მხოლოდ თამაშის“ უდიდესი სერიოზულობით წარმართვას, მასში სრულ ჩაძირვას, შთაგონებაში რომ გადადის და დროებით სულ მოხსნის განსაზღვრებას „უბრალოდ“. ყოველ თამაშს შეუძლია ერთხანს სავსებით დაიმორჩილოს მოთამაშე. დაპირისპირება „თამაში-სერიოზულობა“ ყოველთვის არამყარი რჩება. თამაშის ნაკლულობა მისივე სრულყოფილი სერიოზულობით ნაზღაურდება. თამაში სერიოზულობაში გადადის, სერიოზულობა კი – თამაშში. თამაშს შეუძლია სილამაზისა და ღვთაებრიობის ისეთ მწვერვალებს მიაღწიოს, სერიოზულობა რომ ახლოსაც ვერ გაეკარება. ამ ჩახლართული საკითხების წინაშე აღმოვჩნდებით, როგორც კი უშუალოდ მივადგებით თამაშის საღმრთო ქმედებასთან მიმართებას.

ჯერჯერობით კი საქმე ეხება იმ ფორმალური ნიშნების გამოყოფას, რაც ჩვენ მიერ თამაშად წოდებულ აქტივობას მიეწერება. ყველა მკვლევარი თამაშის დაუინტერესებელ ხასიათზე ამახვილებს ყურადღებას. ის „რაღაც“, რისი წყალობითაც თამაში „ჩვეულებრივი ცხოვრებისგან“ განსხვავდება, მოთხოვნილებებისა და ლტოლვების უშუალო დაკმაყოფილების გარეთაა, მეტიც – წყვეტს ქმნის ამ დაკმაყოფილების პროცესში. ის ეჩრება მასში, როგორც დროში შემოსაზღვრული, თავის თავში მიმდინარე მოქმედება, რომელიც სრულდება იმ კმაყოფილებისათვის, რაც თვით შესრულებას მოაქვს. ყოველ შემთხვევაში, თავისთავად, თავდაპირველი განხილვისას თამაში სწორედ ასე წარმოგვიდგება: როგორც ყოველდღიური ცხოვრების ინტერმეცო, როგორც საქმიანობა გართობის ჟამს და გართობის მიზნით. მაგრამ, თუნდაც იმის გამო, რომ ის სულ ბრუნდება ახალი და ახალი თავშექცევების სახით, თამაში ცხოვრების, როგორც მთლიანობის, თანმხლებად, სრულმქმნელად, მის აუცილებელ ნაწილად იქცევა. ის ახალისებს ცხოვრებას, სრულქმნის მას და ამიტომ აუცილებელია: ერთეული პიროვნებისათვის – როგორც ბიოლოგიური ფუნქცია, ხოლო საზოგადოებრივი ერთობისათვის – მასში ნაგულისხმევი საზრისის, მისი მნიშვნელობის, მისი გამომხატველობითი ღირებულებისა და მისით შექმნილი გონითი და სოციალური კავშირების გამო: მოკლედ, როგორც კულტურის ფუნქცია, ის აკმაყოფილებს გამომხატველობისა და თანაცხოვრების იდეალებს. მისი ადგილი იმ სფეროშია, რომელიც კვების, თვითშენახვისა და გვარის გაგრძელების წმინდად ბიოლოგიურ პროცესთა მიღმა ძევს. ამ დებულებას თითქოს წინააღმდეგობაში მოვყავართ იმ ფაქტთან, რომ სწორედ შეუღლების პერიოდში თამაში განსაკუთრებით დიდ ადგილს იკავებს ცხოველთა არსებობაში. მაგრამ განა უაზრობა არ იქნებოდა, ფრინველთა გალობას, ურთიერთგამოწვევას და თავმოწონებას ადამიანური თამაშის დარად წმინდად ბიოლოგიურის გარეთ მივუჩინოთ ადგილი? ადამიანის თამაში თავის მაღალ ფორმებში, როცა ის რაღაცას ნიშნავს ან რაღაცას ზეიმობს, ყოველთვის დღესასწაულისა და კულტის სფეროს – საკრალურის სფეროს მიეკუთვნება.

მაგრამ, რაკი თამაში შეუცვლელი რამაა და კულტურას ემსახურება, უკეთ რომ ვთქვათ, თავად არის კულტურა, ხომ არ კარგავს ამის გამო დაუინტერესებლობის ნიშანს? არა, რადგან მიზნები, რომლებსაც ის ემსახურება, თვითონ იმყოფებიან უშუალო მატერიალური ინტერესების ან ცხოვრებისეულ მოთხოვნილებათა ინდივიდუალური დაკმაყოფილების სფეროს მიღმა. როგორც საკრალიზებულ ქმედებას, თამაშს შეუძლია ჯგუფის კეთილდღეობას ემსახუროს, მაგრამ სხვა გზით და სხვა საშუალებით, ვიდრე ცხოვრებისეულ საჭიროებათა მოპოვებაზე გამიზნულ საქმიანობას.

თამაში გამოეყოფა ჩვეულებრივ ცხოვრებას თავისი ადგილითა და თავისი ხანგრძლივობით. ჩაკეტილობა და შემოსაზღვრულობა მის მესამე ნიშანს შეადგენს. ის „თამაშდება“ გარკვეული დროითი და სივრცითი საზღვრების შიგნით. ის თავის თავში მიმდინარეობს და საზრისიც თავის თავში აქვს.

ეს თამაშის კიდევ ერთი ახალი, პოზიტიური ნიშანია. თამაში იწყება, შემდეგ კი, გარკვეულ მომენტში „წყდება“. ის „გათამაშდება“. სანამ ის მიმდინარეობს, გამეფებულია მოძრაობა, აღმავლობა და დაღმავლობა, ცვალებადობა, თანმიმდევრობა, დაკავშირება და გათიშვა. ამასთან ერთად, დროით შემოსაზღვრულობას უშუალოდ ებმის შემდეგი საგულისხმო ნიშანი. თამაში იმთავითვე იძენს კულტურის ფენომენის შესაფერის მკაფიო სტრუქტურას. ერთხელ რომ გათამაშდება, ის მეხსიერებაში რჩება როგორც გონითი წარმონაქმნი ანდა გონის მონაპოვარი, ხდება გადაცემადი, იქცევა ტრადიციად და მუდამჟამს შეიძლება განმეორდეს, თუგინდ, უშუალოდ დამთავრებისთანავე, როგორც ბავშვების თამაში, ჭადრაკის პარტია, გარბენი, ანდაც, ხანგრძლივი პაუზის შემდეგ, როგორც მისტერია. ეს განმეორებადობა თამაშის ერთ-ერთი არსებითი თვისებაა. ის ახასიათებს არა მხოლოდ თამაშს, როგორც მთლიანობას, არამედ მის შინაგან აგებულებასაც. თამაშის თითქმის ყველა მაღალგანვითარებულ ფორმაში განმეორების, რეფრენის, თანმიმდევრული ცვლის ელემენტები რაღაც ერთიანად ასხმულ ჯაჭვის მაგვარს ქმნის.

თამაშის დროით შემოსაზღვრულობაზე თვალსაჩინო მისი სივრცითი შემოსაზღვრულობაა. ყოველი თამაში იშლება თავის სათამაშო სივრცეში, თავის სათამაშო მოედანზე, რომელიც წინდაწინ, მატერიალურად ან მხოლოდ იდეალურად, გამიზნულად ან თავისთავად ნაგულისხმევი სახით არის შემოსაზღვრული. როგორც ფორმის მხრივ თამაშსა და საკრალურ ქმედებას შორის არავითარი განსხვავება არ არის (ესე იგი ღვთაებრივი ქმედება იმავე ფორმით სრულდება, რითაც თამაში), ასევე საკრალური სივრცეც ფორმალურად არ განირჩევა სათამაშო მოედნისაგან. არენა, ბანქოს სათამაშო მაგიდა, ჯადოსნური წრე, ტაძარი, სცენა, კინოეკრანი, სასამართლო დარბაზი – ყოველი მათგანი თავისი ფორმითა და ფუნქციით სათამაშო მოედანია, ე.ი. ნაკურთხი ადგილია, გამოყოფილი, შემოღობილი, წმინდა სივრცე, რომლის შიგნით საკუთარ, განსაკუთრებულ კანონებს აქვს ძალა. ეს არის ჩვეულებრივი სამყაროს შიგნით მოქცეული დროებითი სამყარო, რომელიც გარკვეული, თავისთავში ჩაკეტილი მოქმედების შესრულებას ემსახურება.

სათამაშო მოედნის შიგნით საკუთარი და უპირობო წესრიგი სუფევს. ამაში თავს იჩენს თამაშის კიდევ ერთი ახალი, კიდევ უფრო პოზიტიური ნიშანი. თამაში ქმნის წესრიგს, მეტიც, ის არის წესრიგი. ამ არასრულყოფილ სამყაროში და უკუღმართ ცხოვრებაში მას დროებითი, შეზღუდული სრულყოფილება შემოაქვს. თამაში უპირობო წესრიგს მოითხოვს. მისგან უმცირესი გადახვევა ანგრევს თამაშს, განუმეორებლობას ართმევს და აუფასურებს. წესრიგის ცნებასთან ეს შინაგანი გადაბმულობაა ალბათ ის საფუძველი, რისი ძალითაც, როგორც წეღან აღვნიშნეთ, თამაში ესოდენ დიდი ზომით იჭრება ესთეტიკურის სფეროში. თამაში, ვამბობდით მაშინ, აშკარად იჩენს მიდრეკილებას, ლამაზი გახდეს. შესაძლოა, ეს ესთეტიკური ფაქტორი სხვა არაფერია, თუ არა ლტოლვა მოწესრიგებული ფორმის შექმნისაკენ, რასაც თამაშის ნებისმიერი სახე ინარჩუნებს. სიტყვები, რითაც თამაშის ელემენტებს ვასახელებთ, უმეტესწილად ესთეტიკურის სფეროს ეკუთვნის. ეს ის სიტყვებია, რომელთა მეშვეობითაც სილამაზის მხარეთა გამოხატვას ვცდილობთ: „დაძაბულობა“, „წონასწორობა“, „ზომიერება“, „კონტრასტი“, „ვარიაცია“, „შეერთება“ და „გათიშვა“, „განმუხტვა“. თამაში კრავს და თიშავს, ის მომნუსხველია და მომაჯადოებელი. ის გამსჭვალულია ორივე კეთილშობილი თვისებით, რომელთა საგნებში აღმოჩენა და გამოხატვა შეძლო ადამიანმა: რიტმითა და ჰარმონიით.

იმ განსაზღვრულობათა შორის, რომლებიც შეიძლება თამაშს მიეყენოს, ჩვენ დაძაბულობაც ვახსენეთ. შეგვიძლია მეტიც ვთქვათ: დაძაბულობის ელემენტი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია თამაშისათვის. დაძაბულობა გულისხმობს გაურკვევლობას, რისკს. ის განმუხტვისაკენ მიისწრაფვის, სადაც დიდი დაძაბულობაა, იღბალია საჭირო. ეს უკვე მაშინ ითქმის, როცა თოთო ბავშვი ხელით სათამაშოს ეძებს, როცა კნუტი კოჭის ძაფს ეთამაშება, როცა პატარა გოგო ბურთს ისვრის და იჭერს. დაძაბულობისა და იღბლის ელემენტი განსაზღვრავს მარტოკაცის თამაშებს: კროსვორდს, მოზაიკის შედგენას, პასიანსს, მიზანში სროლას, რომლებიც მოთამაშის მოხერხებაზე ან კვანძის გახსნაზეა აგებული, და ამ ელემენტის მნიშვნელობა იზრდება, რაც უფრო მეტად იძენს თამაში შეჯიბრის ხასიათს. ყომარსა და სპორტულ შეჯიბრში ის ყველაზე უფრო დიდია. მეტიც, დაძაბულობის ელემენტი თავისთავად სიკეთისა და ბოროტების მიღმა მყოფ თამაშობრივ ქმედებას გარკვეულ ეთიკურ შინაარსს აძლევს. ამ დაძაბულობის წყალობით მოწმდება მოთამაშის უნარები: მისი სხეულებრივი ძალა, გამძლეობა, საზრიანობა, ვაჟკაცობა, სიმედგრე, ამასთან გამოიცდება მისი სულიერი ღირსებანი, რადგან, რაც გინდა მწველი იყოს მოგების სურვილი, მოთამაშე მაინც თამაშის მიერ დადგენილი წესების საზღვრებში უნდა დარჩეს.

შენიშვნები და განმარტებები:

1 თამაშის ნიშნით (ლათ).
2 მოცინარე ცხოველი (ლათ).
3 მოაზროვნე ადამიანი (ლათ.)
4 გერმ. – Torheit, ინგლ. – folly.
5 გიJობა და აზრიანობა (ფრ.)
6 აქ – რაციონალური გამართლება, საფუძველი (ლათ).
7 ლოგიკური შეცდომა, რაც მდგომარეობს დასასაბუთებელი დებულების წინასწარ, დასაბუთების გარეშე აღიარებაში (მთარგ. შენ.)