I¹

იმედია იმას არ ელით ჩემგან, რომ იმ ერთი საათის განმავლობაში, რომელიც ჩემს განკარგულებაშია, ოდნავ მაინც სრულად შევძლებ რთული თემის ამოწურვას კირკეგორისა და დოსტოევსკის შემოქმედების შესახებ. ამიტომ ამოცანას შემოვფარგლავ: მხოლოდ იმის შესახებ ვისაუბრებ, თუ როგორ ესმოდათ კირკეგორსა და დოსტოევსკის პირველყოფილი ცოდვა ან, რაც იგივეა – ვისაუბრებ გონებაჭვრეტითი და გაცხადებული ჭეშმარიტების შესახებ. წინასწარ უნდა ითქვას, რომ ასეთ მოკლე დროში რთულად თუ მოხერხდება სასურველი სისრულით გამორკვევა იმისა, თუ რას ფიქრობდნენ და მოგვითხრობდნენ ეს ავტორები ადამიანის ცოდვით დაცემის შესახებ. უკეთეს შემთხვევაში შევძლებთ მხოლოდ თემატურად დავსახოთ ის, თუ რატომ მიიპყრო პირველყოფილმა ცოდვამ XIX საუკუნის ორი გამორჩეული მოაზროვნის ყურადღება. აქვე ისიც უნდა შევნიშნოთ, რომ ნიცშესთვისაც, ვინც, არსებული წარმოდგენის თანახმად, შორს არის ბიბლიური თემებისგან, ცოდვით დაცემის პრობლემა მისი ფილოსოფიური პრობლემატიკის მთავარ ღერძს წარმოადგენს. მისი მთავარი, ძირითადი თემაა სოკრატე, რომელშიც იგი დეკადენტს ანუ უპირატესად დაცემულ ადამიანს ხედავს. ამასთან, სოკრატეს დაცემას იგი ხედავს იქ, სადაც ისტორია, განსაკუთრებით კი ფილოსოფიის ისტორია, ყოველთვის პოულობდა და ჩვენც გვასწავლიდნენ გვეპოვნა მისი უდიდესი დამსახურება: მის უსაზღვრო ნდობაში გონებისა და გონების მიერ მოპოვებული ცოდნისადმი. როდესაც ნიცშეს ნააზრევს კითხულობთ სოკრატეს შესახებ, უნებურად აკრძალული ხის ბიბლიური ლეგენდა გაგონდებათ, და კიდევ ცბიერის მაცდუნებელი სიტყვები: თვალები აგეხილებათ. ნიცშეზე მეტსა და უფრო დაჟინებით მოგვითხრობს სოკრატეს შესახებ კირკეგორი. ეს მეტად განსაცვიფრებელია, თუ იმას გავითვალისწინებთ, რომ კირკეგორისთვის სოკრატე კაცობრიობის ისტორიის ყველაზე შესანიშნავი მოვლენაა ევროპის ჰორიზონტზე იმ იდუმალი წიგნის გამოჩენამდე, რომელიც წიგნად ანუ ბიბლიად იწოდება.

ცოდვით დაცემა ადამიანის აზრს უხსოვარი დროიდან აფორიაქებდა. ყველა ადამიანი გრძნობდა, რომ სამყაროში ყველაფერი კეთილად არ იყო და მეტიც, ფრიად არასასიკეთოდ გახლდათ. „რაღაც დამპალა დანიის სამეფოში“, – თუ შექსპირის სიტყვებით ვიტყვით. ვეებერთელა ძალისხმევას მიმართავდნენ, რათა გაერკვიათ ამ არასასიკეთოობის წარმომავლობა. აქვე უნდა ითქვას, რომ ბერძნული, ისევე, როგორც სხვა ხალხთა ფილოსოფია, შორეული აღმოსავლეთის ხალხთა ჩათვლით, ასე დასმულ კითხვას გასცემდა პასუხს, რომელიც დიამეტრულად ეწინააღმდეგებოდა იმას, რასაც ჩვენ დაბადების წიგნში ვხვდებით. ერთ-ერთი პირველი უდიადეს ბერძენ ფილოსოფოსთაგან – ანაქსიმანდრე – ჩვენამდე მოღწეულ ნაწყვეტში ამბობს: „საიდანაც ცალკეულ არსებებს დაბადება ეწვიათ, იქედანვე, აუცილებლობის ძალით, მოდის სიკვდილიც. დადგენილ დროს ისინი სასჯელს იხდიან და მისაგებელს იღებენ საკუთარი უკეთურობისთვის“. ანაქსინამდრეს ეს აზრი მთელ უძველეს ფილოსოფიას გასდევს: ერთეულ საგანთა წარმოშობა, ძირითადად კი ცოცხალი არსებებისა და უპირატესად ადამიანების, განიხილება, როგორც უკეთური კადნიერება, რომლის სამართლიან სამაგიეროს მათი სიკვდილი და განადგურება წარმოადგენს. იდეა γένεσις-ს და φθορά-ს (დაბადება და განადგურება) შესახებ ანტიკური ფილოსოფიის საწყისი წერტილია (გავიმეორებ, რომ იგი ურყევად იდგა შორეული აღმოსავლეთის რელიგიებისა და ფილოსოფიების დამფუძნებელთა წინაშე). ადამიანის ბუნებრივი აზრი ყველა დროსა და ყველა ხალხში, უნებურად, თითქოს მოჯადოებული შეშდებოდა საბედისწერო აუცილებლობის წინაშე, რომელსაც სამყაროში სიკვდილის საზარელი კანონი მოეტანა, მტკიცედ გადაჯაჭვული ადამიანის დაბადებას, და კანონი განადგურებისა, რაც ყველას ელის, ვინც გაჩენილა ან გაჩნდება. თავად ადამიანის ყოფაში აზრი ავლენდა რაღაც არასათანადოს, ბიწიერს, ავადმყოფურს, ცოდვიანს და, ამის შესაბამისად, სიბრძნე მოითხოვდა საფუძველშივე გადალახვას იმ ცოდვისა ანუ განდგომას ყოფისგან, რომელიც, როგორც საწყისის მქონე, განწირულია დასასრულებლად. ბერძნული კათარზისის, განწმენდის საწყისს წარმოადგენს რწმენა, რომ ცნობიერების უშუალო მონაცემები, რომლებიც ყოველივე დაბადებულის განადგურებას მოწმობენ, ავლენენ სამყარომდელ, მარად, უცვლელ და გადაულახავ ჭეშმარიტებას. ჭეშმარიტი, ნამდვილი ყოფა (οντως ον²) უნდა ვეძებოთ არა ჩვენთან და ჩვენთვის, არამედ იქ, სადაც კანონის მოქმედება დაბადებისა და განადგურების შესახებ წყდება ანუ იქ, სადაც არ არის და არ შეიძლება იყოს დაბადება და, შესაბამისად, არ არის და არ შეიძლება იყოს განადგურება. სწორედ აქედან იღებს სათავეს გონებაჭვრეტითი ფილოსოფია. ჭკვიანი თვალისთვის გამხელილი კანონი ყოველი შექმნილის და აღმოცენებულის დაღუპვის შესახებ ჩვენ ყოფიერების სამუდამო მახასიათებლად წარმოგვიდგება: ბერძნული ფილოსოფია ამაში ისევე ურყევად არის დარწმუნებული, როგორც ჰინდუთა სიბრძე, ჩვენ კი, ვისაც ბერძნებსა და ჰინდუებს ათასწლეულები გვაშორებს, ისევე უძლურნი ვართ ამ თვითცხადი ჭეშმარიტების ავტორიტეტს დავაღწიოთ თავი, როგორც ისინი, ვინც პირველად აღმოაჩინა იგი და ჩვენ გვიჩვენა.

მხოლოდ წიგნთა წიგნი წარმოადგენს ამ მხრივ ამოუცნობ გამონაკლისს.

მასში იმის სრულიად საწინააღმდეგო ამბავია მოთხრობილი, რაც ადამიანის მახვილმა თვალმა იხილა. დაბადების წიგნის დასაწყისში ჩვენ ვკითხულობთ, რომ ყველაფერი შემოქმედის მიერ იყო შექმნილი, ყველაფერს ჰქონდა საწყისი, მაგრამ ეს არა თუ არ განიხილება არასრულფასოვნების, უკმარობის, ბიწიერების ან ცოდვიანობის პირობად, არამედ პირიქით, ამაშია საფუძველი იმ ყველაფრისა, რაც შეიძლება, რომ კარგი იყოს სამყაროში; სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ღმერთის შემოქმედებითი აქტი არის წყარო, და თან ერთადერთი, ყოველივე კარგისა. შექმნის ყოველი დღის ბოლოს ღმერთი ქმნილებას უმზერდა და ამბობდა: „კეთილი საქმეა“, ხოლო უკანასკნელ დღეს, როდესაც ყველაფერს გადახედა, რაც მან შექმნა, იხილა ღმერთმა, რომ ყველაფერი კეთილი საქმე იყო. სამყაროც და ადამიანებიც (რომლებიც ღმერთმა აკურთხა), შექმნილნი შემოქმედის მიერ, და სახელდობრ იმიტომ, რომ მის მიერ იყვნენ შექმნილნი, იყვნენ სრულყოფილები და არ ჰქონდათ არანაირი ნაკლი: ღმერთის მიერ შექმნილი თავისუფალი იყო ბოროტებისგან და არც ცოდვა იყო, საიდანაც ბოროტება დაიწყო. ბოროტება და ცოდვა შემდეგ გაჩნდა. საიდან? საღვთო წერილი ამაზეც განსაზღვრულ პასუხს გვაძლევს. სხვა ხეებს შორის, ღმერთმა ედემის ბაღში დარგო ხე სიცოცხლისა და ხე ცნობადისა ბოროტისა და კეთილის. და უთხრა პირველ ადამიანს: ყველა ხის ნაყოფი შეგიძლიათ გასინჯოთ, მაგრამ არ გაეკაროთ ხე ცნობადის ნაყოფს, რადგან იმ დღეს, როდესაც გაეკარებით, სიკვდილით დაიღუპებით. მაგრამ მაცდურმა – ბიბლიაში მას გველი ეწოდება, რომელიც ღმერთის მიერ შექმნილ ცხოველთა შორის ყველაზე ცბიერი იყო, თქვა: „არ მოკვდებით... თვალი აგეხილებათ და შეიქნებით ღმერთივით კეთილისა და ბოროტის შემცნობელნი“. ადამიანი აყვა ცდუნებას, გასინჯა აკრძალული ნაყოფი, მას თვალი აეხილა და იგი შემცნობელი გახდა. რაზე აეხილა მას თვალი? რა გაიგო? თვალი იმაზე აეხილა, რაზეც ბერძენ ფილოსოფოსებსა და ჰინდუთა ბრძენებს: ღვთიურმა „კეთილმა საქმემ“ არ გაამართლა საკუთარი თავი – შექმნილ სამყაროში ყველაფერი კეთილი არ არის, შექმნილ სამყაროში, და სახელდობრ იმიტომ, რომ ის შექმნილია, არ შეიძლება არ იყოს ბოროტება, ამასთან დიდი ოდენობით ბოროტება, ბოროტება გაუსაძლისი. ამას უცილობელი სიცხადით მოწმობს ყველაფერი, რაც ჩვენ გარს გვაკრავს – ცნობიერების უშუალო მონაცემები; ხოლო მან, ვინც სამყაროს „გახელილი თვალებით“ უმზერს, მან, ვინც „იცის“, სხვაგვარად მსჯელობა ამის შესახებ არ შეუძლია. იმ წუთიდან, როდესაც ადამიანი „შემცნობელად“ იქცა, „ცოდნასთან“ ერთად სამყაროში მოვიდა ცოდვაც, ცოდვას კი ბოროტება მოყვა. ასეა ბიბლიის მიხედვით.

ჩვენს, XX საუკუნის ადამიანების წინაშე, საკითხი ისევე დგას, როგორც იგი ძველებს წარმოუდგებოდა: საიდან მოდის ცოდვა, საიდან მოდის ცოდვასთან დაკავშირებული საშინელებანი ცხოვრებისა? არის ბიწიერება თავად ყოფაში, რომელიც, როგორც შექმნილი, თუნდაც ღმერთის მიერ, რომელსაც გააჩნია საწყისი, გარდუვალად, მარადიული და არაფრისადმი დაქვემდებარებული კანონის ძალით, უნდა იქნეს დამძიმებული არასრულყოფილებით, რაც მას დასაღუპად გაწირავს, თუ ცოდვა და ბოროტება „შეცნობაში“, „თვალის ახელაში“, „ჭკვიან მზერაში“ ანუ აკრძალული ხის ნაყოფშია? გასული საუკუნის ერთ-ერთი უბრწყინვალესი ფილოსოფოსი, რომელმაც ევროპული აზრი შეითვისა (ამაშია მისი მნიშვნელობა), რაც 25 საუკუნეს ითვლის, ჰეგელი, უყოყმანოდ ამტკიცებს: გველს არ მოუტყუებია ადამიანი, ხე ცნობადის ნაყოფი ფილოსოფიის საფუძვლად იქცა ყველა შემდგომი თაობისთვის. ახლავე უნდა ითქვას: ისტორიულად ჰეგელი მართალია. ხე ცნობადის ნაყოფი მართლაც იქცა ფილოსოფიის საფუძვლად, აზროვნების წყაროდ შემდგომი ეპოქებისთვის. ფილოსოფოსები, მათ შორის არა მხოლოდ წარმართები, რომელთათვის უცხო იყო საღვთო წერილი, არამედ ევროპელი და ებრაელებიც, ვინც საღვთო წერილს ღვთივშთაგონებულ წიგნად თვლიდა, ყველას სურდა შემცნობელი ყოფილიყო და არ ყაბულდებოდა აკრძალული ხის ნაყოფზე უარის თქმას. კლიმენტ ალექსანდრიელისთვის (მესამე საუკუნის დასაწყისი) ბერძნული ფილოსოფია მეორე ძველი აღთქმაა. ის ხომ ამტკიცებდა, რომ თუ შესაძლებელი იქნებოდა გნოსისის (ანუ ცოდნის) გამიჯვნა მარადი ხსნისგან და მას არჩევანს შესთავაზებდნენ, ის გნოსისს და არა მარად ხსნას აირჩევდა. მთელი შუასაუკუნეობრივი ფილოსოფია ამავე გზით მიდიოდა. ამ მხრივ მისტიკოსებიც კი არ წარმოადგენდნენ გამონაკლისს. ცნობილი შრომის, „Theo­logia Deutsch³“, უცნობი ავტორი ამტკიცებდა, რომ ადამს ოცი ვაშლიც რომ ეჭამა, ცუდი არაფერი მოხდებოდა. ცოდვა ხე ცნობადის ნაყოფიდან არ მოსულა: ცოდნიდან არ შეიძლება რაიმე ცუდი მოდიოდეს. საიდან აქვს „Theologia Deutsch“-ის ავტორს ასეთი რწმენა, რომ ცოდნა ბოროტებას ვერ შობდა? იგი არ სვამს ამ კითხვას: მას, როგორც ჩანს, აზრადაც არ მოსდის, რომ ჭეშმარიტება შესაძლოა ვეძებოთ და ვიპოვოთ საღვთო წერილში. ჭეშმარიტება მხოლოდ საკუთარ გონებაში უნდა ვეძებოთ, და მხოლოდ ის არის ჭეშმარიტება, რასაც გონება ცნობს ასეთად. გველს არ მოუტყუებია ადამიანი.

კირკეგორს, ისევე, როგორც დოსტოევსკის, ორივეს XIX საუკუნის პირველ მეოთხედში დაბადებულს (იმ განსხვავებით, რომ კირკეგორი, გარდაცვლილი 44 წლის ასაკში, ათი წლით უფროსი იყო დოსტოევსკიზე და უკვე დასრულებული ჰქონდა ლიტერატურული მოღვაწეობა, როდესაც დოსტოევსკი მხოლოდ იწყებდა), და მცხოვრებს ეპოქაში, როდესაც გონებათა გამგებელს ევროპაში ჰეგელი წარმოადგენდა, რასაკვირველია, არ შეეძლო საკუთარი თავი სრულად ჰეგელის ფილოსოფიის გავლენის ქვეშ არ ეგრძნო. მართალია, უნდა მივიჩნიოთ, რომ დოსტოევსკის ჰეგელის ერთი სტრიქონიც არ ჰქონდა წაკითხული, საპირისპიროდ კირკეგორისა, ვინც ბრწყინვალედ იცნობდა ჰეგელის შრომებს, თუმცა დოსტოევსკიმ, ჯერ კიდევ ბელინსკის ჯგუფის წევრად ყოფნისას, საკმარისად შეითვისა ჰეგელის ფილოსოფიის ძირითადი დებულებები. დოსტოევსკი გასაოცრად უღებდა ალღოს ფილოსოფიურ იდეებს და მისთვის საკმარისი იყო ის, რაც ბელინსკის მოწაფეებს ჩამოჰქონდათ გერმანიიდან, რათა ცხადად გაეაზრებინა ჰეგელის ფილოსოფიის მიერ დასმული და გადაწყვეტილი პრობლემები. არა მხოლოდ დოსტოევსკიმ, არამედ თავად ბელინსკიმაც, ამ „უსწავლელმა სტუდენტმა“, ვინც ფილოსოფიური შორსმჭვრეტელობის თვალსაზრისით დოსტოევსკიზე საგრძნობლად უკან დგას, უშეცდომოდ იგრძნო და არა მხოლოდ იგრძნო, არამედ საჭირო სიტყვებიც გამოძებნა იმის გამოსახატავად, რაც მისთვის მიუღებელი იყო ჰეგელის მოძღვრებაში და რაც შემდგომში ასევე მიუღებელი აღმოჩნდა დოსტოევსკისთვის. შეგახსენებთ ნაწყვეტს ბელინსკის ცნობილი წერილიდან: „განვითარების კიბის უმაღლეს საფეხურზე მოხვედრაც რომ შევძლო, პასუხს მოგთხოვთ ცხოვრებისა და ისტორიის, შემთხვევითობის, ცრურწმენის, ფილიპე მეორის ინკვიზიციისა და ა.შ. ყველა მსხვერპლისთვის. სხვაგვარად მე თავით ვხტები ქვემოთ. უსასყიდლოდაც არ მსურს ბედნიერება, თუ ყველა ჩემი თანამოძმის გამო არ ვიგრძნობ თავს მშვიდად...“ თქმაც არ ღირს: ჰეგელს რომ ბელინსკის ეს სტრიქონები წაეკითხა, იგი დამცინავად აიჩეჩავდა მხრებს და მას ბარბაროსს, ველურსა და უცოდინარს უწოდებდა: ცხადია, რომ არ გაუსინჯავს ხე ცნობადის ნაყოფი და ამიტომ არც კი ეჭვობს, რომ არსებობს გარდუვალი კანონი, რომლის მიხედვით ყველაფერი, რასაც საწყისი აქვს, სახელდობრ კი ადამიანები, რომლებსაც იგი ასეთი გზნებით იცავს, უნდა სრულდებოდეს და, გამოდის რომ, აზრს არის მოკლებული და ვერავისაც მივმართავთ პასუხის მოთხოვნით არსებებისთვის, რომლებიც, როგორც სასრულები, არანაირ დაცვასა და მფარველობას არ ექვემდებარებიან. არა მხოლოდ შემთხვევითობათა პირველი შემხვედრი მსხვერპლი არ ექვემდებარება დაცვას, არამედ ისეთებიც, როგორიც არიან სოკრატე, ჯორდანო ბრუნო, და მრავალი სხვა, დიადი ადამიანი, ბრძენი თუ წმინდანი. ისტორიული პროცესის ყოვლისმომსვრელი ბორბალი ყველას დაუნდობლად ანადგურებს და ისევე ვერ ამჩნევს მათ, თითქოს უსულო საგნები ყოფილიყვნენ. სულის ფილოსოფია იმიტომაც წარმოადგენს სულის ფილოსოფიას, რომ მას ძალუძს სასრულსა და წარმავალზე ამაღლდეს. და პირიქით, ყოველივე სასრული და წარმავალი მხოლოდ მაშინ შეძლებს სულის ფილოსოფიასთან ზიარებას, როდესაც თავს მიანებებს უმნიშვნელო ინტერესებზე ზრუნვას, რომლებიც, ამის გამოისობით, არანაირ ზრუნვას არ იმსახურებენ. ასე იტყოდა ჰეგელი და „ფილოსოფიის ისტორიის“ იმ თავს მოიხმობდა, სადაც ახსნილია, რომ სოკრატე სწორედ ასე უნდა მოწამლულიყო და რომ ამით არაფერი დაშავებულა: გარდაიცვალა მოხუცი ბერძენი – ნუთუ ღირს ასეთი წვრილმანის გამო ხმაურის ატეხვა? ყველაფერი ნამდვილი გონიერია ანუ ის არ შეიძლება და არ უნდა იყოს სხვაგვარი, ვიდრე არის. ვინც ამას ვერ აცნობიერებს, ის არ არის ფილოსოფოსი, მისთვის მიუღწეველია ბრძნული მზერით ჩაწვდეს საგანთა არსს. მეტიც: ვისაც ეს არ გაუცხადდა, იგი – კვლავ ჰეგელის მიხედვით – არ უნდა ჩაითვალოს რელიგიურ ადამიანად, ვინაიდან ყველა რელიგია, განსაკუთრებით კი აბსოლუტური რელიგია – ასე უწოდებს ჰეგელი ქრისტიანობას – ნიშნებით ანუ ნაკლებად სრულყოფილად უცხადებს ადამიანებს იმას, რასაც მოაზროვნე სული თავად ჭვრეტს ყოფიერების არსში. „ამიტომ ქრისტიანული რწმენის ჭეშმარიტი შინაარსი მართლდება ფილოსოფიით და არა ისტორიით“ (ანუ იმით, რაც წმინდა წერილშია მოთხრობილი) – ამბობს იგი „რელიგიის ფილოსოფიაში“. ეს ნიშნავს, რომ წმინდა წერილი მხოლოდ იმდენად არის მისაღები, რამდენადაც გონიერი სული თვლის მას იმ ჭეშმარიტებებთან შესაბამისობაში მყოფად, რომლებსაც თავად მოიპოვებს ანუ, როგორც ჰეგელი ამბობს, თავად ამოიღებს საკუთარი თავიდან. სხვა ყველაფერი უგულვებელყოფილ უნდა იქნას. ჩვენ უკვე ვიცით, რომ ჰეგელის გონიერმა სულმა თავისი თავიდან უკვე ამოიღო ის, რომ წმინდა წერილის საპირისპიროდ, გველს არ მოუტყუებია ადამიანი და აკრძალული ხის ნაყოფმა ჩვენ მოგვიტანა საუკეთესო, რაც კი ცხოვრებას შესაძლოა გააჩნდეს – ცოდნა. გონიერი სული ზუსტად ასევე უარყოფს – როგორც შეუძლებელს – სასწაულებს, რომელთა შესახებ წმინდა წერილი მოგვითხრობს. რაოდენ ღრმად სძულდა ჰეგელს წმინდა წერილი, მისი შემდეგი სიტყვებიდან ჩანს: „გალილეის კანაში ქორწილში მყოფ სტუმრებს მეტი თუ ნაკლები ღვინო შეხვდათ, ეს სრულიად უმნიშვნელოა, და ისეთივე შემთხვევითობაა, როგორც ის, რომ ვიღაცის პარალიზებული ხელი იქნა განკურნებული: მილიონობით ადამიანი დადის პარალიზებული ხელითა და სხვა კიდურებით, მაგრამ მათ არავინ კურნავს. ძველ აღთქმაში კი გვეუბნებიან, რომ ეგვიპტიდან გამოსვლის დროს ებრაელთა სახლებს წითელი ნიშნები დაადეს, რათა უფლის ანგელოზს ამოეცნო ისინი. ასეთ რწმენას სულისთვის არანაირი მნიშვნელობა არ გააჩნია. ვოლტერის ყველაზე შხამიანი ქილიკი ასეთი რწმენის წინააღმდეგ არის მიმართული. ის ამბობს, რომ უმჯობესი იყო, ღმერთს ებრაელებისთვის სულის უკვდავება ესწავლებინა, ვიდრე ბუნებრივ მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილება (aller à la selle). ამგვარად ფეხსალაგი რწმენის შემადგენლად იქცევა“. ჰეგელის „სულის ფილოსოფია“ დამცინავად და ზიზღით ეპყრობა წმინდა წერილს და ბიბლიიდან მხოლოდ იმას აღიარებს, რაც გონიერი ცნობიერების წინაშე შეიძლება იქნას „გამართლებული“. ჰეგელი არ საჭიროებდა „გაცხადებულ“ ჭეშმარიტებას, უფრო სწორად კი იგი მას არ აღიარებს ან, თუ გნებავთ, იგი გაცხადებულ ჭეშმარიტებად იმას თვლის, რასაც მას საკუთარი სული უცხადებს. ზოგი პროტესტანტი ღვთისმეტყველი ამას ჰეგელის გარეშე ხვდებოდა: რათა საკუთარი თავი და სხვები ბიბლიური გაცხადების იდუმალებით არ შეეშფოთებინათ, მათ ყველა ჭეშმარიტება გაცხადებულად ცნეს. ბერძნულად ჭეშმარიტება გამოითქმის άλήθεια; აწარმოებდნენ რა ამ სიტყვას ზმნიდან ά-λανθάνω (შე-ღება), ღვთისმეტყველები თავისუფლდებოდნენ განათლებული ადამიანის დამამძიმებელი ვალდებულებისგან ეცნო წმინდა წერილის ჭეშმარიტებათა პრივილეგირებული მდგომარეობა: ყველა ჭეშმარიტება, სწორედ იმიტომ, რომ იგი ჭეშმარიტებას წარმოადგენს, ხსნის რაღაცას, რაც მანამდე დაფარული იყო. ბიბლიური ჭეშმარიტება, ამ აზრით, გამონაკლისს არ წარმოადგენს და არანაირი უპირატესობა არ გააჩნია სხვა ჭეშმარიტებათა წინაშე. იგი მხოლოდ ისეთ დროს და იმდენად შეიძლება იყოს ჩვენთვის მისაღები, რამდენადაც შეიძლება გამართლებულ იქნას ჩვენი გონების წინაშე, შეცნობილ იქნას ჩვენი „გახელილი თვალებით“. თქმაც არ ღირს, რომ ასეთ პირობებში მოგვიწევდა უარი გვეთქვა სამ მეოთხედზე იმისა, რაც წმინდა წერილშია გადმოცემული, ხოლო დარჩენილი ისე განგვემარტა, რომ იმავე გონებას ამაში საკუთარი თავისთვის რაიმე შეურაცხმყოფელი არ აღმოეჩინა. ჰეგელის, ისევე, როგორც შუა საუკუნეების ფილოსოფოსებისთვის, უპირობო ავტორიტეტს არისტოტელე წარმოადგენს. მისი „ფილოსოფიურ მეცნიერებათა ენციკლოპედია“ სრულდება ვრცელი ციტატით (ორიგინალში, ბერძნულად) არისტოტელეს მეტაფიზიკიდან თემაზე „ή θεωτία τò αριστον καί τò ηδιστον“, რაც ითარგმნება, როგორც: „ჭვრეტა საუკეთესო და უნეტარესია“. იმავე ენციკლოპედიის მესამე თავის დასაწყისში, პარაგრაფებში, რომლებიც წინ უძღვის „სულის ფილოსოფიას“, იგი წერს: „არისტოტელეს წიგნები სულის შესახებ დღესაც ერთადერთ და საუკეთესო გონებაჭვრეტით ნაწარმოებს წარმოადგენს ამ თემაზე. ფილოსოფიის არსებითი მიზანი მხოლოდ იმაში შეიძლება მდგომაროებდეს, რომ სულის შეცნობაში იდეის ცნება იქნას შეტანილი და ამგვარად გახდეს მისაწვდომი არისტოტელეს წიგნები“. ფუჭად არ უწოდა დანტემ არისტოტელეს il maestro di coloro, chi sanno (მათი მოძღვარი, ვინც იცის). ვისაც სურს „იცოდეს“, არისტოტელეს უნდა გაყვეს, და მის ქმნილებებში – „სულის შესახებ“, „მეტაფიზიკა“ და „ეთიკა“ – არა მხოლოდ მეორე ძველი, როგორც კლიმენტ ალექსანდრიელი ამბობდა, არამედ მეორე ახალი აღთქმაც იხილოს: იხილოს მასში ბიბლია. ის ერთადერთი მოძღვარია მათი, ვისაც სურს იცოდეს, ვინც იცის. იმავე არისტოტელეს მიერ შთაგონებული ჰეგელი „რელიგიის ფილოსოფიაში“ საზეიმოდ აცხადებს: „(ქრისტიანობის) ძირითადი იდეა არის ღვთიური და ადამიანური ბუნების ერთიანობა: ღმერთი იქცა ადამიანად“. სხვა ადგილას, თავში „სულის მეფობის“ შესახებ: „ინდივიდუუმი ღვთიური და ადამიანური ბუნების პირველადი ერთიანობის ჭეშმარიტებით უნდა განიმსჭვალოს, ამ ჭეშმარიტებას კი იგი ქრისტეს რწმენით აცნობიერებს. ღმერთი უკვე აღარ არის მისთვის მიღმური“. ეს არის ყველაფერი, რაც ჰეგელს „აბსოლუტურმა რელიგიამ“ მოუტანა. მას სიხარულით მოაქვს მაისტერ ეკეჰარდისა (მისი ქადაგებიდან) და ანგელუს სილეზიუსის⁴ სიტყვები: „ღმერთი რომ არ ყოფილიყო, არ ვიქნებოდი მე, მე რომ არ ვყოფილიყავი, ღმერთი არ იქნებოდა“. ამგვარად აბსოლუტური რელიგიის შინაარსი განიმარტება და მაღლდება იმ დონემდე, სადამდეც ავიდა არისტოტელეს ან ბიბლიური გველის აზრი, რომელიც დაპირდა ჩვენს წინაპარს, რომ „ცოდნა“ მას ღმერთთან გაათანაბრებდა. ერთი წამითაც არ მოსდის მას აზრად ის, რომ ამაშია დაფარული საზარელი, საბედისწერო დაცემა, რომ „ცოდნა“ კი არ ათანაბრებს ადამიანს ღმერთთან, არამედ წყვეტს მას, გადასცემს რა მკვდარი და მომაკვდინებელი „ჭეშმარიტების“ განკარგულებაში. წმინდა წერილის „სასწაულები“ ანუ ღვთიური ყოვლისშემძლეობა, გვახსოვს, რომ მის მიერ ზიზღით იქნა უგულვებელყოფილი, რადგან, როგორც ის სხვა ადგილას განმარტავს: „არ შეიძლება ადამიანებს მოვთხოვოთ რწმენა იმისა, რისი რწმენაც განათლების გარკვეულ საფეხურზე შეუძლებელია: ასეთი რწმენა გახლავთ რწმენა შინაარსისა, რაც სასრული და შემთხვევითია ანუ არ არის ჭეშმარიტი. ჭეშმარიტ რწმენას არ აქვს შემთხვევითი შინაარსი“.

აღნიშნულის შესაბამისად, „სასწაული არის ძალადობა მოვლენათა ბუნებრივ კავშირზე და, ამდენად, წარმოადგენს ძალადობას სულზე“.

II

მცირე ხანს ჰეგელის გონებაჭვრეტით ფილოსოფიაზე მომიწია შეყოვნება. ეს იმის გამოისობით მოხდა, რომ დოსტოევსკიცა და კირკეგორიც, პირველი – გაუცნობიერებლად, მეორე კი სრულიად გაცნობიერებულად, ხედავდნენ ცხოვრების ამოცანას იმ იდეებთან ბრძოლასა და გადალახვაში, რომლებიც ჰეგელის ფილოსოფიამ საკუთარ თავში, როგორც ევროპული აზროვნების განვითარების შედეგი, განასახიერა. ჰეგელისთვის მოვლენათა ბუნებრივი კავშირის წყვეტა, რაც შემოქმედის ძალაუფლებას ნიშნავს მთელს სამყაროზე და მის ყოვლისშემძლეობას, – გაუსაძლისი და საზარელი აზრია: ეს არის მისთვის „ძალადობა სულზე“. იგი აბუჩად იგდებს ბიბლიურ ამბებს – ყველა მათგანი „ისტორიის“ კუთვნილებაა, ისინი მხოლოდ „სასრულის“ შესახებ საუბრობენ, რაც ადამიანმა, ვისაც სულიერი ჭეშმარიტების შესაბამისად ცხოვრება სურს, უნდა ჩამოიბერტყოს. ამას უწოდებს იგი რელიგიისა და გონების „შერიგებას“, ამ გზით იღებს რელიგია გამართლებას ფილოსოფიის მეშვეობით, რომელიც რელიგიურ ნაგებობათა მრავალფეროვნებაში „აუცილებელ ჭეშმარიტებას“ ამჩნევს და მასში, ამ აუცილებელ ჭეშმარიტებაში, „ახალ იდეას“ აღმოაჩენს. უდაოა, რომ ამ გზით გონება სრულ სატისფაქციას იღებს. მაგრამ რა დარჩა რელიგიიდან, რომელმაც ამგვარად იმართლა თავი გონების წინაშე? ასევე უდაოა, რომ, დაიყვანა რა „აბსოლუტური რელიგიის“ შინაარსი ღვთიური და ადამიანური ბუნების ერთობამდე, ჰეგელი, ისევე, როგორც ყველა მისი მიმდევარი, „მცოდნედ“ იქცეოდა, ისე, როგორც ადამს მაცდური დაპირდა, აცდუნებდა რა აკრძალული ხის ნაყოფით, – ანუ შემოქმედში იგივე ბუნება აღმოაჩინა, რომელიც მას საკუთარ არსებაში აქვს გაცხადებული. მაგრამ ნუთუ იმისათვის მივდივართ რელიგიისკენ, რომ ცოდნა შევიძინოთ? ბელინსკი „პასუხს“ მოითხოვდა შემთხვევითობების, ინკვიზიციისა და ა.შ. ყველა მსხვერპლისთვის. მაგრამ ნუთუ ცოდნა ზრუნავს ასეთ პასუხზე? შეუძლია ცოდნას ასეთი პასუხის მოცემა? პირიქით, მცოდნემ, განსაკუთრებით კი მცოდნემ ჭეშმარიტებისა ადამიანისა და ღმერთის ერთობის შესახებ, უტყუარად იცის, რომ ბელინსკი შეუძლებელს მოითხოვს. შეუძლებლის მოთხოვნა კი, როგორც არისტოტელე იტყოდა, ჭკუასუსტობის გამოვლინებაა: იქ, სადაც შეუძლებლის სფერო იწყება, ადამიანური მეძიებლობა უნდა შეწყდეს, იქ, ჰეგელის ენით თუ ვიტყვით, სულის ყველა ინტერესი კვდება.

და აი, კირკეგორმა, ვინც ჰეგელის შრომებზეა აღზრდილი და ახალგაზრდობისას თავად სცემდა თაყვანს მას, შეეჩეხა რა სინამდვილეს, რომლის ჩამობერტყვას მოუწოდებდა ჰეგელი სულის ინტერესებიდან გამომდინარე, უეცრად იგრძნო, რომ დიადი მოძღვრის ფილოსოფიაში ჩამალულია მოღალატური, საბედისწერო სიცრუე და საშინელი ცდუნება. მასში მან ბიბლიური გველის „eritis scientes“ ამოიცნო: მოწოდება თავისუფალ, ცოცხალ შემოქმედში ყოვლის უშიში რწმენის გაცვლისა ყოველის მბრძანებელი, უცვლელი, მაგრამ ყველაფრისადმი გულგრილი ჭეშმარიტებებისადმი მორჩილებაში. ყველას მიერ აღიარებული და განდიდებული მოაზროვნიდან, დიდი სწავლულიდან იგი, როგორც ერთადერთი მხსნელისა და „კერძო მოაზროვნის“, ბიბლიური იობისკენ გაემართა, არა, კი არ გაემართა, არამედ გადაეშვა. იობიდან კი იგი აბრაამისკენ გაემართა, არა არისტოტელეს, მცოდნეთა მოძღვრის, არამედ მისკენ, ვინც წმინდა წერილში რწმენის მამად იწოდება. აბრაამის გამო იგი სოკრატესაც კი ტოვებს. სოკრატეც მცოდნე იყო: წარმართმა ღმერთმა γνωθι σεαυτόν-ის (შეიცან თავი შენი) მეშვეობით მას ადამიანური და ღვთიური ბუნების ერთობის შესახებ ჭეშმარიტება იმაზე ხუთი საუკუნით ადრე განუცხადა, ვიდრე ბიბლია ევროპას მიაღწევდა. სოკრატემ იცოდა, რომ ღმერთის, ისევე, როგორც ადამიანისთვის, ყველაფერი არ არის შესაძლებელი და რომ შესაძლებელი და შეუძლებელი არა ღმერთის, არამედ მარადი კანონების მიერ განისაზღვრება, რომლებსაც ღმერთი ისევე ექვემდებარება, როგორც ადამიანი. ამიტომაც, ისტორიასა ანუ სინამდვილეზე ღმერთი ვერ მბრძანებლობს. „ნამყოს უმყოდ ქცევა გრძნობიერი სამყაროს სფეროში შეუძლებელია, ამის განხორციელება მხოლოდ სულიერად, შინაგანად არის შესაძლებელი“, ასე ამბობს ჰეგელი და ეს ჭეშმარიტებაც მას, რასაკვირველია, არა წმინდა წერილში გაუცხადდა, სადაც არაერთხელ და დაჟინებით მეორდება, რომ ღმერთისათვის არაფერია შეუძლებელი, და სადაც ადამიანს ყველაფერზე აქვს მბრძანებლობა აღთქმული, – „თუ გექნებათ მდოგვის მარცვლის ოდენა რწმენა... არაფერი იქნება შეუძლებელი თქვენთვის“. მაგრამ სულის ფილოსოფიას ეს სიტყვები არ ესმის, არ სურს გაიგონოს. ეს სიტყვები მას აღაშფოთებს: ჩვენ გვახსოვს, რომ სასწაული ძალადობაა სულზე. მაგრამ ყოველივე „სასწაულებრივის“ საფუძველი რწმენაა, ამასთან, ისეთი რწმენა, რომელიც ბედავს და არ ეძებს გამართლებას გონებასთან, არსად ეძებს გამართლებას და ყველაფერს, რაც სამყაროში არსებობს, საკუთარ სამსჯავროზე იხმობს. რწმენა – ცოდნაზე მაღლა, ცოდნის მიღმა. როდესაც აბრაამი აღთქმულ მიწაზე მიდიოდა, როგორც მოციქული განმარტავს, მან თავად არ იცოდა, სად მიდიოდა. მას არ სჭირდებოდა ცოდნა, იგი აღთქმით ცხოვრობდა: სადაც მივა – და სწორედ იმიტომ, რომ მივიდა – იქ იქნება აღთქმული მიწა. სულის ფილოსოფიისთვის ასეთი რწმენა არ არსებობს. სულის ფილოსოფიისთვის რწმენა მხოლოდ არასრულყოფილი ცოდნაა, ცოდნა კრედიტში, რომელიც მხოლოდ იმ შემთხვევაში იქცევა ჭეშმარიტად, თუკი გონების აღიარებას მიაღწევს. გონებასა და გონებისმიერ ჭეშმარიტებებთან კამათისა და ბრძოლის უფლება კი არავის აქვს. გონებისმიერი ჭეშმარიტებები მარადიულია: ისინი უპირობოდ უნდა იქნან მიღებული და შეთვისებული. ჰეგელისეული „ყოველი არსებული – გონიერია“ ამგვარად წარმოადგენს თავისუფალ თარგმანს სპინოზას გამონათქვამისა: non ridere, non lugere, neque detestari, sed intelligere (არა ღიმილი, არა ცრემლი, არა წყევლა, არამედ შეცნობა). მარადიულ ჭეშმარიტებათა წინაშე თანაბრად იხრიან ქედს შემოქმედიცა და პირუტყვიც. ამ დებულებას გონებაჭვრეტითი ფილოსოფია არაფრით არ დათმობს და მთელი ძალისხმევით ცდილობს მის დაცვას. გნოსისი – ცოდნა, შეცნობა მისთვის მარადიულ ხსნაზე ძვირფასია, მეტიც – გნოსისში პოულობს იგი მარადიულ ხსნას. ამიტომაც განაცხადა სპინოზამ ასეთი სიმტკიცით: არა ცრემლი და წყევლა, არამედ შეცნობა. და აქ, ისევე, როგორც ჰეგელის „გონიერ სინამდვილეში“, კირკეგორმა მოსინჯა, აქ გაუცხადდა მას აზრი იმ იდუმალი და ჩვენთვის მიუწვდომელი კავშირისა ცოდნასა და დაცემას შორის, რომლის ჩამოყალიბება დაბადების წიგნში ხდება. წმინდა წერილს ცოდნა, ამ ცნების სიტყვასიტყვითი გაგებით, არც უარუყვია და არც აუკრძალავს. პირიქით, წერილში ნათქვამია, რომ ადამიანი მოწოდებული იყო შემოქმედის მიერ შექმნილი ყველა საგნისთვის მიეცა სახელი. მაგრამ სწორედ ეს არ მოინდომა ადამიანმა, არ მოინდომა დაკმაყოფილებულიყო იმით, რომ შემოქმედის მიერ შექმნილი საგნებისთვის მიეცა სახელი. აღნიშნული ბრწყინვალედ აქვს გადმოცემული კანტს „წმინდა გონების კრიტიკის“ პირველ გამოცემაში. „გამოცდილება – ამბობს იგი. – გვიჩვენებს, რა არსებობს, მაგრამ იგი არ გვეუბნება, რომ არსებული აუცილებლად ასე უნდა არსებობდეს (ისე, როგორც არსებობს და არა სხვაგვარად). ამიტომ გამოცდილება ვერ გვაძლევს გონიერ საყოველთაობას და გონება, რომელიც ხარბად მიილტვის ასეთი სახის ცოდნისკენ, უფრო ღიზიანდება, ვიდრე კმაყოფილდება გამოცდილებით“. გონება ხარბად ცდილობს ადამიანი აუცილებლობის განკარგულებაში მოაქციოს, ხოლო შემოქმედების თავისუფალი აქტი, რომლის შესახებ წერილშია მოთხრობილი, არა თუ არ აკმაყოფილებს მას, არამედ აღიზიანებს, აშფოთებს და აფრთხობს. იგი ამჯობინებს აუცილებლობას დაემორჩილოს მისი საყოველთაო და უცვლელი პრინციპებით, ვიდრე შემოქმედს მიენდოს. ასე დაემართა ჩვენს წინაპარს, რომელიც ცდუნებულ და მონუსხულ იქნა მაცდურის სიტყვებით, იგივე გვემართება ჩვენც – ადამიანური აზრის უდიადეს წარმომადგენლებს. არისტოტელე – ოცი საუკუნის წინ, სპინოზა, კანტი და ჰეგელი კი ახალ დროებაში თავშეუკავებლად ცდილობენ საკუთარი თავი და კაცობრიობა აუცილებლობას დაუქვემდებარონ. ეჭვიც კი არ შეაქვთ იმაში, რომ ესაა უდიდესი დაცემა – გნოსისში ისინი არა სულის დაღუპვას, არამედ მის ხსნას ხედავენ.

კირკეგორიც სწავლობდა ძველებისგან და ახალგაზრდობაში ჰეგელის მხურვალე თაყვანისმცემელიც იყო. და მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ბედისწერის ნებით, საკუთარი თავი იმ აუცილებლობის მარწუხებში იგრძნო, რომლისკენაც ასე ხარბად ისწრაფვოდა მისი გონება, – მან გააცნობიერა ადამიანის დაცემის შესახებ თქმულების მთელი სიღრმე და გასაოცარი აზრი. რწმენა, რომელიც შემოქმედისადმი პირუტყვის დამოკიდებულებას განსაზღვრავდა და არაფრით შეზღუდულ თავისუფლებასა და უსაზღვრო შესაძლებლობებს მოასწავებდა, ჩვენ ცოდნასა, და მკვდარი და მომაკვდინებელი მარადი პრინციპების მონურ დამოკიდებულებაზე გავცვალეთ. ნუთუ შესაძლებელია უფრო საზარელი და საბედისწერო დაცემის მოფიქრება? მაშინ იგრძნო კირკეგორმა, რომ ფილოსოფიის საწყისი არა გაოცებაა, როგორც ბერძნები გვასწავლიდნენ, არამედ სასოწარკვეთა: de profundis ad te, Domine, clamavi⁵. რა შეიძლება „კერძო მოაზროვნე“ იობთან ვიპოვოთ ისეთი, რაც სახელგანთქმულ ფილოსოფოსსა და გამოჩენილ პროფესორს არ მოსვლია აზრად? საპირისპიროდ სპინოზასი და მათი, ვინც სპინოზამდე და მის შემდეგ ფილოსოფიაში „შეცნობას“ (intelligere) ეძებდა და ადამიანის გონებას თავად შემოქმედის მსაჯულად აქცევდა, იობი საკუთარი მაგალითით გვასწავლის, რომ ჭეშმარიტების ჩასაწვდომად საკუთარი თავისგან კი არ უნდა განვაგდოთ და ავკრძალოთ „lugere et detestari⁶“, არამედ მათგან გამოვიდეთ. ცოდნას ანუ მზადყოფნას ჭეშმარიტებად ვაღიაროთ ის, რაც თვითცხადად წარმოგვიდგება ანუ შესაძლებელია დაცემის შემდეგ „გახელილი“ თვალებით იქნას შემჩნეული (სპინოზა ამას უწოდებს oculi mentis⁷, ჰეგელი – „სულიერ“ მხედველობას), ადამიანი გარდუვალად მიჰყავს დაღუპვისკენ. „მართალი რწმენით იცოცხლებს“, ამბობს წინასწარმეტყველი და მოციქულიც იმეორებს მის სიტყვებს. „ყველაფერი, რაც რწმენა არ არის, ცოდვაა“ – მხოლოდ ამ სიტყვებით შეგვიძლია დავიცვათ თავი „მცოდნედ ქცევის“ ცდუნებისგან, რომლითაც პირველი ადამიანი იქნა ცდუნებული და რომლის ძალაუფლების ქვეშ ვიმყოფებით ყველა. გონებაჭვრეტითი ფილოსოფიის მიერ უარყოფილ „lugere et detestari“, გოდებასა და შელოცვას იობი ოდინდელ უფლებას უბრუნებს: უფლებას მსაჯულებად იქცნენ, როდესაც ჭეშმარიტებისა და სიცრუის ძიება დაიწყება. „ადამიანთა სიმხდალეს არ შეუძლია იმის ატანა, რასაც სიგიჟე და სიკვდილი მოგვითხრობენ“, და ადამიანები ზურგს აქცევენ ცხოვრების საშინელებებს და სულის ფილოსოფიის მიერ მომზადებული „ნუგეშით“ კმაყოფილდებიან. „მაგრამ იობმა, – განაგრძობს კირკეგორი. – საკუთარი მსოფლმხედველობის მასშტაბი იმ ურყევობით დაამტკიცა, რაც მან ეთიკის (ანუ სულის ფილოსოფიის) მანქანებსა და მზაკვრულ თავდასხმებს დაუპირისპირა. მეგობრები იობს იგივეს ეუბნებოდნენ, რაც მოგვიანებით ჰეგელმა განაცხადა „სულის ფილოსოფიაში“. და კიდევ: „იობის სიდიადე იმაშია, რომ მისი პათოსის განელება და ჩახშობა შეუძლებელია ცრუ დაპირებებით“ (ანუ კვლავ სულის ფილოსოფიით). და კიდევ ერთი, უკანასკნელი: „იობი კურთხეულია. მას ყველაფერი დაუბრუნეს, რაც გააჩნდა. ამას გამეორება ეწოდება. როდის იწყება გამეორება? ადამიანური ენით ამას ვერ იტყვი: როდესაც ადამიანისათვის წარმოსადგენი ყოველგვარი უეჭველობა და ალბათობა შეუძლებელზე მეტყველებს“. საკუთარ დღიურში კი იგი წერს: „მხოლოდ სასოწარკვეთილებამდე მისული საშინელება ავითარებს ადამიანში მის უზენაეს ძალებს“. კირკეგორისა და მისი ფილოსოფიისთვის, რომელსაც გონებაჭვრეტითი ანუ სპეკულატური ფილოსოფიისგან განსხვავებით იგი ეგზისტენციალურ ფილოსოფიას უწოდებს ანუ ფილოსოფიას, რომელსაც ადამიანისთვის არა „შეცნობა“, არამედ ცხოვრება მოაქვს („მართალი რწმენით იცოცხლებს“), იობის გოდება არა მხოლოდ გოდება ანუ აზრს მოკლებული, არავისთვის საჭირო და ყველასათვის მომაბეზრებელი ყვირილია, – მისთვის ამ გოდებაში ცხადდება ჭეშმარიტების ახალი განზომილება, ის მასში ქმედით ძალას გრძნობს, რომლისგან, როგორც იერიქონის საყვირებისგან, ციხესიმაგრის კედლები უნდა დაინგრეს. ეს გახლავთ ეგზისტენციალური ფილოსოფიის ძირითადი მოტივი. კირკეგორმა სხვებზე ნაკლებ როდი იცის, რომ გონებაჭვრეტითი ფილოსოფიისთვის ეგზისტენციალური ფილოსოფია სრული უგნურებაა. მაგრამ ეს მას არ აჩერებს, პირიქით – შთააგონებს. გონებაჭვრეტითი ფილოსოფიის „ობიექტურობაში“ ხედავს იგი უდიდეს ნაკლს. „ადამიანები, – წერს იგი. – უკიდურესად ობიექტურებად იქცნენ, რათა მარად ნეტარებას ეზიარონ: მარადი ნეტარება მგზნებარე, უსასრულო დაინტერესებაში მდგომარეობს“. ასეთი უსასრულო დაინტერესებაა რწმენის საწყისი. „თუ მე ყველაფერზე უარს ვამბობ (რასაც გონებაჭვრეტითი ფილოსოფია ითხოვს, რომელიც სასრულის დიალექტიკის მეშვეობით „ათავისუფლებს“ ადამიანის სულს), – ეს ჯერ კიდევ არ არის რწმენა, – წერს კირკეგორი აბრაამის მსხვერპლთან დაკავშირებით, –  ეს მხოლოდ მორჩილებაა. ამ მოძრაობას მე საკუთარი ძალებით ვასრულებ. ხოლო თუ არ ვასრულებ, მხოლოდ სიმხდალის ან სისუსტის გამოისობით. მაგრამ რწმენით არაფერს უარვყოფ. პირიქით, რწმენით მოვიხვეჭ ყველაფერს: ვისაც მდოგვის მარცვლის ოდენი რწმენა აქვს, მთებს გადადგამს. წმინდად ადამიანური სიმამაცეა საჭირო იმისთვის, რომ უარი თქვა სასრულზე მარადის სანაცვლოდ. მაგრამ საჭიროა პარადოქსული და თვინიერი სიმამაცე, რათა აბსურდის გამოისობით ყოველ სასრულს ფლობდე. ეს არის სწორედ რწმენის სიმამაცე. რწმენას არ წაურთმევია აბრაამისთვის ისააკი. რწმენით მიიღო მან იგი“. კირკეგორის კიდევ არაერთი ციტატის მოტანა შეიძლება, რომლებიც იმავე აზრს გადმოსცემენ. „რწმენის რაინდი, – აცხადებს ის. – არის ჭეშმარიტად ბედნიერი, რომელიც ყოველივე სასრულს ფლობს“. კირკეგორი შესანიშნავად ხედავს, რომ ასეთი სახის მტკიცებულებები გამოწვევას წარმოადგენენ იმ ყველაფრისადმი, რასაც ჩვენ ბუნებრივი ადამიანური აზროვნება გვკარნახობს. ამიტომ ეძებს იგი მფარველობას არა გონებასთან მისი საყოველთაო და აუცილებელი დასკვნებით, რისკენაც ესოდენ ხარბად მიისწრაფოდა კანტი, არამედ აბსურდთან ანუ რწმენასთან, რასაც გონება აბსურდის კვალიფიკაციას აძლევს. მან საკუთარი გამოცდილებით იცის, რომ „გონების წინააღმდეგ რწმენა ტანჯვაა“. მაგრამ მხოლოდ ასეთი რწმენა, რწმენა, რომელიც არ ეძებს და არ შეუძლია გონების გამართლების პოვნა, არის კირკეგორის აზრით, წმინდა წერილის რწმენა. მხოლოდ ის აძლევს ადამიანს იმედს გადალახოს ის აუცილებლობა, რომელიც გონების გავლით მოხვდა სამყაროში და გაბატონდა. როდესაც ჰეგელი წერილის ჭეშმარიტებას, გაცხადებულ ჭეშმარიტებას მეტაფიზიკურად აქცევს, როდესაც, ნაცვლად იმისა, რომ თქვას, – ღმერთმა მიიღო ადამიანის სახე ან ადამიანი შეიქმნა სახედ და ხატად ღმრთისა, აცხადებს, რომ „აბსოლუტური რელიგიის ძირითადი იდეა ღვთიური და ადამიანური ბუნების ერთობაა“, ის კლავს რწმენას. ჰეგელის სიტყვების აზრი იგივეა, რაც სპინოზას ფრაზისა: Deus ex solis suæ naturæ legibus et nemine coactus agit – ღმერთი მხოლოდ საკუთარი ბუნების კანონებით მოქმედებს და არავის იძულებას არ განიცდის. და აბსოლუტური რელიგიის შინაარსიც კვლავ სპინოზას დებულებამდე დაიყვანება: res nullo alio modo vel ordine a Deo produci potuerunt quam productæ sunt – საგნები ვერანაირი სხვა ხერხითა და ვერანაირი სხვა თანმიმდევრობით ვერ იქნებოდა შექმნილი ღმერთის მიერ, ვიდრე ისინი შექმნილი არის. სპეკულატური ფილოსოფია აუცილებლობის იდეის გარეშე ვერ იარსებებს: იგი მას ისევე სჭირდება, როგორც ადამიანს – ჰაერი, ხოლო თევზს – წყალი. ამიტომ აღიზიანებენ ცდისეული ჭეშმარიტებები აგრერიგ გონებას. ისინი ღვთიური fiat⁸-ის შესახებ საუბრობენ, თუმცა ვერ იძლევიან ნამდვილ ანუ იძულებით ცოდნას, მაგრამ კირკეგორისთვის იძულებითი ცოდნა გაჩანაგების სიბილწე, პირველყოფილი ცოდვის საწყისია, eritis scientes მეშვეობით მაცდურმა პირველი ადამიანი დაცემამდე მიიყვანა. შესაბამისად ამისა, კირკეგორისთვის „ცნება, რომელიც ცოდვას უპირისპირდება, არა სათნოება, არამედ თავისუფლებაა“, და ასევე „ცოდვის საპირისპირო ცნება რწმენაა“. რწმენა, მხოლოდ რწმენა ათავისუფლებს ადამიანს ცოდვისგან; რწმენას, მხოლოდ რწმენას შეუძლია ადამიანის დახსნა აუცილებელ ჭეშმარიტებათა მარწუხებისგან, რომლებიც მას შემდეგ შემოეჭდო მის გონებას, რაც მან აკრძალული ხის ნაყოფი გასინჯა. მხოლოდ რწმენა აძლევს ადამიანს ძალებსა და სიმამაცეს, თვალი გაუსწოროს სიკვდილსა და შეშლილობას და ნებაწართმეულმა არ მოიხაროს ქედი მათ წინაშე. „წარმოიდგინეთ  – ამბობს კირკეგორი. – ადამიანი, რომელიც დამფრთხალი ფანტაზიის სრული დაძაბვით რაღაც გაუგონარ საშინელებას დახატავს გონებაში, ისეთს, რომლის გაძლება ყოვლად შეუძლებელია. და უეცრად ეს საშინელება მას გზად შეხვდა, მის სინამდვილედ იქცა. ადამიანური გაგებით მისი დაღუპვა გარდუვალია... მაგრამ ღმერთისთვის ყველაფერი შესაძლებელია. ამაში მდგომარეობს რწმენის ბრძოლა: გიჟური ბრძოლა შესაძლებლობისთვის. რადგან მხოლოდ შესაძლებლობა ხსნის გზას გადარჩენისკენ...

საბოლოოდ ერთადერთი გვრჩება: ღმერთისთვის ყველაფერი შესაძლებელია. და მხოლოდ შემდეგ იხსნება გზა რწმენისკენ. სწამთ მაშინ, როდესაც ადამიანებს უკვე აღარ შეუძლიათ რაიმე შესაძლებლობის მოძიება. ღმერთი ნიშნავს, რომ ყველაფერი შესაძლებელია, და რომ ყველაფერი შესაძლებელია, ეს ნიშნავს ღმერთს. მხოლოდ ის, ვისი არსებაც იმდენად არის შეძრული, რომ სულად იქცევა და შეიცნობს, რომ ყველაფერი შესაძლებელია, მხოლოდ ის უახლოვდება ღმერთს“. ასე წერს კირკეგორი საკუთარ წიგნებში და ამავეს იმეორებს იგი დღიურებში.

III

აქ იგი იმდენად უახლოვდება დოსტოევსკის, რომ შეგვიძლია გადაჭარბებაში საყვედურის გარეშე დავარქვათ დოსტოევსკის კირკეგორის ორეული. არა მხოლოდ იდეები, არამედ ჭეშმარიტების ძიების მეთოდებიც იდენტურია და თანაბრად არ ჰგავს იმას, რაც გონებაჭრეტითი ფილოსოფიის შინაარსს შეადგენს. ჰეგელიდან კირკეგორი კერძო მოაზროვნე იობთან მივიდა. ასევე მოიქცა დოსტოევსკი. ყველა ეპიზოდური ჩანართი მისი დიდი რომანებიდან – „იპოლიტეს აღსარება“ („იდიოტი“), ივანესა და მიტიას მსჯელობა „ძმებ კარამაზოვებიდან“ და კირილოვისა – „ეშმაკნიდან“, ისევე, როგორც მისი მცირე მოთხრობები, გამოქვეყნებული სიცოცხლის უკანასკნელ წლებში („სასაცილო ადამიანის სიზმარი“, „თვინიერი“) – ყოველი მათგანი, ისევე, როგორც კირკეგორთან, წარმოადგენს ვარიაციებს „იობის წიგნის“ თემებზე. „რად დაამსხვრია პირქუშმა უძრაობამ, რაც ყველაზე ძვირფასია?“ – წერს იგი თვინიერში. – „მე ვემიჯნები. უძრაობა! ო, ბუნება! ადამიანი მარტოა დედამიწაზე – აი უბედურება“. დოსტოევსკი, ისევე, როგორც კირკეგორი, „ამოვარდა საერთოდან“ ან როგორც ის თავად იტყოდა – „საყოველთაობიდან“ და უეცრად იგრძნო, რომ საყოველთაობას არ უნდა დაბრუნებოდა, რომ საყოველთაობა ანუ ის, რასაც ყველა, ყოველთვის და ყველგან ჭეშმარიტებად თვლის, არის სიცრუე, ვერაგული ცდუნება, რომ საყოველთაობიდან, რომლისკენ გვიბიძგებს ჩვენი გონება, გაჩნდა ყოფის ყველა საშინელება დედამიწაზე. „სასაცილო ადამიანის სიზმარში“ ის ჩვენი თვალებისთვის გაუსაძლისი სიცხადით გვიჩვენებს აზრს იმ „შეიქნებით შემცნობელნისა“, რომლითაც ბიბლიურმა გველმა აცდუნა ჩვენი წინაპარი და დღემდე განაგრძობს ჩვენს ცდუნებას. ჩვენი გონება, კანტის სიტყვებით, ხარბად მიილტვის საყოველთაობისა და აუცილებლობისკენ, – წმინდა წერილით შთაგონებული დოსტოევსკი სრულად ძაბავს ძალებს, რათა ცოდნის მარწუხებისგან გათავისუფლდეს. კირკეგორის მსგავსად, ისიც თავგამეტებით ებრძვის გონებაჭვრეტით ჭეშმარიტებასა და ადამიანურ დიალექტიკას, რასაც „გაცხადება“ გაცნობიერებამდე დაჰყავს. როდესაც ჰეგელი „სიყვარულის“ შესახებ საუბრობს – ის კი არანაკლებ საუბრობს სიყვარულის, ვიდრე ღვთიური და ადამიანური ბუნების ერთიანობის შესახებ – დოსტოევსკი ამაში ღალატს ხედავს: უღალატეს ღვთის სიტყვას. „მე ვამტკიცებ, – ამბობს იგი „მწერლის დღიურში“ ანუ სიცოცხლის უკანასკნელ წლებში, – რომ გაცნობიერებამ ჩვენი სრული უძლურებისა დავეხმაროთ ან რაიმე სარგებელი მაინც მოვუტანოთ ტანჯულ კაცობრიობას ჩვენი იმავდროული სრული რწმენით კაცობრიობის ამ ტანჯვაში, შესაძლოა თქვენს გულში არსებული სიყვარული კაცობრიობისადმი სიძულვილად აქციოს“. ეს იგივეა, რაც ბელინსკისთან: მოითხოვება პასუხი შემთხვევითობისა და ისტორიის ყოველი მსხვერპლისთვის – ანუ იმისათვის, რაც, პრინციპში, გონებაჭვრეტითი ფილოსოფიის მხრიდან, როგორც შექმნილი და სასრული, არანაირ ყურადღებას არ იმსახურებს, და რასაც ამქვეყნად, რაც კარგად იცის გონებაჭვრეტითმა ფილოსოფიამ, ვერავინ დაეხმარება. კიდევ უფრო მეტი გზნებით, შეუკავებლობითა და აზრის გარკვეულწილად მხოლოდ მისთვის დამახასიათებელი გამბედაობით არის გადმოცემული აზრი გონებაჭვრეტითი ფილოსოფიის ამაოების შესახებ შემდეგ ნაწყვეტში „იატაკქვეშეთის ჩანაწერებიდან“: „ადამიანები შეუძლებლობას მყისვე ურიგდებიან. მაშასადამე, შეუძლებლობა ქვის კედელია! ქვის როგორი კედელი? ნუ, რასაკვირველია, ბუნების კანონები, საბუნებისმეტყველო მეცნიერებათა დასკვნები, მათემატიკა. მაგალითად, თუ დაგიმტკიცეს, რომ შენ მაიმუნისგან წარმოიშვი, მორჩი წარბების ჭმუხვნას და ისე მიიღე, როგორც არის, რადგან ორჯერ ორი – მათემატიკაა. გაბედე შეკამათება! ნება გვიბოძეთ, შეგეპასუხებიან, კამათი შეუძლებელია: ეს – ორჯერ ორი ოთხია. ბუნება თქვენ არ გეკითხებათ; მას საქმე არ აქვს თქვენს სურვილებთან და იმასთან, მოგწონთ თუ არა თქვენ მისი კანონები. თქვენ იგი ისე უნდა მიიღოთ, როგორც არის, შესაბამისად კი მისი შედეგებიც. კედელი, ესე იგი, კედელია და ა.შ.“ თქვენ ხედავთ, რომ დოსტოევსკი არანაკლებ კანტისა და ჰეგელის აცნობიერებს იმ საყოველთაო და აუცილებელ შეხედულებათა, იმ იძულებითი ჭეშმარიტების აზრსა და მნიშვნელობას, რომლისკენ ადამიანს მისი გონება მოუწოდებს. მაგრამ, საპირისპიროდ კანტისა და ჰეგელის, იგი არა მარტო არ მშვიდდება ამ „ორჯერ ორი ოთხითა“ და „ქვის კედლებით“, არამედ პირიქით, გონების მიერ აღმოჩენილი თვითსიცხადეები მასში, ისევე, როგორც კირკეგორში, უდიდესი მღელვარების განცდას ბადებს. ვინ გადასცა ადამიანი აუცილებლობის განკარგულებაში? როგორ მოხდა, რომ ცოცხალი ადამიანების ბედი ორჯერ ორსა და ქვის კედლებზე გახდა დამოკიდებული, რომლებსაც საერთო არაფერი აქვთ ადამიანებთან და საერთოდ არაფერთან აქვთ საერთო? წმინდა გონების კრიტიკა ასეთ კითხვას არ სვამს, წმინდა გონების კრიტიკა ასეთ კითხვას ვერც გაიგონებდა, მისთვის რომ იგი დაესვათ. დოსტოევსკი უშუალოდ ზემომოყვანილი სიტყვების შემდეგ ამბობს: „ღმერთო დიდებულო, რად მადარდებს მე ბუნების კანონები და არითმეტიკა, როდესაც მე ეს კანონები და ორჯერ ორი ოთხი არ მომწონს? რასაკვირველია, მე შუბლით ვერ გავანგრევ ასეთ კედელს, თუკი მართლაც არ მექნება ძალა მის გასანგრევად, მაგრამ მე არც შევურიგდები მას მხოლოდ იმიტომ, რომ ეს ქვის კედელია, მე კი ძალა არ მეყო. თითქოს ასეთი კედელი მართლაც სიმშვიდის მომტანი იყოს, მართლაც შეიცავდეს მშვიდობის სიტყვას. ო, უგნურებათა უგნურება“ (კურსივი ჩემია – ლ.შ.). იქ, სადაც გონებაჭვრეტითი ფილოსოფია „ჭეშმარიტებას“ ხედავს, იმ ჭეშმარიტებას, რომელსაც ასე ხარბად ითხოვდა ჩვენი გონება და რომელსაც ჩვენ თაყვანს ვცემთ, იქ დოსტოევსკი „უგნურებათა უგნურებას“ ამჩნევს. იგი უარს ამბობს გონების მიერ ხელმღვანელობაზე და არა მხოლოდ არ ეთანხმება მის ჭეშმარიტებათა მიღებას, არამედ მთელი ენერგიით ესხმის თავს ჩვენს ჭეშმარიტებებს; საიდან მოვიდნენ, ვინ მისცა მათ ასეთი შეუზღუდავი ძალაუფლება ადამიანებზე? და როგორ მოხდა, რომ ადამიანებმა მიიღეს ისინი, მიიღეს ყველაფერი, რაც მათ მოჰქონდათ სამყაროში, და არა მარტო მიიღეს, არამედ გააღმერთეს კიდეც? საკმარისი იყო ამ კითხვის დასმა – ვიმეორებ, წმინდა გონების კრიტიკას ასეთი კითხვა არ დაუსვამს, ვერ გაბედა – და ცხადი გახდებოდა, რომ მასზე პასუხი არ არსებობს, უფრო სწორად კი პასუხი ერთადერთია: ქვის კედლებისა და ორჯერ ორი ოთხის მბრძანებლობა ანუ, ფილოსოფიური ენით თუ ვიტყვით, თვითცხად ჭეშმარიტებათა მეუფება ადამიანზე, თუმცა ყოფის საფუძვლად მდებარედ და, შესაბამისად, გადაულახავად გვეჩვენება, მაინც მოჩვენებითია. ეს ბიბლიურ თქმულებასთან გვაბრუნებს პირველი ცოდვისა და პირველი ადამიანის დაცემის შესახებ. „ქვის კედლები“ და „ორჯერ ორი ოთხი“ მხოლოდ კონკრეტული გამოხატვაა იმისა, რაც მაცდურის სიტყვებში იყო ჩადებული: შეიქნებით შემცნობელნი. ცოდნამ ვერ მიიყვანა ადამიანი თავისუფლებამდე, რასაც ჩვენ მივეჩვიეთ ვიფიქროთ და რასაც გონებაჭვრეტითი ფილოსოფია აცხადებს ასე, ცოდნამ დაგვატყვევა, მარადიულ ჭეშმარიტებებს გადაგვცა „წასალეკად და საძარცვავად“. ამას ჩაწვდა დოსტოევსკი, იგივე გაუცხადდა კირკეგორსაც. „ცოდვა, – წერდა კირკეგორი. – თავისუფლების გულყრაა. ფსიქოლოგიურად თუ ვისაუბრებთ, ცოდვით დაცემა ყოველთვის გულყრისას ხდება“. „უცოდველობის მდგომარეობაში, – განაგრძობს ის. – მშვიდობა და სიმშვიდე, მაგრამ კიდევ რაღაც განსხვავებული, არა ძრწოლა, არა ბრძოლა – საბრძოლველი ხომ არაფერია?! მაგრამ რა არის ეს? არარა. როგორ მოქმედებს არარა? იგი შიშს აღვიძებს!“ და კიდევ: „თუკი ჩვენ დავსვამთ კითხვას, რა წარმოადგენს შიშის საგანს, პასუხი ერთადერთი იქნება: არარა. არარა და შიში თანამგზავრები არიან, მაგრამ როგორც კი სულის თავისუფლება განხორციელდება, შიში ქრება. უახლოესი განხილვისას რა წარმოადგენს არარას წარმართთა შიშში? მას ბედისწერა ეწოდება. ბედისწერა შიშის არარაა“. იშვიათად მოუხერხებია მწერალს ასე თვალსაჩინოდ გადმოეცა ადამიანის დაცემის შესახებ ბიბლიური თქმულების აზრი. არარამ, ნაჩვენებმა მაცდურის მიერ ჩვენი წინაპრისათვის, შიში შთაუნერგა მას შემოქმედის შეუზღუდავი ნების წინაშე და ღმერთისგან თავის დასაცავად იგი ცოდნას, მარად და შეუქმნელ ჭეშმარიტებებს ეცა. დღემდე ასე გრძელდება: ჩვენ გვეშინია ღმერთის და ხსნას ცოდნაში, გნოსისში ვხედავთ. ნუთუ შესაძლებელია უფრო ღრმა და საზარელი დაცემა? გასაოცარია, თუ რამდენად ჰგავს დოსტოევსკის მსჯელობა ქვის კედლებისა და ორჯერ ორი ოთხის შესახებ იმას, რაც ჩვენ ახლახან კირკეგორისგან გავიგონეთ. ადამიანები ნებდებიან მარად ჭეშმარიტებებს და რაც არ უნდა მოჰქონდეთ მათ, ყველაფერს იღებენ. როდესაც ბელინსკიმ „ამოიგმინა“ და პასუხი მოითხოვა შემთხვევითობისა და ისტორიის ყველა მსხვერპლისთვის, მას უპასუხეს, რომ მისი სიტყვები ყოველგვარ აზრს იყო მოკლებული და რომ ასე შედავება ჰეგელის გონებაჭვრეტით ფილოსოფიასთან დაუშვებელი გახლდათ. როდესაც კირკეგორი ჰეგელს იობს, როგორც მოაზროვნეს, უპირისპირებს, მის სიტყვებს ყურებს მიღმა ატარებენ. როდესაც დოსტოევსკიმ ქვის კედლის შესახებ დაწერა, ვერავინ მიხვდა, რომ ამაში მდგომარეობდა წმინდა გონების ნამდვილი კრიტიკა: მზერა გონებაჭვრეტითი ფილოსოფიისკენ იყო მიმართული. ჩვენ ყველას გვწამს, რომ თავად ყოფაშია დაფარული ნაკლი, რომლის გადალახვა შემოქმედსაც კი არ შეუძლია. „კეთილი საქმე“, რომლითაც შექმნის ყოველი დღე სრულდება, ჩვენი შეგნებით მოწმობს, რომ შემოქმედიც ვერ ჩაწვდა საკმაოდ ღრმად ყოფიერების არსს. ჰეგელი მას აკრძალული ხის ნაყოფის გასინჯვას ურჩევდა, რათა „ცოდნის“ სათანადო საფეხურამდე ამაღლებულიყო და გაეცნობიერებინა, რომ მისი ბუნება, ისევე, როგორც ადამიანისა, მუდმივი კანონებით არის შეზღუდული და უძლურია რაიმე შეცვალოს სამყაროში.

და აი, კირკეგორის ეგზისტენციალური ფილოსოფია, ისევე, როგორც ფილოსოფია დოსტოევსკის, ბედავს გონებაჭვრეტით ჭეშმარიტებას გაცხადებული დაუპირისპიროს. ცოდვა არა ყოფაში, არა იმაშია, რაც შემოქმედის ხელიდან გამოვიდა; ცოდვა, ბიწიერება და ნაკლი ჩვენს „ცოდნაშია“. პირველი ადამიანი შემოქმედის შეუზღუდავ ნებას შეუშინდა, მასში ჩვენთვის საშიში „თვითნებობა“ დაინახა და ღმერთისგან დაცვის ძიებას ცოდნაში შეუდგა, რომელიც, როგორც მაცდურმა შთაუნერგა, მას ღმერთს გაუთანაბრებდა ანუ მას და ღმერთს მარადიულ, შეუქმნელ ჭეშმარიტებებზე დამოკიდებულად აქცევდა, რითიც ღვთიური და ადამიანური ბუნების ერთობას აღმოაჩენდა. ამ „ცოდნამ“ გაჭყლიტა და გასრისა მისი ცნობიერება, ჩაჭედა რა იგი შეზღუდულ შესაძლებლობათა სიბრტყეში, რომლითაც განისაზღვრება ახლა მისთვის, როგორც მიწიერი, ისე მარადიული ბედი. ასე გვიჩვენებს ადამიანის „დაცემას“ წმინდა წერილი. და მხოლოდ რწმენას, რომელიც, კვლავ წერილის შესაბამისად, კირკეგორს ესმის, როგორც შლეგური ბრძოლა შესაძლებლის, ანუ ჩვენი სიტყვებით, შეუძლებლის შესახებ, რადგან იგი თვითცხადის გადალახვას წარმოადგენს, მხოლოდ რწმენას შეუძლია აგვარიდოს პირველყოფილი ცოდვის უზომო სიმძიმე, და მოგვცეს შესაძლებლობა კვლავ გავიმართოთ, „წამოვდგეთ“. რწმენა ამგვარად, არ არის ნდობა იმისადმი, რასაც გვეუბნებოდნენ, რაც გვესმოდა და რასაც გვასწავლიდნენ. რწმენა არის გონებაჭვრეტითი ფილოსოფიისთვის უცნობი და უცხო განზომილება აზროვნებისა, რომელიც ხსნის გზას შემოქმედისაკენ ყოველივესი, რაც არსებობს სამყაროში, ყველა შესაძლებლობის წყაროსკენ, მისკენ, ვისთვისაც არ არსებობს ზღვარი შესაძლებელსა და შეუძლებელს შორის. რთული, უაღრესად რთულია არა მხოლოდ განხორციელება, არამედ ამ ყველაფრის წარმოდგენაც კი. იაკობ ბიომე⁹ ამბობდა, რომ როდესაც ღმერთი აშორებს მას მარჯვენას, იგი თვითონაც ვეღარ იგებს, რა დაწერა. ვფიქრობ, დოსტოევსკისა და კირკეგორს შეეძლოთ ბიომეს სიტყვების გამეორება. ფუჭად არ უთქვამს კირკეგორს: გონების წინააღმდეგ რწმენა ტანჯვაა. ფუჭად არ არის დოსტოევსკის ნაწარმოებები გამსჭვალული ზეადამიანური დაძაბულობით. ამიტომაცაა, რომ დოსტოევსკისა და კირკეგორს არ უსმენენ და მათი ასე ცუდად ესმით. მათი ხმები იყო და დარჩება ხმებად მღაღადებლებისა უდაბნოსა შინა.

შენიშვნები და განმარტებები:

1. ლექცია, წაკითხული პარიზის რელიგიურ-ფილოსოფიურ აკადემიაში 1935 წლის 5 მაისს.
2. ნამდვილი, ნამდვილად არსებული (ბერძ.).
3. ანონიმური ტრაქტატი, რომელიც XIV საუკუნის ბოლოს გამოჩნდა.
4. პოეტისა და ფილოსოფოსის, იოჰან შეფლერის (1642-1677) ფსევდონიმი.
5. სიღრმიდან მოგმართავ, ო, უფალო (ლათ.).
6. გლოვა და წყევლა (ლათ.).
7. გონების თვალები (ლათ.).
8. იყოს (ლათ.). გამოთქმა, გამოყენებული დაბადების წიგნში.
9. იაკობ ბიომე (1575 - 17.11.1624) – გერმანელი ქრისტიანი მისტიკოსი და თეოლოგი.