ცხოვრების ფასეულობის შესახებ საკითხი ფილოსოფიაში პირველად შოპენჰაუერმა დააყენა და კონკრეტული პასუხიც გასცა: ცხოვრებაში გაცილებით მეტი ტანჯვა და ნაღველია, ვიდრე სიხარული, შესაბამისად, ცხოვრება უარყოფილ უნდა იქნას. იმას დავამატებ, რომ მან საკითხი არა მხოლოდ ცხოვრების, არამედ სიხარულისა და ტანჯვის ფასეულობის შესახებაც დააყენა. ამ კითხვასაც არანაკლებ კონკრეტული პასუხი გასცა: სიხარული, მისი მოძღვრების მიხედვით, ყოველთვის ნეგატიურია, ტანჯვა კი პოზიტიური. შესაბამისად, თავისივე არსიდან გამომდინარე, სიხარული ვერ შეძლებს ტანჯვის გამოსყიდვას.

მთელ ამ ფილოსოფიურ ნაგებობაში – საკითხის დაყენებასა და გადაწყვეტაშიც – განსაკუთრებით საინტერესო ერთი მდუმარე, გამოუხატავი წინაპირობაა. შოპენჰაუერი გამოდის მოსაზრებიდან, რომ ცხოვრების, სიხარულისა და ტანჯვის მისეული შეფასება, – იმისათვის, რომ გააჩნდეს უფლება, ჭეშმარიტებად იწოდებოდეს – საკუთარ თავში ზოგადსავალდებულოს უნდა შეიცავდეს, რის გამოისობით სხვა ადამიანთა შეფასებასთან შესაბამისობაში უნდა იყოს. საიდან მოიტანა ეს? შოპენჰაუერის აზრის ფსიქოლოგიური მიმართულება გასაგები და მარტივად ასახსნელია. იგი მიჩვეულია საკითხების მეცნიერულ დაყენებასა და გადაწყვეტას, და მისთვის საინტერესო საკითხში მან კვლევის ის ხერხები გადაიტანა, რომლებსაც, საყოველთაო აღიარებით, ჩვეულებრივ, ჭეშმარიტებასთან მივყავართ. საკუთარი წინაპირობა მას ad hoc¹⁷ არ შეუმოწმებია და, საერთოდაც, ხომ არ შეიძლება ყოველ ჯერზე ვამოწმოთ წინაპირობა, როდესაც ამის საჭიროება წარმოიქმნება? იგი არც კი უნდა გამოვფინოთ, არც უნდა დავასახელოთ. ის თავისთავად იგულისხმება. თუ ყოველი ჭეშმარიტების მთავარი ნიშანი მისი საყოველთაობა და სავალდებულობაა, მაშინ ამ შემთხვევაშიც ცხოვრების ფასეულობის შესახებ კითხვის ჭეშმარიტი პასუხი მხოლოდ ის იქნება, რომელიც უპირობოდ იქნება მისაღები ყველა ადამიანის, მეტიც, ყველა გონიერი არსებისთვის. სავარაუდოდ ასეთ პასუხს გასცემდა შოპენჰაუერი, თუკი ვინმე ეჭვს შეიტანდა მის უფლებაში ამგვარი ზოგადი ფორმით დაესვა საკითხი ცხოვრების ფასეულობის შესახებ.

თუმცა, ძნელად, რომ შოპენჰაუერი მართალი ყოფილიყო. სხვათა შორის, აღნიშნული იმ შეპასუხებიდანაც ჩანს, რომელსაც მისი მოწინააღმდეგენი წარმოადგენენ. შოპენჰაუერს იმას საყვედურობენ, რომ საკითხის თავად დასმა გულისხმობს სუბიექტურ შეხედულებას – ევდემონიზმს.

მას ეპასუხებიან, რომ ცხოვრების ფასეულობის საკითხი სულაც არ ირკვევა იმით, ცხოვრება ჯამურად მეტ სიხარულს გვანიჭებს თუ მწუხარებას, ან პირიქით. ცხოვრება შესაძლოა უსიხარულო და მძიმე სატანჯველს წარმოადგენდეს, იგი შესაძლოა ერთი სრული საშინელება იყოს – და მაინც გააჩნდეს ფასეულობა. შოპენჰაუერის ფილოსოფიას მის სიცოცხლეში არ განიხილავდნენ და, ამდენად, მას არ შეეძლო ოპონენტებისთვის პასუხის გაცემა, – მაგრამ საკითხავია, ის რომ დღემდე ცოცხალი ყოფილიყო, მიიღებდა ასეთ წინააღმდეგობას და უარს იტყოდა პესიმიზმზე? დარწმუნებული ვარ, რომ ასე არ იქნებოდა. იმავდროულად, დარწმუნებული ვარ, რომ მისი ოპონენტებიც არანაკლებ მედგრად დადგებოდნენ და კვლავაც განაგრძობდნენ მტკიცებას: არა სიხარულსა და მწუხარებაშია საქმე, ცხოვრებას ჩვენ სრულიად განსხვავებული, ავტონომიური მასშტაბით ვაფასებთ. ამ კამათისას შეიქნებოდა ცხადი, შესაძლოა ორივე მხარისთვის, რომ წინაპირობა, რომელიც მე ზემოთ ვახსენე და რომელიც ორივემ მიიღო, როგორც ისეთი, რომელსაც მტკიცება არ სჭირდება და განმარტების გარეშე იგულისხმება, მტკიცებულებასაც საჭიროებს და განმარტებასაც, და არც პირველის უზრუნველყოფა შეუძლია და არც მეორის. მავანისთვის ევდემონისტური შეხედულება საბოლოო და გადამწყვეტია, სხვისთვის იგი მდაბალი და საძულველია და ცხოვრების აზრს ის რომელიმე ამაღლებულ, ზნეობრივ ან ესთეტურ მიზანში ეძებს. ისეთი ადამიანებიც არსებობენ, ვისაც მოსწონს ტანჯვა და მწუხარება, და მასში ხედავს ცხოვრების სიღრმისა და მნიშვნელობის წყაროსა და გამართლებას. იმის შესახებ აღარაფერს ვამბობ, რომ ცხოვრების შეჯამებისას სხვადასხვა მრიცხველები განსხვავებულ, ურთერთსაწინააღმდეგო შედეგებს ასახავენ და რომ ამა თუ იმ კერძო საკითხის შესახებ დაუსრულებელი კამათი იმართება. მაგალითად, როგორც ჩვენ ვიხილეთ, შოპენჰაუერი მიიჩნევს, რომ ტანჯვა პოზიტიურია, სიხარული კი ნეგატიური, ხოლო აქედან ასკვნის, რომ ყველაზე დიდი სიხარულისთვისაც კი არ ღირს უმცირესი უსიამოვნების განცდა. რა შეიძლება მას ვუპასუხოთ? როგორ გადავარწმუნოთ? იმავდროულად კი ფაქტი სახეზეა: მრავალი ადამიანი სრულიად განსხვავებულად უყურებს ამ საკითხს და მზად არის ერთი სიხარულისთვის დიდი სირთულე განიცადოს. ერთი სიტყვით, შოპენჰაუერის წინაპირობა სრულიად უკანონოა და არა მხოლოდ არ შეიძლება, რომ უდაო ჭეშმარიტებად იქნას მიღებული, არამედ პირიქით, უდაო ცთომილებად უნდა კვალიფიცირდეს. არ შეიძლება წინდაწინ ვიყოთ დარწმუნებული, რომ ცხოვრების ფასეულობის შესახებ საკითხზე შესაძლოა საყოველთაოდ სავალდებულო პასუხი არსებობდეს. სხვა სიტყვებით, აქ ჩვენ შეხება გვაქვს გნოსეოლოგიური თვალსაზრისით უაღრესად საინტერესო შემთხვევასთან. აღმოჩნდა, რომ ფილოსოფიის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს, შესაძლოა, ყველაზე მნიშვნელოვან საკითხზე საქმის არსიდან გამომდინარე არ შეიძლება გაცემულ იქნას ერთგვაროვანი პასუხი. თუ თქვენ გკითხავენ, რა არის ცხოვრება: სიკეთე თუ ბოროტება, თქვენ იძულებული იქნებით თქვათ, რომ ცხოვრება სიკეთეც არის და ბოროტებაც, და კიდევ რაღაც სრულიად ინდიფერენტული, რომელიც სიკეთისა და ბოროტების მიღმა დგას; კიდევ სიკეთისა და ბოროტების ნაზავი, რომელშიც სიკეთე მეტია, ვიდრე ბოროტება, და ბოროტება მეტი, ვიდრე სიკეთე და ა.შ.

ხაზს ვუსვამ, რომ თითოეულ ამ პასუხს, მიუხედავად იმისა, რომ ლოგიკურად ისინი ერთმანეთს გამორიცხავენ, უფლება აქვს ჭეშმარიტებად იწოდებოდეს, რადგან, თუკი საკმარისი უფლებამოსილება არ გააჩნია, რომ აიძულოს სხვა პასუხები, მუხლი მოიყარონ მის წინაშე, იმისათვის მაინც იპოვის ძალას, რომ მოწინააღმდეგეთა თავდასხმა მოიგერიოს და საკუთარი სუვერენული უფლებები დაიცვას. ერთიანი და ყოვლისუფალი ჭეშმარიტების ნაცვლად, რომლის წინაშე თრთიან სუსტი და დაუცველი ცთომილებები, თქვენს წინაშეა მთელი რიგი შესანიშნავად აღჭურვილი და დაცული, სრულიად დამოუკიდებელი ჭეშმარიტებებისა. მონარქიის ნაცვლად – ფეოდალური წყობილება. ფეოდალები მყარად გამაგრდნენ საკუთარ ციხესიმაგრეებში: გამოცდილი თვალი ერთბაშად ხვდება, რომ მათი სიმაგრეები აუღებელია.

მე მაგალითად ცხოვრების ფასეულობის შესახებ შოპენჰაუერის მოძღვრება განვიხილე. მაგრამ მრავალი ფილოსოფიური მოძღვრება, მიუხედავად იმისა, რომ ერთიანი, სუვერენული ჭეშმარიტების წინაპირობიდან გამოდის – რეალურად ჭეშმარიტებათა მრავლობითობის მაგალითს წარმოგვიდგენს. ჩვეულებრივ, ფიქრობენ, თითქოს ფილოსოფიის ისტორიას იმისათვის სწავლობენ, რომ ცხადლივ დარწმუნდნენ, თუ როგორ ძლევს კაცობრიობა ცთომილებებს და თანდათან უკანასკნელ ჭეშმარიტებას უახლოვდება. ვფიქრობ, რომ ფილოსოფიის ისტორიამ ყველა მიუკერძოებელი, თანამედროვე ცრურწმენებით დაავადებული ადამიანი საწინააღმდეგო დასკვნამდე უნდა მიიყვანოს. უდაოა, რომ არსებობს მთელი რიგი საკითხებისა, რომლებიც ისევე, როგორც საკითხი ცხოვრების ფასეულობის შესახებ, არსებითად არ უშვებს ერთგვაროვან გადაწყვეტას. ამას ხშირად მოწმობენ ადამიანები, რომლებიც ყველაზე ნაკლებად არიან დაინტერესებულნი იმაში, რომ თვითმპყრობელი ჭეშმარიტების სამეფო პრეროგატივებს სახელი გაუტეხონ. ნატორპი¹⁸ დაბეჯითებით ამტკიცებს, რომ არისტოტელემ არა თუ ვერ გაიგო პლატონი, არამედ არც შეეძლო მისი გაგება. „Der tiefere Grund ist die ewige Unfähigkeit des Dogmatismus sich in den Gesichtpunkt der kritischen Philosophie überhaupt zu versetzen¹⁹“. Ewige Unfähigkeit²⁰ – რა სიტყვაა! და ეს არა ვიღაცის, არამედ ჩვენთვის ცნობილი უდიდესი გენიოსის – არისტოტელეს შესახებ! ნატორპი რომ მეტად ცნობისმოყვარე ყოფილიყო, მაშინ ასეთ Ewige Unfähigkeit-ს იგი ისევე უნდა შეეშფოთებინა, როგორც პლატონის ფილოსოფიას, რომლის შესახებ მან დიდი წიგნი შექმნა. ცხადია, რომ ჩვენ აქ უდიადესი ამოცანის წინაშე ვდგავართ: განსხვავებული ადამიანები, მათი სულიერი აგებულების მიხედვით, ჯერ კიდევ დედის საშოში არიან განწირულნი ჰქონდეთ ესა თუ ის ფილოსოფია. დოგმატიკოსებს თავის მხრივ ძალუძთ მათ მოწინააღმდეგეთა Ewige Unfähigkeit-ს შესახებ საუბარი. ეს ყველაფერი ბედისწერის კალვინისეულ ცნობილ განმარტებას გვაგონებს. ღმერთმა ჯერ კიდევ დაბადებამდე გაწირა ზოგი – დასაღუპად, ზოგი კი სახსნელად, ერთს მიეცა ჭეშმარიტების შეცნობა, სხვას – არა. მხოლოდ ნატორპი არ განსჯის ასე: მთელი თანამედროვე ფილოსოფია, – უფრო სწორად კი ყველა თანამედროვე ფილოსოფოსი, რომელიც ერთმანეთს ეკამათება, ერთმანეთის Ewige Unfähigkeit-ში შეაქვს ეჭვი. დარწმუნების საშუალებები, რომლებიც სხვა, პოზიტიურ მეცნიერებათა წარმომადგენლებს აქვთ, ფილოსოფოსებს არ გააჩნიათ: მათ არ ძალუძთ ნებისმიერი აიძულონ მიიღოს არასასურველი დასკვნა. მათი უკანასკნელი ratio²¹, მათი პირადი შეხედულება, პირადი რწმენა და თავშესაფარი – მინიშნებაა მათ მოწინააღმდეგეთა უუნარობაზე გაუგონ მათ. ტრაგიკული დილემა აქ ყველასათვის ცხადია. ორიდან ერთი: ან ხელი უნდა ჩავიქნიოთ ფილოსოფიაზე ან ის, რასაც ნატორპი უწოდებს Ewige Unfähigkeit, არის არა ნაკლი და სისუსტე, არამედ უდიდესი ღირსება, ძალა – დღემდე შეუფასებელი და შეუცნობელი. მართლაც, არისტოტელეს ორგანულად არ შეეძლო პლატონის გაგება, ვერც პლატონი გაიგებდა არისტოტელეს, ისევე, როგორც ორივე ვერ გაიგებდა სკეპტიკოსებსა და სოფისტებს, როგორც ლაიბნიცი ვერ გაიგებდა სპინოზას, შოპენჰაუერი – ჰეგელს და ა.შ. ჩვენს შფოთიან დრომდე, როდესაც ვერც ერთი ფილოსოფოსი ვეღარ უგებს სხვას, გარდა საკუთარი თავისა. მეტიც, ფილოსოფოსები არა მხოლოდ არ ისწრაფვიან ურთიერთგაგებისა და ერთიანობისკენ, არამედ, ჩვეულებრივ, უხალისოდ ამჩნევენ საკუთარ თავში მსგავსებას წინამორბედებთან. როდესაც შოპენჰაუერს მისი მოძღვრების სპინოზას მოძღვრებასთან მსგავსებაზე მიუთითეს, მან წამოიძახა: pereant qui ante nos nostra dixerunt²². იმავდროულად კი სხვა, პოზიტიურ მეცნიერებათა წარმომადგენლები უგებენ ერთმანეთს, იშვიათად კამათობენ და არასოდეს მოაქვთ არგუმენტად კოლეგების Ewige Unfähigkeit.. შესაძლოა ფილოსოფიაში ზემოაღწერილი, ქაოტური წესრიგი და თავისებური არგუმენტაცია zur Sache gehören²³, იქნებ აქ ასეც უნდა იყოს, რომ არისტოტელეს არ ესმოდეს პლატონის ანუ არ აღიარებდეს მას, მატერიალისტები მარად მტრობაში იყვნენ იდეალისტებთან, კრიტიცისტები დოგმატიკოსებთან და ა.შ. სხვა სიტყვებით, ის წინაპირობა, რომლითაც შოპენჰაუერი შეუდგა ცხოვრების ფასეულობის შესახებ საკითხის შესწავლას და რომელიც, ჩვენი შენიშვნის თანახმად, მან შეუმოწმებლად აიღო პოზიტიურ მეცნიერებათა წარმომადგენლებისგან, ეს წინაპირობა, რომელიც სავსებით გამოსაყენებადია თავის ადგილას, სრულიად გამოუსადეგარია ფილოსოფიაში. სინამდვილეშიც ასეა, ფილოსოფოსები, თუმცა არსად და არასდროს ამას არ ამბობენ, უფრო მეტად ინდივიდუალურ შეხედულებებს აფასებენ, ვიდრე საყოველთაო და სავალდებულო ჭეშმარიტებას. ერთიანი ფილოსოფიური ჭეშმარიტების პოვნის შეუძლებლობა ყველას აწუხებს, გარდა ფილოსოფოსებისა, რომლებიც მას შემდეგ, რაც საკუთარი თავისთვის შეხედულებებს მოიხვეჭენ, სრულებით არ ზრუნავენ მათთვის საყოველთაო აღიარების მოპოვებაზე. ისინი მხოლოდ იმას ხლაფორთობენ, რომ ვასალური დამოკიდებულებისგან გათავისუფლდნენ და სუვერენული უფლებები მოიპოვონ, – ხოლო მათთან ერთად სხვა მპყრობელებიც იარსებებნ თუ არა, ეს მათ ნაკლებად აწუხებთ.

ფილოსოფიის ისტორიის გადმოცემა ისე უნდა გვეცადა, რომ მითითებული ტენდენცია მასში საკმარისი სიცხადით ყოფილიყო გამოვლენილი. ეს მრავალი ცრურწმენისგან გაგვათავისუფლებდა და გზას გაწმენდდა მრავალი მნიშვნელოვანი კვლევისთვის. კანტი, ვინც იზიარებდა აზრს, რომ ჭეშმარიტება ყველასათვის ერთი უნდა იყოს, დარწმუნებული გახლდათ, რომ მეტაფიზიკა უნდა იყოს მეცნიერება a priori, მაგრამ რადგან ეს მას არ ძალუძს, ამიტომ საერთოდ უნდა შეწყვიტოს არსებობა. მის დროს რომ ფილოსოფია სხვაგვარად ყოფილიყო განმარტებული, მას აზრადაც არ მოუვიდოდა ასე დაეცვა მეტაფიზიკის უფლებები. სავარაუდოდ, არც მწუხარებას განიცდიდა სხვადასხვა მეტაფიზიკური სკოლების მოძღვრებათა წინააღმდეგობრიობისა და დაუსაბუთებლობის გამო. სხვაგვარად ხომ არც შეიძლება, რომ მოხდეს და არც უნდა ხდებოდეს. კაცობრიობის ინტერესი ის კი არ არის, რომ ფილოსოფიურ მოძღვრებათა მრავალფეროვნებას დაუდოს სასრული, არამედ ამ სავსებით ბუნებრივ მოვლენას ყოველმხრივ განვითარების შესაძლებლობა მისცეს. ფილოსოფოსები ინსტინქტურად ყოველთვის მიილტვოდნენ ამისკენ – ამიტომაც უქმნიდნენ ამდენ საზრუნავს ფილოსოფიის ისტორიკოსებს.

შენიშვნები და განმარტებები:

17. საგანგებოდ; ამ შემთხვევისთვის (ლათ.).
18. პაულ გერჰარდ ნატორპი (24.01.1854-17.08.1924) – გერმანელი იდეალისტი ფილოსოფოსი, მარბურგის ნეოკანტიანური სკოლის მამამთავარი.
19. უფრო ღრმა მიზეზი – დოგმატიზმის მარადი უუნარობა გაიზიაროს კრიტიკული ფილოსოფიის თვალსაზრისი (გერმ.).
20. მარადი უუნარობა (გერ.).
21. მიზეზი (ლათ.).
22. დაე განადგურდნენ ისინი, ვინც ჩვენამდე თქვა ის, რასაც ჩვენ ვამბობთ ახლა (ლათ.).
23. საქმესთან კავშირშია (გერმ.).