მორალი უკვე თავად წარმოადგენს პრაქტიკას ობიექტური აზრით, როგორც უპირობოდ დამავალდებულებელი კანონების ერთობლიობა, რომელთა თანახმადაც უნდა მოვიქცეთ. მას შემდეგ, რაც ვაღიარებთ მოვალეობის ასეთი ცნების ავტორიტეტს, აშკარად უაზრობა იქნება იმის თქმა, რომ ამ კანონების საფუძველზე მოქმედება შეუძლებელია. ასეთ შემთხვევაში მოვალეობის ეს ცნება თავისთავად ჩამოცილდებოდა მორალის სფეროს (ultra posse nemo obligatur).³¹ შესაბამისად, შეუძლებელია არსებობდეს დაპირისპირება პოლიტიკას (როგორც გამოყენებით სამართალმცოდნეობასა) და მორალს (როგორც თეორიულ სამართალმცოდნეობას) შორის, ხოლო ამის საფუძველზე – პრაქტიკასა და თეორიას შორის (იმ შემთხვევის გარდა, თუკი მორალს კეთილგონიერების შესახებ ზოგად მოძღვრებად, ანუ ისეთი დებულებების თეორიად არ გავიაზრებთ, რომლის მიხედვითაც, პირადი სარგებლის მისაღებად გათვლილი მიზნების მისაღწევად ყველაზე შესაფერის საშუალებებს ირჩევენ. ეს კი საერთოდ მორალის უარყოფას ნიშნავს). 

პოლიტიკა ამბობს: „იყავით გველებივით ბრძენნი“, ხოლო მორალი ამ დებულებას უმატებს შემზღუდავ პირობას: „და მტრედივით უმანკონი“. თუკი ორივე მათგანი ვერ ახერხებს თანაარსებობას ერთი მცნების (Gebot) ფარგლებში, მაშინ დაპირისპირება პოლიტიკასა და მორალს შორის ნამდვილად არსებობს. მაგრამ თუკი ისინი სრულიად თავსებადნი უნდა იყვნენ, მაშინ მათი დაპირისპირების იდეა აბსურდულია და არც კი წამოიჭრება შეკითხვა იმის თაობაზე, თუ როგორ უნდა გადაიჭრას ეს დაპირისპირება. დებულება „პატიოსნება საუკეთესო პოლიტიკაა“ გულისხმობს თეორიას, რომელსაც, პრაქტიკა (სამწუხაროდ!) საკმაოდ ხშირად ეწინააღმდეგება. თუმცა, ასეთივე (თეორიული) დებულება – „პატიოსნება ყოველგვარ პოლიტიკაზე უკეთესია“, – უსასრულოდ მაღლა დგას ყოველგვარ შეპასუხებაზე და სულაც, პოლიტიკის აუცილებელ წინაპირობას წარმოადგენს. მორალის მფარველი ღვთაება იუპიტერს (ძალის მფარველ ღვთაებას) როდი ემორჩილება, რადგან ეს უკანასკნელი ჯერ კიდევ ბედისწერას ექვემდებარება, ანუ გონება არ არის საკმაოდ განათლებული იმისთვის, რათა განჭვრიტოს იმ წინასწარგანმსაზღვრელ მიზეზთა რიგი, რომლებიც, ბუნების მექანიზმთან შესატყვისობაში, უეჭველი სიცხადით ადგენენ ადამიანთა ქმედებების წარმატებულ თუ წარუმატებელ შედეგებს (თუმცა, რჩება იმის იმედი, რომ ეს შედეგები ჩვენს სურვილებთან შესაბამისი იქნება). მაგრამ გონება საკმარის სინათლეს გვაწვდის საიმისოდ, რომ ვიცოდეთ, თუ რისი გაკეთებაა საჭირო იმისთვის, რათა სიბრძნის წესებთან შესატყვისობაში ვიყოთ და მოვალეობის გზას არ ავცდეთ. ამით ის საბოლოო მიზნისკენაც გვინათებს გზას. 

მაგრამ პრაქტიკოსი, რომლისთვისაც მორალი მხოლოდ თეორიაა, ჩვენი დიდსულოვანი იმედის უღიმღამო უარყოფას შემდეგი მსჯელობით ამყარებს: ადამიანის ბუნებაზე მითითებით იგი აცხადებს, რომ არავინ მოისურვებს იმის გაკეთებას, რაც საჭიროა იმისთვის, რათა მარადიული მშვიდობისაკენ მიმავალი მიზანი იქნეს მიღწეული (თუნდაც იგი აღიარებდეს, რომ ამის გაკეთება აუცილებელია და რომ ეს შესაძლებელია). 

რა თქმა უნდა, ყველა ცალკეული ინდივიდის სურვილი, იცხოვროს კანონიერი სახელმწიფო წყობის პირობებში თავისუფლების პრინციპების საფუძველზე (თითოეულის ნების დისტრიბუციული ერთიანობა), არ არის საკმარისი ამ მიზნის მისაღწევად. ამისთვის აუცილებელია, რომ ეს მდგომარეობა ყველა მათგანმა ერთობლივად ისურვოს (საერთო ნების კოლექტიური ერთიანობა). ამ რთული ამოცანის ასეთი გადაჭრა, გარდა ამისა, იმიტომაცაა საჭირო, რომ ჩამოყალიბდეს სამოქალაქო საზოგადოება, როგორც მთლიანობა. ამრიგად, ცალკეული ინდივიდების ერთმანეთისგან განსხვავებულ კერძო ნებებს უნდა დაემატოს მათი გამაერთიანებელი მიზეზი იმისთვის, რათა ჩამოყალიბდეს საერთო ნება, რაც ცალკე აღებულ არც ერთ ინდივიდს არ ძალუძს. შესაბამისად, ამ იდეის პრაქტიკაში განხორციელებისას სამართლებრივი მდგომარეობის დაფუძნება სხვა ვერაფერს დაემყარება, თუ არა ძალადობას. სწორედ მისგან მომდინარე იძულებას ემყარება შემდეგ საჯარო სამართალი. რა თქმა უნდა, იმთავითვე მოსალოდნელია, რომ ეს საჯარო სამართალი პრაქტიკაში ძლიერ განსხვავებული იქნება ზემოთ აღნიშნული იდეისგან (თეორიისგან). ყოველ შემთხვევაში, ჩვენ ვერ დავეყრდნობით კანონმდებლის მორალურ შეხედულებებს, კერძოდ იმას, რომ იგი სამართლებრივი წესრიგის წარმოქმნას უწესრიგო ბრბოს გაერთიანებისგან მიღებული ხალხის საერთო ნებას მიანდობს. 

ეს კი ნიშნავს იმას, რომ ის, ვინც ძალაუფლებას ჩაიგდებს ხელში, არ დაუშვებს იმას, რომ მას კანონები ხალხმა უკარნახოს. თუკი სახელმწიფო მიაღწევს ისეთ მდგომარეობას, როდესაც ის არ იქნება შეზღუდული რაიმე გარეშე კანონით, მაშინ ის სხვა სახელმწიფოების განსასჯელად არ აქცევს იმ საშუალებას, რომლის მეშვეობითაც ის საკუთარ უფლებას იცავს მათთან მიმართებაში. თვით მსოფლიოს რომელიმე ნაწილიც, თუკი ის გრძნობს საკუთარ უპირატესობას მსოფლიოს სხვა ნაწილთან მიმართებაში, საკუთარი ძალაუფლების გასაძლიერებლად არ მოერიდება ამ უკანასკნელის გაძარცვას ან მასზე გაბატონებას (თუნდაც იგი მას საერთოდ არ უპირისპირდებოდეს). ამრიგად, სახელმწიფო, საერთაშორისო და მსოფლიო მოქალაქეობის სამართლის ყველა თეორიული გეგმა ცარიელ და განუხორციელებელ იდეალად იქცევა და უჩინარდება. ამისგან განსხვავებით, მხოლოდ ისეთ პრაქტიკას შეუძლია მართებული სახელმწიფოებრივი აზროვნებისთვის მყარი ნიადაგის შექმნა, რომელიც ადამიანური ბუნების ემპირიულ პრინციპებს ეფუძნება და რომელსაც არ ეთაკილება სამყაროში მომხდარი მოვლენებიდან თავისი მაქსიმებისთვის გაკვეთილების გამოტანა. 

ნათელია, რომ როდესაც არ არსებობს თავისუფლება და მასზე დაფუძნებული მორალური კანონი, ხოლო ყველაფერი, რაც ხდება ან რაც შეიძლება მოხდეს, უბრალოდ ბუნების მექანიზმია, მაშინ პოლიტიკა (თუკი მას გავიგებთ, როგორც ამ მექანიზმის ადამიანთა მართვის მიზნით გამოყენების ხელოვნებას) სხვა არაფერია, თუ არა მთელი პრაქტიკული სიბრძნე, ხოლო სამართლის ცნება ყოველგვარ შინაარსს კარგავს. მაგრამ თუკი მივიჩნევთ, რომ სამართლის ცნების პოლიტიკასთან დაკავშირება აუცილებელ საჭიროებას წარმოადგენს, უფრო მეტიც, თუკი ჩავთვლით, რომ პირველი მეორის შემზღუდავ წინაპირობას უნდა წარმოადგენდეს, მაშინ უნდა დავუშვათ, რომ ეს ორი ცნება ერთმანეთთან თავსებადია. მე შემიძლია, წარმოვიდგინო მორალური პოლიტიკოსი, რომელიც სახელმწიფოებრივი აზროვნების პრინციპებს მორალს უთავსებს, მაგრამ ვერ წარმოვიდგენ პოლიტიკურ მორალისტს, რომელიც მორალს იმგვარად აყალიბებს, როგორც ეს პოლიტიკოსის მიზნებისთვის იქნება ხელსაყრელი. 

მორალური პოლიტიკოსი თავისი მოქმედების ქვაკუთხედად შემდეგ პრინციპს აქცევს: თუკი სახელმწიფო წყობაში ან სხვა სახელმწიფოებთან მიმართებაში ისეთი ნაკლოვანება იჩენს თავს, რომლის წინასწარ გათვალისწინება შეუძლებელი იყო, მაშინ აუცილებელია იმაზე დაფიქრება (ხოლო ეს, უწინარეს ყოვლისა, სახელმწიფოს მეთაურთა მოვალეობას წარმოადგენს), თუ როგორ შეიძლება მისი უსწრაფესად გაუმჯობესება და ბუნებით სამართალთან (რომელიც გონების იდეის სახით ჩვენთვის ნიმუშს წარმოადგენს) შესაბამისობაში მოყვანა, თუნდაც ეს პოლიტიკოსთა ეგოიზმის მსხვერპლად გაწირვას მოითხოვდეს. სახელმწიფო ან მსოფლიო სამოქალაქო გაერთიანების დარღვევა, ვიდრე არ იქნება უკეთესი სახელმწიფო წყობა, რომელიც ადრინდელს ჩაანაცვლებს, წინააღმდეგობაში მოდის სახელმწიფოებრივ აზროვნებასთან, რომელიც მორალთანაა თავსებადი. შესაბამისად, უგუნურება იქნებოდა ამ ნაკლოვანების მყისიერი და ნაჩქარევი გამოსწორების მოთხოვნა. მაგრამ ძალაუფლების მფლობელისგან, სულ მცირე, იმის მოთხოვნა მაინც შეიძლება, რომ მას სულით ხორცამდე უნდა ჰქონდეს გაშინაგანებული ამგვარი ცვლილების აუცილებლობის საჭიროება; რომ იგი მუდმივად უნდა ესწრაფოდეს დასახული მიზნის განხორციელებას, რომელიც საუკეთესო სამართლებრივი კანონების მქონე სახელმწიფოებრივი წყობის დამკვიდრებაში გამოიხატება. სახელმწიფო, შესაძლოა, რესპუბლიკური წესით იმართებოდეს მაშინაც კი, თუკი მის სათავეში, არსებული კონსტიტუციით, დესპოტური ხელისუფლებაა მოქცეული. ეს იქამდე გრძელდება, ვიდრე ხალხი თანდათანობით არ მიეჩვევა კანონის უზენაესობის იდეას (თითქოს კანონი ფიზიკურ ძალას ფლობდეს), რის შემდეგაც მას შეუძლია საკუთარი კანონმდებლობის შემუშავება, რომელიც, თავისი არსებით, სამართალს ეფუძნება. იმ შემთხვევაშიც კი, თუკი უვარგისი სახელმწიფოებრივი წყობის შედეგად გამოწვეული რევოლუციური ქარიშხალი არასამართლიანად დაამკვიდრებდა სამართლიან წყობას, მიუღებელი იქნებოდა ხალხის დაბრუნება უწინდელ სახელმწიფო წყობაში (თუმცა, ამ ძველი წყობის პირობებში ყველა ის ადამიანი, რომელიც ძალადობას ან ცბიერებას მიმართავდა, სამართლიანად დაისჯებოდა, როგორც მეამბოხე). თუკი სახელმწიფოს სხვა სახელმწიფოების მხრიდან უშუალო განადგურების საფრთხე ემუქრება, მაშინ, ამ სახელმწიფოებთან მიმართების კონტექსტში, მას ვერ მოვთხოვთ საკუთარი სახელმწიფოებრივი წყობის უკუგდებას, თუნდაც ის დესპოტური (რომელიც უფრო ძლიერია გარეშე მტერთან მიმართებაში) იყოს. ასეთ დროს დასაშვები უნდა იყოს ამ განზრახვის შესრულების გადადება ხელსაყრელ დრომდე.*

თავისუფლად შესაძლებელია, რომ დესპოტურად მოქმედი მორალისტები, რომლებიც პრაქტიკულ სფეროში წარუმატებლები არიან, სახელმწიფოებრივ კეთილგონიერებას სხვადასხვანაირად დაუპირისპირდნენ (მათ მიერ ნაჩქარევად მიღებული ან მოწონებული გადაწყვეტილებებით). თუმცა, ბუნების წინაშე ჩადენილი შეცდომების მიუხედავად, მათმა გამოცდილებამ ისინი თანდათან უკეთეს გზაზე უნდა დააყენოს. ამის ნაცვლად, მორალის მქადაგებელი პოლიტიკოსები უკანონო სახელმწიფო პრინციპებს ამართლებენ და ამ დროს უთითებენ ადამიანის ბუნებაზე, რომელსაც, მათი აზრით, არ ძალუძს სიკეთის ქმნა გონების იდეის შესაბამისად. ამით ისინი ყველანაირად ცდილობენ, გაუმჯობესება შეუძლებელი გახადონ და სამართალდარღვევას აკანონებენ. 

პრაქტიკის ნაცვლად, რომლითაც ეს ბრძენი სახელმწიფო მოღვაწენი თავს იქებენ, ისინი ათასგვარ ხრიკებს იყენებენ და მხოლოდ იმაზე ფიქრობენ, რომ ძალაუფლების მქონეთა წინაშე მლიქვნელობით (რათა ხელიდან არ გაუშვან თავიანთი სარგებელი) მთელი ხალხი, ხოლო თუკი ეს შესაძლებელია, მთელი მსოფლიოც კი მოატყუონ. ამ მხრივ ისინი ჭეშმარიტ იურისტებს ჰგვანან (არა კანონშემოქმედ, არამედ ხელობით დაკავებულ იურისტებს), რომლებმაც პოლიტიკის სფეროში შეაღწიეს. რადგან მათ საქმეს წარმოადგენს არა თავად კანონმდებლობაზე ფიქრი, არამედ არსებული კანონების აღსრულება, მათთვის ნებისმიერი, უკვე არსებული (ან კიდევ ხელისუფლების ზემდგომი ორგანოების მიერ შეცვლილი) სამართლებრივი წყობა მუდამ საუკეთესოა, ვინაიდან მხოლოდ ასე ექცევა ყველაფერი სათანადო მექანიკური წესრიგის ფარგლებში. მაგრამ თუკი ყველა ვითარებაზე მორგების უნარი მათში აღძრავს ილუზიას, რომ მათ ძალუძთ სახელმწიფოებრივი მოწყობის პრინციპებზეც სამართლებრივი (შესაბამისად, a priori და არა ემპირიული) მსჯელობა; თუკი მათ თავი მოაქვთ იმით, რომ ისინი ადამიანებს იცნობენ (რაც ნამდვილად მოსალოდნელია, რადგან მათ ბევრ ადამიანთან უწევთ ურთიერთობა), თუმცკი არ იციან ის, თუ რა არის ადამიანი და რა შეიძლება გახდეს იგი (ამისთვის საჭიროა უფრო ამაღლებული, ანთროპოლოგიური პერსპექტივა) და თუკი ისინი ამ ცნებებს, გონების მოთხოვნების შესაბამისად, სახელმწიფო და საერთაშორისო სამართალთან მიმართებაში იყენებენ, მაშინ ისინი ამ ნაბიჯის გადადგმას მხოლოდ ათასგვარი ხრიკის მეშვეობით შეძლებენ. ისინი თავიანთ ნაცნობ მეთოდს (რომელიც დესპოტურად დადგენილი იძულებითი კანონების მექანიზმის მოქმედების მსგავსია) მაშინაც კი გამოიყენებენ, როდესაც გონების ცნებები მხოლოდ თავისუფლების პრინციპებთან სამართლებრივად შესატყვისი იძულების გამოყენებას მოითხოვენ (მხოლოდ ასეთი იძულება უზრუნველყოფს სამართლებრივად მყარ სახელმწიფოებრივ წყობას). ე. წ. პრაქტიკოსი დარწმუნებულია, რომ ამ ამოცანას აღნიშნული იდეისთვის გვერდის ავლით, ემპირიულად გადაჭრის იმ გამოცდილებაზე დაყრდნობით, რომელიც მას აქვს იმის ცოდნის შედეგად, თუ როგორ იყო აგებული დღემდე საუკეთესოდ შემორჩენილი, თუმცა, დიდწილად უკანონო სახელმწიფოებრივი მოწყობის ფორმები. – ის მაქსიმები, რომლებსაც იგი ამ მიზნით იყენებს (თუმცა, რომლებსაც იგი არ აჟღერებს), დაახლოებით შემდეგ სოფისტურ დებულებებამდე დაიყვანება.

1.Fac et excusa.³² ხელიდან არ გაუშვა ხელსაყრელი შესაძლებლობა, რათა თვითნებურად ჩაიგდო ხელში ის უფლება, რომელიც სახელმწიფოს აქვს თავის ან მეზობელ ხალხთან მიმართებაში. მოქმედების გამართლება და გამოყენებული ძალის შელამაზება გაცილებით უფრო იოლად და დახვეწილად შეიძლება განხორციელდეს მისი ჩადენის შემდეგ (განსაკუთრებით პირველ შემთხვევაში, როდესაც უზენაესი ძალაუფლება სახელმწიფოს შიგნით, ამავე დროს, საკანონმდებლო ძალაუფლებაცაა, რომელსაც უყოყმანოდ უნდა დაემორჩილონ), ვიდრე იმ შემთხვევაში, როდესაც წინასწარ ფიქრობენ დამარწმუნებელ საბუთებზე და მათი საპირისპირო არგუმენტების მოყვანას ელოდებიან. თავად ეს თავხედობა განხორციელებული მოქმედების მართლზომიერებაში შინაგანი დარწმუნებულობის ერთგვარ სურათს ქმნის, ხოლო bonus eventus-ის³³ ღმერთი ამის შემდეგ საუკეთესო მსაჯული ხდება.

2.Si fecisti nega.³⁴ უარყავი პასუხისმგებლობა იმაზე, რაც ჩაიდინე (თუკი, მაგალითად, საკუთარი ხალხი სასოწარკვეთილებამდე და შემდეგ აჯანყებამდე მიიყვანე). ამის ნაცვლად ამტკიცე, რომ ეს შენს ქვეშევრდომთა სიჯიუტის ბრალია. ხოლო მეზობელი ხალხის დაპყრობისას განაცხადე, რომ ადამიანის ბუნება ისეთია, რომ თუკი სხვას არ დაასწარი ძალადობის განხორციელება, მაშინ თავად გახდები სხვისი მხრიდან ძალადობის მსხვერპლი.

3. Divide et impera.³⁵ ეს ნიშნავს, რომ თუკი შენს ხალხში არიან გარკვეული პრივილეგირებული ლიდერები, რომლებმაც უბრალოდ თავიანთ წინამძღოლად (primus inter pares)³⁶ აგირჩიეს, მაშინ განაცალკევე ისინი ერთმანეთისგან და დააშორე ხალხს. მხარი დაუჭირე ხალხს მათთვის უფრო დიდი თავისუფლების აღთქმით და ყველაფერი შენს შეუზღუდავ ნებაზე იქნება დამოკიდებული. სხვა სახელმწიფოებთან მიმართებისას, სუსტი სახელმწიფოს დახმარების საბაბით მათ შორის უთანხმოების ჩამოგდება საკმაოდ საიმედო საშუალებაა იმისთვის, რათა ისინი ერთიმეორის მიყოლებით დაიმორჩილო. 

თუმცა, ამ პოლიტიკური მაქსიმებით უკვე ვერავის მოატყუებ, რადგან მათ შესახებ საყოველთაოდაა ცნობილი. მათ გამო უხერხულად თავის გრძნობაც არაა საჭირო იმ მიზეზით, რომ თითქოს ისინი თავიდან ბოლომდე უსამართლობაზე იყვნენ დაფუძნებული. დიდ სახელმწიფოებს არასოდეს აღელვებთ უბრალო ადამიანების მსჯელობები. ისინი მხოლოდ სხვა დიდი სახელმწიფოების მსჯელობებს ითვალისწინებენ. რაც შეეხება აღნიშნულ მაქსიმებს, უხერხულობას იწვევს არა მათი გამოააშკარავება, არამედ მათი წარუმატებელი გამოყენება (რადგან თავად მაქსიმების მორალურობასთან დაკავშირებით ყველა ერთ აზრზეა). სწორედ ამიტომ დიდ სახელმწიფოებს ყოველთვის რჩებათ პოლიტიკური პატივი (რომლის იმედიც მათ ყოველთვის შეუძლიათ ჰქონდეთ), რომელიც გულისხმობს საკუთარი ძლიერების ზრდას ნებისმიერი საშუალებით.*

 . . .

ამორალური სიბრძნის ყველა ამ ხრიკიდან, რომლებიც მიზნად ისახავენ იმის ჩვენებას, რომ მშვიდობიანი მდგომარეობა ადამიანთა შორის ბუნებრივი მდგომარეობის საომარი ვითარებიდან წარმოიქმნება, სულ მცირე, შემდეგი რამ მაინც ნათელია: ადამიანები ვერ აარიდებენ თავს სამართლის ცნებას ვერც კერძო და ვერც საჯარო ურთიერთობების დროს. ისინი ვერ ბედავენ, რომ პოლიტიკა აშკარად მხოლოდ ხრიკებზე დაამყარონ და ამით უარყონ ყოველგვარი მორჩილება საჯარო სამართლის მიმართ (ეს განსაკუთრებით თვალშისაცემია საერთაშორისო სამართალში). ამის ნაცვლად, ისინი მას ყველა შესაფერის პატივს მიაგებენ მაშინაც კი, როდესაც ათასგვარ ხრიკსა და ფანდს იგონებენ იმისთვის, რათა პრაქტიკაში მას თავი აარიდონ. ასეთ დროს ისინი ცბიერებით აღჭურვილ ძალას მთელი სამართლის თაურმიზეზად და შემაკავშირებლად წარმოაჩენენ.

იმისთვის, რათა ბოლო მოვუღოთ ამ სოფისტიკას (რომ არაფერი ვთქვათ მის მიერ შელამაზებულ უსამართლობაზე) და ამა ქვეყნის ძლიერთა ყალბ წარმომადგენლებს ვაიძულოთ იმის აღიარება, რომ ისინი უპირატესობას ანიჭებენ არა სამართალს, არამედ ძალას (რომლის ტონიც მათ გადააქვთ ისე, თითქოს თავად იყვნენ ბრძანებების გამცემნი), კარგი იქნება იმ ილუზიის გაქარწყლება, რომლითაც მათ შეცდომაში შეჰყავთ საკუთარი თავი და სხვები; იმ უზენაესი პრინციპის დადგენა, რომელსაც მარადიული მშვიდობის იდეა ემყარება და იმის ჩვენება, რომ ყველა ბოროტება, რომელიც ამ იდეას წინ ეღობება, შემდეგი ფაქტიდან მომდინარეობს: როდესაც მორალური პოლიტიკოსი სამართლიანად ტოვებს ასპარეზს, მაშინ სცენაზე პოლიტიკური მორალისტი შემოდის. ეს უკანასკნელი პრინციპებს მიზანს უმორჩილებს (ანუ ფორანს ცხენს უკნიდან აბამს) და ამით პოლიტიკისა და მორალის ურთიერთდაკავშირების საკუთარ განზრახვას არღვევს. 

იმისთვის, რათა პრაქტიკული ფილოსოფია საკუთარ თავთან ერთიანობაში მოვიდეს, უპირველეს ყოვლისა, საჭიროა, პასუხი გაეცეს შემდეგ შეკითხვას: პრაქტიკული გონების ამოცანებთან მიმართებაში ამოსავალი წერტილი უნდა იყოს მისი მატერიალური პრინციპი ანუ მიზანი (რომელიც შემთხვევითი ნების ობიექტია), თუ ფორმალური პრინციპი (გარეგან მიმართებებში მხოლოდ თავისუფლებას რომ ეფუძნება), რომელიც აცხადებს: მოიქეცი ისე, რომ შეგეძლოს იმის სურვილი, რომ შენი მაქსიმა საყოველთაო კანონი იყოს (როგორიც არ უნდა იყოს მიზანი)? 

ეჭვგარეშეა, რომ ფორმალური პრინციპი პირველი უნდა იყოს, რადგან ის, როგორც სამართლის პრინციპი, უპირობოდ აუცილებელია. რაც შეეხება მატერიალურ პრინციპს, მას აუცილებელი ძალა აქვს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი არსებობს დასახული მიზნის დაკმაყოფილებისთვის აუცილებელი ემპირიული წინაპირობები. ხოლო თუკი ეს მიზანი (მაგალითად, მარადიული მშვიდობა) მოვალეობაც იქნებოდა, მაშინ თავად ეს მოვალეობა უნდა დაყრდნობოდა გარეშე ქმედებების წარმმართველი მაქსიმების ფორმალურ პრინციპს. 

პირველი (მატერიალური) პრინციპი, რომელიც პოლიტიკური მორალისტის პრინციპია (სახელმწიფო, საერთაშორისო და კოსმოპოლიტური სამართლის პრობლემა), მხოლოდ ტექნიკური საკითხია (problema technicum). ამისგან განსხვავებით, მეორე (ფორმალური) პრინციპი, მორალური პოლიტიკოსის პრინციპია, რომლისთვისაც ის ზნეობრივ ამოცანას (problema morale) წარმოადგენს. მარადიული მშვიდობის მიღწევის საშუალებებში ამ უკანასკნელ პრინციპსა და პირველ პრინციპს შორის ისეთივე განსხვავებაა, როგორც ცასა და მიწას შორის. ფორმალური პრინციპის ფარგლებში მარადიული მშვიდობა განიხილება არა როგორც მხოლოდ მატერიალური სიკეთე, არამედ, ასევე, როგორც მდგომარეობა, საკუთარი მოვალეობის გაცნობიერებიდან რომ აღმოცენდება. 

პირველი, კერძოდ სახელმწიფოებრივი კეთილგონივრულობის პრობლემის გადაჭრა, ბუნების საფუძვლიან ცოდნას მოითხოვს იმისთვის, რათა მისი მექანიზმი სასურველი მიზნისკენ იქნეს წარმართული. თუმცა, ყოველივე ეს მარადიულ მშვიდობასთან მიმართებაში გაურკვეველ შედეგს გვაძლევს (მიუხედავად იმისა, საჯარო სამართლის შემადგენელი სამი ნაწილიდან რომელი იქნება განხილული). გაურკვეველია, თუ როგორ შეიძლება ხალხის ყოლა მორჩილებასა და კეთილდღეობაში ხანგრძლივი დროის განმავლობაში: სიმკაცრის, მის პატივმოყვარეობაზე თამაშის, ერთი პირის უზენაესი მმართველობის, რამდენიმე მმართველის გაერთიანების, მომსახურე თავადაზნაურობის თუ თავად ხალხის მმართველობის მეშვეობით. ისტორია მმართველობის ყოველი სახის საპირისპირო მაგალითებს გვთავაზობს (ჭეშმარიტად რესპუბლიკური მმართველობის გამოკლებით, რომელიც მხოლოდ მორალურ პოლიტიკოსს შეუძლია მოუვიდეს აზრად). კიდევ უფრო გაურკვეველია ე. წ. საერთაშორისო სამართალი, რომელიც სამთავრობო დადგენილებებს ემყარება. სინამდვილეში ის მხოლოდ ცარიელი სიტყვაა და ეფუძნება ხელშეკრულებებს, რომლებიც მათი გაფორმების აქტში უკვე შეიცავენ მათივე დარღვევის საიდუმლო წინაპირობას. 

ამისგან განსხვავებით, მეორე ანუ სახელმწიფოებრივი სიბრძნის პრობლემის გადაჭრა, შეიძლება ითქვას, თავისთავად გვეძლევა. ის ყველასთვის ნათელია, ყოველგვარ ხელოვნურობასა და თვალთმაქცობას არცხვენს და, ამავე დროს, უშუალოდ მიზნისკენ მიგვიძღვის. თუმცა, კეთილგონივრულობა გვიბიძგებს, რომ ძალის გამოყენებით კი არ უნდა ვცდილობდეთ ამ მიზნის ნაჩქარევ განხორციელებას, არამედ, ხელსაყრელი გარემოებების გათვალისწინებით, მუდამ უნდა ვისწრაფვოდეთ მისკენ. 

ეს კი შემდეგს ნიშნავს: „უპირველეს ყოვლისა, წმინდა პრაქტიკული გონების სამეფოსა და მისი სამართლიანობისკენ ისწრაფეთ და თქვენი მიზანი (მარადიული მშვიდობის მადლი) თავისით ასრულდება.“ მორალს ხომ ერთი თავისებურება აქვს, კერძოდ ის, რომ საჯარო სამართლის მისეულ საფუძვლებთან მიმართებაში (შესაბამისად, აპრიორულად შემეცნებად პოლიტიკასთან მიმართებაში), რაც უფრო ნაკლებადაა დამოკიდებული მოქმედება დასახულ მიზანზე (ფიზიკური თუ ზნეობრივი სარგებლის მიღების თვალსაზრისით), მით უფრო მეტად მოდის ის საერთო თანხვედრაში მოცემულ მიზანთან. ეს იმიტომ ხდება, რომ სწორედ მხოლოდ აპრიორულად მოცემული საყოველთაო ნება (ამა თუ იმ ხალხში ან განსხვავებულ ხალხებს შორის არსებულ მიმართებაში) არის ის, რაც განსაზღვრავს, თუ რა არის სამართლიანი ადამიანებს შორის. თუმცა, ყველა ინდივიდის ნებათა ამ გაერთიანებას, თუკი ის თანმიმდევრულად იქნება განხორციელებული, ბუნების მექანიზმთან შეთანადებით, ამავე დროს, შეუძლია იყოს მიზეზი, რომელსაც სასურველი ზემოქმედების მოხდენა ძალუძს და რომელიც სამართლის ცნებას ეფექტურ ძალას ანიჭებს. ასე რომ, მაგალითად, მორალური პოლიტიკის საფუძველი ისაა, რომ ხალხი სახელმწიფოდ უნდა გაერთიანდეს თავისუფლებისა და თანასწორობის ცალსახად სამართლებრივი ცნებების საფუძველზე. აღნიშნული პრინციპი ემყარება არა კეთილგონივრულობას, არამედ მოვალეობას. ამის საპირისპიროდ, პოლიტიკურ მორალისტებს შეუძლიათ, ისაუბრონ ბუნებრივი მექანიზმის შესახებ, რომელიც ადამიანთა ერთობლიობების საზოგადოებად შეკავშირებას განკარგავს. მათ შეუძლიათ ამტკიცონ, რომ ეს მექანიზმი უარყოფს ამ საფუძვლებს და ძირს უთხრის ამ ადამიანთა გეგმებს. ან კიდევ თავისი დებულების გამყარებას ისინი შეეცდებიან ძველი და ახალი ეპოქების ცუდად ორგანიზებულ მმართველობებზე (მაგალითად, დემოკრატიები წარმომადგენლობითი სისტემის გარეშე) მითითებით. თუმცა, მათი არგუმენტები ყურადღებას არ იმსახურებენ, რადგან ასეთი დამღუპველი თეორია თავად უწყობს ხელს იმ ბოროტების წარმოქმნას, რომელსაც წინასწარმეტყველებს. აღნიშნული თეორია ადამიანს განიხილავს სხვა ცოცხალ მანქანებთან ერთად, რომლებიც იმის გაცნობიერების შემთხვევაში, რომ ისინი თავისუფალი არსებები არ არიან, საკუთარი თავისთვის მთელ სამყაროში ყველაზე საწყალობელ არსებებად იქცეოდნენ. 

აფორიზმად ქცეულ მოარულ დებულებას iat iustitia, pereat mundus (რომელიც გერმანულად ნიშნავს შემდეგს: „დაე, იმეფოს სამართლიანობამ, თუნდაც ამის გამო მსოფლიოში ყველა თაღლითი განადგურდეს“)³⁷ ცოტათი ტრაბახის ელფერი დაჰკრავს, თუმცა ის ჭეშმარიტებას ღაღადებს. ეს არის სამართლის საფუძველმდებარე გაბედული პრინციპი, რომელიც თავს არიდებს ცბიერებისა და ძალის მიერ გაკვალულ მიხვეულ-მოხვეულ გზებს. თუმცა, ის არ უნდა იქნეს არასწორად გააზრებული როგორც საკუთარი უფლების მთელი სიმკაცრით გამოყენება, რაც წინააღმდეგობაში მოვიდოდა ეთიკურ მოვალეობასთან. ამისგან განსხვავებით, ის გაგებული უნდა იქნეს როგორც ძალაუფლების მქონეთა ვალდებულება, არ უარყონ ან შეზღუდონ ვინმეს უფლება პირადი არაკეთილგანწყობის ან თანაგრძნობის საფუძველზე. ამის განსახორციელებლად, უპირველეს ყოვლისა, საჭიროა ისეთი შიდასახელმწიფოებრივი მოწყობის ფორმის არსებობა, რომელიც სამართლის წმინდა პრინციპებზე იქნება დამყარებული; ხოლო გარდა ამისა – ისეთი მოწყობის ფორმა, რომელიც ამ სახელმწიფოს სხვა მეზობელ ან შორეულ სახელმწიფოებთან გააერთიანებს (უნივერსალური სახელმწიფოს ანალოგიურად) მათ შორის არსებული დაპირისპირებების სამართლებრივი რეგულირების მიზნით. აღნიშნული დებულება მხოლოდ შემდეგს ნიშნავს: პოლიტიკური მაქსიმები არ უნდა ემყარებოდეს იმ კეთილდღეობასა და ბედნიერებას, რომელსაც კონკრეტული სახელმწიფო მოელის ამ მაქსიმების დაცვისგან. შესაბამისად, ისინი არ უნდა ემყარებოდნენ იმ მიზანს, რომელსაც თითოეული ეს სახელმწიფო საკუთარ თავს დაუსახავს (სურვილის საფუძველზე) როგორც სახელმწიფოებრივი სიბრძნის უზენაეს (მაგრამ ემპირიულ) პრინციპს. პოლიტიკური მაქსიმები უნდა ემყარებოდეს სამართლებრივი მოვალეობის წმინდა ცნებას (ანუ იმას, რაც უნდა გაკეთდეს, რისი პრინციპიც აპრიორულადაა მოცემული წმინდა გონების მიერ) მიუხედავად იმისა, თუ როგორი ფიზიკური შედეგები მოჰყვება ამას. სამყაროს ნამდვილად არ მოეღება ბოლო, თუკი მასში უფრო ნაკლები ბოროტი ადამიანი იცხოვრებს. თავისი ბუნების ძალით მორალურ ბოროტებას ის განუყოფელი თვისება აქვს, რომ ის თავის მიზნებში (განსაკუთრებით, ასეთივე აზროვნების მქონე ადამიანებთან მიმართებაში) თვითწინააღმდეგობრივი და თვითგამანადგურებელია. ამით ის, მართალია ნელა, მაგრამ მაინც უთმობს ადგილს სიკეთის (მორალურ) პრინციპს.

. . .

ამრიგად, ობიექტურ ჭრილში (თეორიაში) მორალსა და პოლიტიკას შორის საერთოდ არ არსებობს რაიმე სახის დაპირისპირება. სუბიექტურ ჭრილში კი (ადამიანთა ეგოისტურ მიდრეკილებებში, რომლებსაც ვერ ვუწოდებთ პრაქტიკას, რადგან ისინი არ ემყარება გონების მაქსიმებს) ეს დაპირისპირება მუდამ დარჩება და ალბათ უნდა დარჩეს კიდეც, რადგან ის სიქველის სასინჯ ქვად გვევლინება. სიქველის ჭეშმარიტი გამბედაობა (tu ne cede malis, sed contra audentiorito³⁸ საფუძველმდებარე პრინციპის საფუძველზე) მოცემულ შემთხვევაში გარდაუვალი უბედურებებისა და მსხვერპლის მამაცურად ატანა კი არაა, არამედ თავად ჩვენში არსებული გაცილებით უფრო საშიში, ყალბი და გამყიდველური, თუმცა ყოყლოჩინა ბოროტი პრინციპისთვის (რომელიც ყოველი სამართალდარღვევის გამართლებას ადამიანურ სისუსტეებზე მითითებით ცდილობს) თვალის გასწორება და მისი ცბიერების დაძლევა. სინამდვილეში, პოლიტიკურ მორალისტს შეუძლია თქვას, რომ მმართველი და ხალხი, ასევე, სხვადასხვა ხალხები უსამართლობას არ ჩადიან, როდესაც ერთმანეთს ძალის ან ცბიერების გამოყენებით უპირისპირდებიან. თუმცა, ზოგადად, ამ დროს მათ მიერ ჩადენილი უსამართლობა ისაა, რომ ისინი საერთოდ არ მიაგებენ პატივს სამართლის ცნებას, რომელიც ერთადერთია, მარადიული მშვიდობის დაფუძნება რომ შეუძლია. რადგან ერთი მხარე არღვევს თავის ვალდებულებას მეორის მიმართ, რომელიც ზუსტად ისევე უსამართლოდაა განწყობილი პირველისადმი, ორივე მათგანი სამართლიანად იმსახურებს იმას, რისი ღირსიცაა, როდესაც ისინი ერთმანეთს ანადგურებენ; თუმცა იმგვარად, რომ ამ მოდგმიდან მაინც რჩება ადამიანთა საკმარისი რაოდენობა, რომლებიც ამ თამაშს შორეულ მომავალშიც კი გააგრძელებენ. ეს კი ოდესღაც გამაფრთხილებელი მაგალითი იქნება მათი შორეული შთამომავლებისთვის. ამით სამყაროში არსებული ბედისწერა გამართლებას პოულობს, რადგან ადამიანში არსებული მორალური პრინციპი არასოდეს ქრება, ხოლო გონება, რომელსაც პრაგმატულად შეუძლია სამართლებრივი იდეების განხორციელება ამ პრინციპის საფუძველზე, განუწყვეტლივ ვითარდება კულტურის მუდმივ წინსვლასთან ერთად (თუმცა, მასთან ერთად იზრდება დანაშაულთა სიმძიმეც). თუკი დავუშვებთ, რომ ადამიანური მოდგმა ვერანაირად გაუმჯობესდება და რომ მას ეს არც შეუძლია, მაშინ თავად შესაქმე, ანუ ის გარემოება, რომ დედამიწაზე უნდა არსებულიყო ასეთი სახის წამხდარი არსებები, ალბათ, ვერანაირი თეოდიცეით ვერ გამართლდება. თუმცა, ასეთი შეფასება საკმაოდ აღმატება ჩვენს შესაძლებლობებს, რათა ჩვენ (სიბრძნის) ჩვენეული ცნება, თეორიული მიზნით, უზენაეს, ჩვენთვის მიუწვდომელ ძალას მივაწეროთ. 

ჩვენ აუცილებლად მივალთ ასეთ უიმედო დასკვნებამდე, თუკი არ დავუშვებთ, რომ სამართლის წმინდა პრინციპებს ობიექტური რეალობა აქვთ, ანუ რომ ისინი განხორციელებადნი არიან. სახელმწიფოში ხალხი, ასევე, სახელმწიფოები ერთმანეთთან მიმართებაში სწორედ ამ პრინციპების საფუძველზე უნდა მოქმედებდნენ, როგორადაც არ უნდა ეწინააღმდეგებოდეს ამას ემპირიული პოლიტიკა. ამრიგად, ნამდვილი პოლიტიკა ერთ ნაბიჯსაც ვერ გადადგამს, ვიდრე მორალს სათანადო პატივს არ მიაგებს. მიუხედავად იმისა, რომ პოლიტიკა, თავისი არსით, რთული ხელოვნებაა, პოლიტიკისა და მორალის გაერთიანება სრულიად არ წარმოადგენს ხელოვნებას, რადგან მორალი ჭრის იმ კვანძს, რომლის გახსნაც არ ძალუძს პოლიტიკას, როდესაც ის მორალთანაა დაპირისპირებული. 

ადამიანთა უფლებები წმინდად უნდა იყოს მიჩნეული, რა მსხვერპლადაც არ უნდა დაუჯდეს ეს გაბატონებულ ძალას. აქ შუალედურ გზას ვერ ავირჩევთ და ვერ მოვიგონებთ პრაგმატულად განპირობებული სამართლის ოქროს შუალედს (სამართალსა და სარგებელს შორის). ამის ნაცვლად, ყოველგვარი სახის პოლიტიკამ მუხლი უნდა მოიყაროს სამართლის წინაშე. თუმცა, პოლიტიკას შეუძლია ჰქონდეს იმედი, რომ მართალია თანდათან, მაგრამ მაინც მიაღწევს ისეთ საფეხურს, როდესაც ის უწყვეტად იკაშკაშებს.

შენიშვნები და განმარტებები:

31. ultra posse nemo obligatur (ლათ.) – შესაძლებლის ზღვარს მიღმა არავის დავალდებულება არ შეიძლება.

* ნების დამრთავი კანონები, რომლებსაც გონება ადგენს, გულისხმობს უსამართლობით შებღალული საჯარო სამართლის მდგომარეობის უცვლელად დატოვებას იქამდე, ვიდრე ყველაფერი თავად მომწიფდება სრული გადატრიალებისთვის ან კიდევ ვიდრე მოხდება სათანადო ვითარების მომწიფება მშვიდობიანი საშუალებებით. თუნდაც საკმაოდ მცირე ხარისხით მართლზომიერი, მაგრამ მაინც სამართლებრივი სახელმწიფოებრივი წყობა უმჯობესია, ვიდრე მისი საერთოდ არარსებობა. ეს უკანასკნელი მდგომარეობა (ანუ ანარქია) არის სწორედ ის, საითკენაც ნაჩქარევ რეფორმას მივყავართ. – დღევანდელ ვითარებაში სახელმწიფოებრივი სიბრძნე სავალდებულოდ გაიხდის იმ რეფორმების გატარებას, რომლებიც საჯარო სამართლის იდეალს შეესატყვისებიან. რაც შეეხება რევოლუციებს, რომლებსაც ბუნება ახორციელებს, ისინი უნდა გამოიყენონ არა იმისთვის, რათა კიდევ უფრო დიდი ჩაგვრა იქნეს გამართლებული, არამედ ისინი უნდა აღვიქვათ როგორც ბუნების ძახილი, რომლის მიზანია თავისუფლების პრინციპებზე დაფუძნებული სამართლებრივი წყობის – ერთადერთი მყარი სახელმწიფოებრივი წყობის – დამკვიდრება საფუძვლიანი რეფორმის მეშვეობით.

32. Fac et excusa (ლათ.) – ჯერ იმოქმედე, ხოლო შემდეგ გაამართლე შენი ქმედება.
33. bonus eventus (ლათ.) – წარმატება.
34. Si fecisti nega (ლათ.) – თუკი ჩაიდინე ეს, მაშინ უარყავი.
35. Divide et impera (ლათ.) – გათიშე და იბატონე.
36. primus inter pares (ლათ.) – პირველი თანასწორთა შორის.

* სახელმწიფოში ერთობლივად მცხოვრებ ადამიანებთან მიმართებაში შესაძლოა, მაინც დავეჭვდეთ იმაში, რომ არსებობს ადამიანის ბუნებაში ფესვგადგმული ერთგვარი ბიწიერება. ამის ნაცვლად, შესაძლოა, ერთგვარი დამაჯერებლობით მივუთითოთ, რომ მათი აზროვნების წესის კანონსაწინააღმდეგო გამოვლინებები მათი არასაკმარისად განვითარებული კულტურით (მათი სიველურით) არის განპირობებული. რაც შეეხება სახელმწიფოებს შორის არსებულ მიმართებებს, იქ ეს ბიწიერება სრულიად დაუფარავად და ეჭვშეუვალად იჩენს თავს. თითოეული სახელმწიფოს შიგნით ეს ბიწიერება სამოქალაქო კანონების იძულებითაა შენიღბული. აქ მოქალაქეთა ურთიერთმტრობის მიდრეკილებას უფრო ძლიერი, კერძოდ, ხელისუფლების ძალა მძლავრად უპირისპირდება. ამის მეშვეობით ხელისუფლება არა მხოლოდ მორალურ ხასიათს სძენს მთელს [ანუ საზოგადოებას – მთარგმნ. შენიშვნა] (causae non causae), არამედ კანონსაწინააღმდეგო მიდრეკილებების გამოვლინებებისადმი დაბრკოლებების აღმართვით ნამდვილად ძლიერად უწყობს ხელს მორალური განწყობის განვითარებას, რომელიც სამართლის მიმართ უშუალო პატივისცემაში ვლინდება. – თავის მხრივ, თითოეულ ინდივიდს სწამს, რომ მისთვის სამართლის ცნება წმინდა იქნება და რომ იგი არ დაარღვევს მას, თუკი მას ექნება იმის მოლოდინი, რომ ყველა დანარჩენიც ასე მოიქცევა. ამას ნაწილობრივ ხელისუფლება უზრუნველყოფს. ეს არის მორალურობისკენ გადადგმული დიდი ნაბიჯი (რომელიც ჯერ კიდევ არაა მორალური), რომელიც გულისხმობს ვალდებულების აღნიშნული ცნებისადმი (სადაც არ იგულისხმება საპასუხო ქმედების მოლოდინი) ერთგულებას თავად ამ ცნების გამოც. – მაგრამ რადგან თითოეული ინდივიდი საკუთარ თავზე კარგი შეხედულებისაა, ხოლო ყველა სხვაში ცუდ განზრახვებს ხედავს, ისინი ერთობლივად მიდიან დასკვნამდე, რომლის თანახმად, ყველა მათგანი, ფაქტობრივად, ნაკლებად ღირებულია (აქ ვერ განვიხილავთ იმას, თუ რატომ ხდება ასე, რადგან ამაში ვერ დავადანაშაულებთ ადამიანის, როგორც თავისუფალი არსების, ბუნებას). მაგრამ რადგან სამართლის ცნების მიმართ არსებული მოწიწება (რომელსაც ადამიანი უბრალოდ თავს ვერ დააღწევს) საზეიმოდ განამტკიცებს მისდამი შესაბამისობის თეორიას, თითოეული ინდივიდისთვის ნათელია, რომ მან მასთან შესატყვისობაში უნდა იმოქმედოს მიუხედავად იმისა, თუ როგორ მოქმედებენ სხვები. 
[causae non causae] – აქ, სავარაუდოდ, იგულისხმება allacia non causae ut causae (მიზეზად მიჩნევა იმისა, რაც სინამდვილეში არ არის მიზეზი). მოცემულ შემთხვევაში შეცდომა ისაა, რომ მოქალაქეთა კანონმორჩილი ქმედება მათი ზნეობრიობით აიხსნება. სინამდვილეში კი ასეთი მოქმედება სახელმწიფოს იძულებითი ძალითაა განპირობებული. – მთარგმნ. შენიშვნა.

37. fiat iustitia, pereat mundus (ლათ.) – უნდა აღინიშნოს, რომ კანტი ცვლის თარგმანს. უნდა იყოს: „დაე, აღსრულდეს სამართალი, სამყარო კი თუნდაც დაინგრეს.“
38. tu ne cede malis, sed contra audentior ito (ლათ.) – „ნუ დანებდები ავბედობას, გულადად დადექ.“ ვერგილიუსი, „ენეიდა“, 6,96. იხ. ვერგილიუსი, „ენეიდა“, ლათინურიდან თარგმნა რ. მიმინოშვილმა, თბილისი: „საბჭოთა საქართველო“, 1976 წ., გვ. 133.