დ ი ა ლ ო გ ი ს     ს ა ე რ თ ო     ნ ი ა დ ა გ ი

„ჰოი, ამაო სურვილებო, კაცთა მოდგმისა

რარიგ მცდარია ეგ უმწეო სილოგიზმები“.

 დანტე ალიგიერი,

                                      სამოთხე, ქება XII

ლევ შესტოვისა და ედმუნ ჰუსერლის ფილოსოფიური დიალოგი შთაგონებულია აზროვნების ახალი ორიენტირით, რომელსაც შესტოვი „ადოგმატურ აზროვნებას“ უწოდებდა, ხოლო ჰუსერლი ფენომენოლოგიას. ორივე ფილოსოფოსი თვლიდა, რომ დასავლური აზროვნების ტრადიციაში კაუზალობის პრინციპის გაბატონებამ მცდარ გზაზე დააყენა მთელი ევროპული კაცობრიობა. ამ პრინციპის მიხედვით, ყველაფერი წინასწარ არის დადგენილი და გადაწყვეტილი – მე არჩევანი არა მაქვს. ჰუსერლი ამბობდა: „ცალმხრივი ინტელექტუალიზმი შეიძლება ადამიანს უბედურებად ექცეს“. ჰუსერლი და შესტოვი გვაფრთხილებენ, რომ საფრთხე ემუქრება თავისუფლების იდეას, რაც მათი აზრით, აზროვნებისა და ყოფიერების ჭეშმარიტ არსებას შეადგენს. შესტოვი წერს: „ღმერთი არასოდეს გვაიძულებს! ეს იმას ნიშნავს, რომ არსებობს არჩევანის შესაძლებლობა, სხვაგვარად შესასძლებლობის ფონზე ახალი არჩევანის პერსპექტივით. უკვე განხორციელებულ აქტებს, არ უნდა მიენიჭოს აბსოლუტური უცვლელი მნიშვნელობა, რაც იმის პირობაა, რომ უფრო და უფრო მაღალი ხარისხითა და ინტენსივობით გამოვლინდეს ადამიანური ყოფიერების ახალი შესაძლებლობანი“. ჰუსერლის ფენომენოლოგიაცა და შესტოვის „ადოგმატური აზროვნებაც“ ფოკუსირებული არიან ცნობიერების წარმომქმნელ და გარდამქნელ აქტებზე. მათ შორის პრინციპული აზრთასხვაობაა იმაში, რომ ამ ორიენტირს შესტოვი უწოდებდა „რწმენას“, ხოლო ჰუსერლი აზროვნების სპეციფიკურ დისპოზიციას, რომლის საშუალებითაც შესაძლოა წმინდა ცნობიერების ველზე გასვლა და არსთაჭვრეტა (Wesensschau), არსთათანაზიარება, ნებისმიერი განცდა-აქტის რედუქცირება (მიყვანა) წმინდა არსებამდე (eidos). ასეთი „რედუქციები“ მუდმივად ხელახლა უნდა განახლდეს. ჰუსერლისეული არსთა განჭვრეტა და შესტოვისეული „რწმენაც“ გულისხმობს ცნობიერების რადიკალურ სიფხიზლეს; დაუშვებელი და დამღუპველია გონების ტრანსი, ყალბი სქემების ტყვეობაში ყოფნა. აზროვნება მხოლოდ უნივერსალური ეჭვის ქურაში გამობრძმედილი სიცხადის გზას უნდა მიჰყვეს. შესტოვისათვის უპირველესი და ყველაზე დიდი სიცხადეა ბიბლიური რწმენა, ხოლო ჰუსერლისთვის ფილოსოფიური აზროვნება, რომელიც თავისი არსების მიხედვით არის მკაცრად ეიდეტური მეცნიერება ანუ ფენომენოლოგია.

მერაბ მამარდაშვილი აღნიშნავდა, რომ „უაზროვნების ზონები“ კაცობრიობის ისტორიის მუდმივი თანმხლებია. ზოგჯერ ისინი კოლოსალური „შავი ხვრელის“ სახეს იღებენ და შთანთქმით ემუქრებიან ცოცხალი აზროვნების ყოველგვარ გამოვლენას. შესტოვის „ადოგმატური აზროვნების“ ამოცანაა „აზროვნების შავი ხრელიდან“ თავის დაღწევა. აზროვნება, რომელიც თავისთავად ცხადი აქსიომების წანამძღვრებიდან გამომდინარეობს თავისმოტყურების სენით არის შეპყრობილი. უაზროვნების სტიქიაში შთანთქმის სიმპტომებია გავრცელებული გამოთქმები: „ბუნებრივია“, „ეს ხომ თავისთავად ცხადია!“, „რა თქმა უნდა“ – ეს სასტიკი და დამღუპველი ჰიპერბოლები გონების სრული დაბნელების მაუწყებელია. შესტოვი წერს: „რაც არ უნდა აიღო აზრის უეჭველ წანამძღვრად, საწყისად, – ყოფიერება, გონება, თავისუფლება, აუცილებლობა, რწმენა, ცოდნა, პროგრესი, საღი აზრი – საბოლოო შედეგი ერთი იქნება – თავისთავად ცხადი თავისმოტყუებად შემოგვიბრუნდება“ (Л. Шестоа, Апофеоз Безпочвенности, М., 2000).

ალბერ კამიუს ცნობილ „სიზიფეს მითში“ საგანგებო განხილვის საგანი გახდა ჰუსერლისა და შესტოვის კონცეფციათა განსხვავებისა და მსგავსების საკითხი. „როცა ჰუსერლი არსთაჭვრეტაზე ლაპარაკობს, – შენიშნავს კამიუ, – ჩვენ გვეჩვენება, რომ პლატონს ვუსმენთ, მაგრამ არ არსებობს ერთი იდეა, რომელიც ყველაფერს ახსნიდა; არის არსებათა უსასრულო მრავალფეროვნება, რომელნიც საზრისს ანიჭებენ უსასრულო ობიექტებს. ფენომენოლოგია ვარდება რაღაც აბსტრაქტულ პოლითეიზმში (A. Camus, Le mythe de sisyphe/ Essai; sur l’absurde/ P., Gallimord, 1942 გვ. 47-48)“ „გონების აბსოლუტური და მკაცრი იდენტობა თავის თავთან, რომელსაც ჰუსერლი მოითხოვს, ჩემთვის მიუწვდომელი და აბსურდულია. ასეთია ის გეომეტრიული ველი, რომელზეც ღვთიური გონება ადგენს ჩემი გონების კანონებს. აქ მე აღმოვაჩენ იგივე „მეტაფიზიკურ ნახტომს“, რასაც რელიგიური ფილოსოფია აკეთებს; რაც შესტოვისთვის არის რწმენის საგანი, ის ჰუსერლისთვის არის მარადიული უსასრულო გონება“.

ფენომენოლოგიაში გვეხსნება არა ტრადიციული სუბსტანციური ტიპის უნივერსალური გონება, არამედ უსასრულოდ მრავალი უნივერსუმების რეალიზაციის ველი.

ჰუსერლის ფილოსოფიის დალაგება, სულ ერთია, იქნება ის სასწავლო მიზნით თუ სისტემატური გამოკვლევების მიზნით, ძალიან ძნელი და მძიმე საქმეა. საქმე ისაა, რომ თვითონ ჰუსერლს არ ჰქონდა თავიდანვე ყველაფერი გარკვეული. მან თანდათან გამოიმუშავა ფენომენოლოგიური მიდგომები.

თემატური შემობრუნებები და შეხედულებათა „ნელი ზრდა“ ჩანს მის ძირითად შრომებში: „ლოგიკური გამოკვლევები“ (1990-1901), „ფილოსოფია როგორც მკაცრი მეცნიერება“ (1911), „იდეები წმინდა ფენომენოლოგიისა და ფენომენოლოგიური ფილოსოფიისათვის“ (1913), „კარტეზიანული მედიტაციები“ (1929), „ევროპულ მეცნიერებათა კრიზისი და ტრანსცენდენტალური ფენომენოლოგია“ (1936). არ არის აუცილებლი ჰუსერლის შემოქმედებითი ბიოგრაფია წარმოვიდგინოთ როგორც ერთიანი ფილოსოფიური სისტემის აგების პროცესი. მკვლევრებს შენიშნული აქვთ, რომ მის შრომებში გვხვდება მნიშვნელოვანი და ხშირად ძნელად განსამარტავი ცვლილებები (К. Бакрадзе, Очерки по истории новейшей и современной буржуазной философии, 1960, Тб. с. 506-507). ჰუსერლის ნაშრომები შედგება მრავალი ათეული პარაგრაფისაგან, რომლებიც თავის მხრივ სიახლისა და აღმოჩენების შემცველი გამოკვლევებია. ეს გარემოება თითქმის შეუძლებელს ხდის, (ყოველ შემთხვევაში ერთი რომელიმე ავტორისათვის) ჰუსერლის მემკვიდრეობის სრულულყოფილ სისტემატიურ გამოკვლევას.

ჰუსერლის ფილოსოფიური შემოქმედება ძიებების, აღმოჩენებისა და ახალი ჰორიზონტების გახსნის დაუბოლოებელ პროცესს წარმოადგენს. ჰუსერლის თითოეული აზრი თუ მეთოდური მითითება, თავიდანვე არ იყო (არც შეიძლებოდა ყოფილიყო) ცალსახად განსაზღვრული. დაძაბული და ხანგრძლივი მედიტაციების შედეგად თანდათან ირკვეოდა და ზუსტდებოდა ფენომენოლოგის ზოგადი მიზანდასახულობაც.

მთელი სამყარო, რომელშიც შედის ადამიანი და ადამიანური მე-ები, როგორც კერძო რეალობანი, თავისი არსის მიხედვით შიშველი ინტენციონალური არსია. ყველაფერი რაც „არის“, არის იმდენად, რამდენადაც მიმართებაშია. როგორც ცალკე აღებული ნივთები, ასევე მთელი სამყაროც „მიმართების“ გარეშე რეალობას მოკლებულია (Ideen zueiner reinch Phanomenologie und phanomenologiche philosophi, Halle, 1913, p. 93).

„სამყარო“ რაღაც ჯერ აბსოლუტურად არსებული კი არ არის და მერე კი არ უკავშირდება რაღაცას, „სხვას“, არამედ იგი სრულიად არაფერი არ არის აბსოლუტური აზრით. სამყაროს სულაც არ აქვს „აბსოლუტური არსი“. მას ისეთივე „რაღაცის“ არსება აქვს, რაც პრინციპულად მხოლოდ ინტენციონალურია, ანუ არის ისეთი, რაც ცნობიერების მიერაა წარმოდგენილი და გამოვლენილი.

მოძღვრება რეგიონულ ონტოლოგიებზე

მეთოდოლოგიური თვალსაზრისით გადამწყვეტი მნიშვნელობა ჰქონდა ჰუსერლის მოძღვრებას „რეგიონული ონტოლოგიების“ შესახებ. ჰუსერლი არაერთხელ მიუთითებს, რომ ევროპულ მეცნიერებათა განვითარება დამოკიდებულია ამ „უპრინციპულეს საფუძველზე“.

მეცნიერებათა კანტისეული „ტრანსცენდენტალური დაფუძნება“ მეცნიერებათა ერთიანობის შესახებ მოძღვრებაა, რომელიც ინტერსუბიექტურობის უნიტარულ მოდელს ემყარება. ყოველი მეცნიერება იმდენად არის მეცნიერება, რამდენადაც „უნივერსალური მათეზისის“ რეგულაციებს ექვემდებარება.

ჰუსერლმა მეცნიერებათა უნიტარული მოდელი „რეგიონული ონტოლოგიების“ მოდელით შეცვალა, რამაც გზა გაუხსნა თანამედროვე მეთოდოლოგიურ პლურალიზმს. (დ. ლიტლი, სოციალური ახსნის მრავალფეროვნებები. შესავალი სოციალურ მეცნიერებათა ფილოსოფიაში, თსუ გამომცემლობა, 2013, გვ. 344-342). არსებულთა სხვადასხვა რეგიონების ადეკვატური ანალიზი შესაძლებელია მხოლოდ შესაბამისი სააზროვნო წარმონაქმნების მეშვეობით.

ჰუსერლის მიხედვით, ემპირიულ საგანთა „რეგიონი“ სპეციფიკურ რეგულაციებს ექვემდებარება. ყოველი ემპირიული საგნობრივი ქმნის სპეციფიკურ ველს, რომელსაც უნდა იკვლევდნენ შესაბამისი რეგიონული მეცნიერებანი ანუ რეგიონული ონტოლოგიები. ეს რეგიონული მეცნიერებანი შეიძლება გაიშალონ თავიანთი უსასრულო მრავალფეროვნებით და უსასრულო ასპექტებით. მათი ამოსავალია „ბუნების რეგიონის“ საკუთრივი ეიდეტური დასაბამი. ამ ფუნდამენტზე შეიძლება დაშენდეს ყველა ფაქტისმეცნიერება და ბუნებისმეცნიერებათა ყველა სახეობა. იგივე ითქმის ნებისმიერ რეგიონზე.

ფაქტის მეცნიერებანი „ფაქტის“ რეალობას განსაზღვრავენ სივრცულ-დროული პარამეტრების მიხედვით. ფაქტობრივია ის, რასაც თავისი დროითი ხანგრძლივობა და სივრცული ადგილმდებარეობა აქვს. სხეულებრივი „ყოფნა“, მას შეიძლება დროისა და სივრცის ნებისმიერ სხვა მონაკვეთშიც ჰქონდეს (ერთიანი სხეულებრივი კონფიგურაციით), სადაც ასეთივე ხასიათის „რეალური“ იქნებოდა. ე. ი. მისი „რეალობის“, ნამდვილობის თუ „ფაქტობრიობის“ არსი არ შეიცვლებოდა; ე. ი. შეიძლება შეიცვალოს ისე, რომ მისი ფაქტობრიობა უცლველი დარჩეს.

ამგვარი ყოფიერება „შემთხვევითია“! რატომ? იმიტომ, რომ თავისი არსების მიხედვით სხვაგვარად ყოფნა შეუძლია. ასეთი რეგულაციებით მოწესრიგებული საგნები თავისთავად განხილულნი, „შემთხვევითნი“ არიან. ჰუსერლმა გადატრიალება მოახდინა გაბატონებულ შეხედულებებში, რომ ბუნების კანონები ობიექტურნი და აუცილებელნი არიან, სინამდვილეში ამ „რეგიონის“ ფაქტობრივი მდოგმარეობა ჭეშმარიტებათა გარკვეული არსების კუთვნილებაა. როგორც მთელ ამ „რეგონს“ აქვს თავისი არსი, ასევე ყოველ ინდივიდუალურ საგანსაც თავისი საკუთარი არსება აქვს.

ჰუსერლი აკეთებს მნიშვნელოვან დასკვნას: არ შეიძლება ბუნების კანონთა შეზღუდული საყოველთაოობის აღრევა არსის საყოველთაოსთან და ე.წ. „ედეტურ აუცილებლობასთან“.

ამდენად, ყოველი ინდივიდუალური მჭვრეტელობა შეიძლება არსის ჭვრეტად (იდეაცია) გადაიქცეს. ეს შესაძლებლობა განხორციელდება მხოლოდ მაშინ, როცა განჭვრეტის აქტში განიჭვრიტება წმინდა არსი ანუ ეიდოსი.

ეს ითქმის ყველა ნივთობრივთან დაკავშირებითი. იგივე ითქმის ყველა სხვა რეგიონის თუ „რეგონულ ონტოლოგიასთან“ დაკავშირებითაც საერთოდ. ისევე როგორც ინდივიდუალური ემპირიული მჭვრეტელობისათვის მოცემულია ინდივიდუალური საგანი, ასევე არსთაჭვრეტისათვის მოცემულია წმინდა არსი. „აქ ადგილი აქვს არა მარტო გარეგნულ ანალოგიას, არამედ რადიკალურ დამთხვევას. არსისჭვრეტაც, რა თქმა უნდა, მჭვრეტელობაა, ისევე როგორც ეიდეტური საგანიც საგანია“ (Ideen... p.10-11).

ეს თვითნებური ფანტაზია კი არ არის, არამედ საგნისა და ცნობიერების არსობრივი კორელაციურობის ბაზისური ჭეშმარიტებაა. ინდივიდუალური საგნის ცნობიერება საგანს მის სხეულებრივ თვისებაში სწვდება; ამის მსგავსად არსისჭვრეტაც არის იმ რაღაცის ცნობიერება, რაზეც მისი ჭვრეტაა მიპყრობილი; რაც ჭვრეტის აქტში მისივე კორელაციური მოცემულობაა. მაგრამ ის, ისეთი „რაღაცაა“ რისი წარმოდგენა და ნათლად გააზრება შესაძლებელია სხვა აქტში. ნამდვილი მჭვრეტელობა ანუ მჭვრეტელობა მისი არსების მიხედვით, არის სწორედ არსისმჭვრეტელობა (Wesensshau). რადიკალური ნათესაობა ინდივიდუალურ-ემპირიულ მზერასა და არსისჭვრეტას შორის იმაზე მიუთითებს, რომ არ შეიძლება მათი ერთმანეთისაგან მოწყვეტა. მათი შეხების წერტილების იგნორირება, მაგრამ ეს არაფერს არ ცვლის იმ მხრივ, რომ მჭვრეტელობის ეს ორივე სახე პრინციპულად განსხვავდება ერთმანეთისაგან (Ideen... p. 12).

ფენომენოლოგია რადიკალურად უკუაგდებს სიტყვა „ეიდოსთან“ დაკავშირებულ ყოველგვარ მისტიკურ ბუნდოვანებას. ეიდოსის ანუ წმ. არსის ჭვრეტა ისევე კარგად შეიძლება განხორციელდეს რეალურ მოცემულობებში, როგორც თავისუფალი ფანტაზიით წარმოსახულ ველზე. წარმომსახველმა მჭვრეტელობამ შეიძლება განახორციელოს წმინდა არსთა განჭვრეტა მოგონების, მხატვრული თხზვის, რელიგიური აქტების და სხვა მსგავსი მოცემულობების „იდეირების“ მეშვეობით.

ფაქტობრივისა და ეიდეტურის გამიჯვნის თეზისს ემყარება მეთოდური განსხვავება ფაქტისმეცნიერებათა და არსისმეცნიერებათა შორის. გამოცდილების მეცნიერებანი, ემყარებიან ცდის, ექსპერიმენტის მონაცემებს, გამოცდილება არის მათი განუყოფელი აქტი, ხოლო არსისმეცნიერებანი სინამდვილეებს კი არ იკვლევენ, არამედ „იდეალურ სინამდვილეებს“. ეს ქმნის წმინდა ეიდეტური მეცნიერების არსებას. გეომეტრია და მათემატიკა პრაქტიკული მეცნიერებანია და მათ უნდა გაემიჯნოს წმინდა ლოგიკა და ფენომენოლოგია. ფენომენოლოგია პრინციპულად გამორიცხავს ემპირიულ მეცნიერებათა შემეცნებითი შედეგების ყოველ ჩართვას ეიდეტურში. ფაქტობრივისაგან ყოველთვის მხოლოდ ფაქტობრივი გამომდინარეობს და არა ეიდიოსები. ფენომენოლოგია მკაცრად იცავს ყველა ეიდეტური მეცნიერების დამოუკიდებლობას ფაქტის – მეცნიერებებისაგან. სამაგიეროდ არც ერთ ფაქტისმეცნიერებას არ შეუძლია სრულყოფილი განვითარება ეიდეტური მეცნიერებისაგან დამოუკიდებლად.

ემპირიულ საგანთა ყოველ „რეგიონს“ და „წმინდა რეგიონულ არსს“, შეესატყვისება რეგიონული ეიდეტური მეცნიერება ანუ რეგიონული ონტოლოგია, რომელიც შეიძლება გაიშალოს სპეციალური ტიპის ონტოლოგიურ დისციპლინათა მთელი კომპლექსის სახით. ყოველ ფაქტისმეცნიერებას თავისი ფუნდამენტი აქვს ეიდეტურ მეცნიერებაში.

ყველა ბუნებისმეტყველური ემპირიული მეცნიერების ბაზისს ქმნის საერთოდ ბუნების შესახებ რეგიონული ეიდეტური ონტოლოგია. იგივე ითქმის ნებისმიერი რეგიონისათვის. ყველა ემპირიული მეცნიერება უნდა დაეფუძნოს მხოლოდ მის შესაბამის რეგიონულ ონტოლოგიებს და არა ყველა მეცნიერებისათვის საერთო წმინდა ლოგიკას. ყოველ ინდივიდუალურ მოვლენას თავისი არსი აქვს, რომლის წვდომა შეიძლება ეიდეტური სიწმინდით (Ideen... p.60).

ბუნებრივი განწყობის დოგმატიზმი და მისი რადიკალური

შეცვლა – „ბრჭყალებში ჩასმა“

ჰუსერლის მთავარი დევიზი „უკან საგნებისაკენ!“ მოგვიწოდებს ჭეშმარიტებას ვწვდეთ დედანში საგნის მოცემულობით. საგნობრივი ვითარების ინტუიციური ხედვა ჭეშმარიტების წვდომის გარანტიაა. ამ გზას თუ მივყვებით ვერავითარი თეორია, იდეოლოგია, ცრურწმენა გზიდან ვეღარ აგვაცდენს. ჭეშმარიტების სახე არის ის, რაც მან გვიჩვენა, გამოგვიჩინა, გამოგვიმჟღავნა „ინტუიციაში“.

ფ. ბეკონის ემპირიზმი ითხოვდა გონების გაწმენდას იდოლებისაგან. ერთადერთი ავტორიტეტი ჭეშმარიტების საკითხებში გახდა ავტონომიური გონება. ევროპული აზროვნება ბეკონის მოწოდებებმა განსაზღვრა: ცოდნა ძალაა! უკუვაგდოთ საგნობრივ-ცდისეულ ვითარებასთან შეუთავსებელი ყველა „უსაგნო“ ცრურწმენა! ემპირიული ცდის სარწმუნოობა ემყარება ინდუქციურ დასკვნას, ანუ ფაქტების განზოგადებით მიღებულ დაშვებებს და ვარაუდებს. რამდენად სარწმუნოა ასეთი დასკვნა? – კითხულობს ჰუსერლი. ბეკონი თანამედროვე მეცნიერების დამწყები და მამამთავარი გახდა. ინგლისის ამ ლორდ-კანცლერმა „მეცნიერებათა დიადი აღორძინების“ პროექტი შეადგინა, რომლის მიზანია შემეცნებითი გზით ბუნებაზე გაბატონება. მეცნიერული ცოდნა კაცობრიობის პროგრესისა და კეთილდღეობის საფუძველი ხდება. ინდუქციური ლოგიკა, აღმოჩენათა ლოგიკაა და ამიტომ წინსვლის გარანტიას იძლევა. ინდუქციონისტი რომ გახდე, უნდა განიწმინდო თანშობილი და შეძენილი ცრურწმენებისაგან, ანუ იდოლებისაგან. დასაძლევია ოთხი მთავარი იდოლა: გვარის, გამოქვაბულის, მოედნის და თეატრის. ინდუქციონისტი ემყარება ვარაუდს, რომ „საგნები ხვალაც ისევე მოიქცევიან, როგორც დღეს“. ინდუქციური დაშვებები უსაფუძვლოა, დედუქციური დასკვნა უსასრულო რეგრესის ნაკლს შეიცავს. ბერტრან რასელმა ინდუქციონისტი იმ ინდაურს შეადარა, რომელსაც ფერმაში 9 საათზე საკენკს უყრიან და ამ ფაქტიდან ის ასკვნის, რომ „9 საათზე საკენკს მიყრიან“ ჭეშმარიტი დებულებაა. მაგრამ ინდუქციონისტი ინდაური მწარედ შეცდა. შობის წინა დღეს 9 საათზე მას თავი მოჰკვეთეს.

ჰუსერლმა ერთგან შენიშნა: ნამდვილი თანმიმდევრული ემპირისტები, ჩვენ, ფენომენოლოგები ვართო, ცდის პრინციპი, რომ ბოლომდე დავიცვათ ბეკონისგან განსხვავებული გზა უნდა მოვნახოთ: დავკითხოთ უშუალოდ საგნები თავიანთ თვითმოცემულობებში. ვერ დავემყარებით ცდის განყენებით (ინდუქციით და დედუქციით) მიღებულ მონაცემებს. ჩვენ არ შეგვიძლია წანამძღვრად ვიგულოთ რამე მაჩვენებელი. ე. ი. უნდა გავთავისუფლდეთ ყოველგვარი წანამძღვრებისაგან. ეს მეთოდური სკეფსისი გამოიყენა დეკარტემ და მიიღო უეჭველი დებულება – „ვაზროვნებ, მაშასადამე ვარსებობ“. ჰუსერლი დეკარტესგან განსხვავებით, მოითხოვს რეალობის მსჯელობისაგან რადიკალურ შეკავებას (Epohe).

„ბუნებრივი განწყობა“ მყარი ფიქსირებული განწყობაა, რომელიც გრძელდება ბუნებრივი ფაქტობრივი არსებობის მთელ მანძილზე. ეს ისაა, რაც გამოცდილებისეულად არის ჩვენთვის ცნობილი ყოველგვარ აზროვნებამდე, რაც კოგნიტური ოპერაციების უწინარესად მოცემულ „ყოფიერების“ ცოდნას ემყარება. აქ და ახლა მოცემულობის უეჭველობის საზრისი წინასწარ არის ნაგულისხმევი. ამ საზრისის სახელია „კაუზალობა“, მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების საყოველთაოობა. ეს „საზრისი“ მიღებულია უკრიტიკოდ, დოგმატურად. ესაა ბუნებრივი განწყობის დიდი წანამძღვარი და „გენერალური თეზისი“. სწორედ ამ თეზისს ემყარებიან პოზიტიური მეცნიერებანი.

ჩვენ, როგორც მოაზროვნე ფილოსოფოსებმა, სწორედ ეს დიდი ცრურწმენა უნდა გავფანტოთ, კრიტიკული განხილვის თემად ვაქციოთ ბუნებრივი განწყობის გენერალური თეზისი. პირველი ნაბიჯი (ოპერაციაა) რაც უნდა გადავდგათ, ესაა ბუნებრივი განწყობის გენერალური თეზისის „ბრჭყალებში ჩასმა“ ანუ მისგან თავის შეკავება. სწორედ ამ ოპერაციას უწოდებს ჰუსერლი ბერძნულ სიტყვა Epohe-ს.

„ეპოქე“ ოპერაციაა, რომლის ძალითაც ჩვენი გაფილოსოფოსება ხდება. ეპოქეს მეშვეობით ნეიტრალიზდება ფაქტიტეტი (Faktizitat). ჩვენ ვათავისუფლებთ „ფაქტების“ ტყვეობიდან. ეპოქეს აქვს ემანსიპაციური (გამათავისუფლებელი) ფუნქცია.

ბუნებრივ განწყობაში ჩვენ ნაივურად, უზრუნველად ვცხოვრობთ აღქმასა და განცდაში მოცემულ გარემოში. ეპოქეთი თავი შევიკავეთ სამყაროს ფაქტობრიობის, ნამდვილობის მტკიცებულებისაგან. კი არ უარვყოფთ ან ვეჭვობთ (როგორც დეკარტე), არამედ საერთოდ თავს ვიკავებთ ნამდვილობის შესახებ ყოველგვარი ბჭობისაგან. ბუნებრივი განწყობის გენერალური თეზისი ანტითეზისით კი არ ჩავანაცვლეთ, რადიკალურ სკეპტიციზმში კი არ გადავანაცვლეთ, არამედ საერთოდ შევაჩერეთ ამ ტიპის მსჯელობა და გამოვთიშეთ ყოველგვარი შესაბამისი ინტერესი.

გამორიცხვა-ეპოქეს მიმართულებით ისე ღრმად მივდივართ, რამდენადაც ეს აუცილებელია იმ თვალსაზრისის მოსაპოვებლად, რომ ცნობიერებას თავის თავში აქვს საკუთრივი არსებობა, რომელსაც ეპოქე-გამოთიშვა ვერ შეეხება. რჩება ფენომენური ნაშთი. ესაა პრინციპულად თავისებური რეგიონი, იგი ახალი მეცნიერების, – ფენომენოლოგიის – ველია.

ეპოქე არის სრულად გაცნობიერებული და აუცილებელი ოპერაცია, რაც ნივთობრივი ობიექტურობის აზრობრივ დესტრუქციას ახდენს. მისი მეშვეობით ჩვენთვის ხელმისაწვდომი ხდება წმინდა ცნობიერების ველი და მთელი ფენომენოლოგიური რეგიონი. ეს „რეგიონი“ უცნობი რჩება ბუნებრივ განწყობაში, რადგან ბუნებრივ განწყობაში სხვა არაფრის დანახვა არ შეიძლება გარდა ბუნებრივი გარემოსი.

მას შემდეგ რაც ჩვენ დავეუფლეთ ფენომენოლოგიურ განწყობას და ვახორციელებთ ეიდეტურ რედუქციებს, ამით მივაღწიეთ იმას, რომ ნაცვლად ნაივურ აქტთა განხორციელებისა, ცნობიერების აქტივიდან ამოვრთეთ, შევაჩერეთ ყველა ფაქტობრივი ნივთი, ადამიანი, თუ მოვლენა; ძალადაკარგულად ვაქციეთ ყველა პოზიტიურ მეცნიერებათა მონაცემები, საერთოდ კულტურის ყველა კონსტრუქტი. ჩვენ აღარ ვსარგებლობთ მათით, ე. ი. აქტიურად აღარ გვაქვს მათი „რეგიონი“ მხედველობის არეში. მზერა მივაპყარით იმას, რაზეც ის აცხადებდა პრეტენზიას – „ყოფიერებას“, ანუ მოვახდინეთ „ყოფიერების საზრისის“ თემატიზება – ჩვენ ამით არაფერი დაგვიკარგავს, მოპოვებით კი მოვიპოვეთ მთელი აბსოლუტური არსი. ნაცვლად აღქმისა და განცდის ნაივური აქტებისა, ჩვენ ახლა ვცხოვრობთ აბსოლუტურ განცდათა უსასრულო ველზე.

Epohe-ს მეშვეობით ხდება გონების რადიკალური მეტამორფოზა, აქტუალური ხედვის არეში ექცევა „ფაქტიტეტისგან“ (Faktitat) განსხვავებული განზომილება – ცნობიერების ყოფიერება. ესაა მოცემულობის განსაკუთრებული სახე. არსებითად აქ საქმე გვაქვს სიცხადის (Evidenc) განცდებთან. საგნობრიობის ყოველ სახეს თავისი სპეციფიკური თვითმოცემულობის (ევიდენციის) სახე აქვს. ცნობიერების ნამდვილი ცხოვრების ნიშანია სიცხადის განცდა რადიკალური რეფლექსიის პირობებში (ზ. კაკაბაძე, „ექსისტენციალური კრიზისის პრობლემა და ედმუნდ ჰუსერლის ტრანსტენდენციალური ფენომენოლოგია“, 1985).

„ინტენციონალური ანალიზი“ სულ სხვა რამ არის, ვიდრე ანალიზი ამ სიტყვის ჩვეულებრივი აზრით. ჰუსერლი ასე განმარტავს ამ რთულ ცნებას. „ინტენციონალური ანალიზი არის გახსნა (წარმოჩენა) აქტუალობებისა და პოტენციალობებისა, რომელშიც კონსტიტუირდებიან საგნები, ვითარცა საზრისის ერთიანობანი“. (ე. ჰუსერლი, პარიზული მოხსენებები, თბ. 2010, თარ. ნ. ნათაძისა გვ. 51).

ცნობიერების ნამდვილი სიცოცხლე (Bewusstseinsleben) მდგომარეობს მის სრულ აქტიურ-აქტით ინტენსივობაში, ახალ ინტენციათა, შესაძლებლობათა აღმოჩენა-გამომჟღავნების პროცესში. ერთი რომელიმე ინტენციის გაფეტიშება იწვევს ცნობიერების სიცოცხლის შეფერხებას.

ყოველი აქტუალური ცდა ყოველთვის არის გარემოცული შესაძლებლობების ჰორიზონტით. ჰუსერლი მას „ინაქტუალობათა მედიუმს“ უწოდებს. სწორედ ამ ნაგულისხმევი ფარული შესაძლებლობების გამომჟღავნება, ექსპლიკაციაა ფენომენოლოგია. გვახსენდება რუსთაველის ცნობილი სტროფი: „ამა საქმეს დაფარულსა ბრძენი დივნოს გააცხადებს.“

„ნივთი“ არასდროს შეიძლება გახდეს ყოველმხრივ აღქმული, ამიტომ ის არასოდეს არის სამუდამოდ დადგენილი. ყოველი ნივთობრივი ყოველთვის შეიცავს შესაძლებლობას აღქმულ იქნეს სხვა პერსპექტივაში. ყოველი ექპლიკაციის აქტით ვუახლოვდებით არსებულის ყოველმხრივ არსებას, თუმცა ვერასოდეს ვერ მივაღწევთ მას.

მეთოდური მითითება წინასწარ არაფერს ამბობს როგორია მომავალი პერსპექტივა; გაგების ჰორიზონტის გახსნა ხდება ნაბიჯ-ნაბიჯ, „იდეირება“ განცდის აქტში გამოავლენს პირველადი ტელოსის საზრისს, რომელიც წინასწარ არ გვაქვს და არც არის ერთმნიშვნელოვნად დადგენილი, ის თვით აქტში დგინდება თუ ვლინდება და წმინდა აქტუალობაა. წმინდა აქტუალობაში სამყარო სამყაროობს ცნობიერების კორელაციულ თვითვლენაში, თვითჩენაში, თვითგამორკვევაში.

ფარაონი და მისი მუმია სასაფლაონი

„სარკოფაგიდან დგება მუმია. რა სიჩუმეა.

ჰაერი ლურჯი აბრეშუმია...

ის იყო მეფე, ახლაა მტვერი, რომ

საუკუნეთ რიგი გარიყოს,

არ შეუძლია იყოს პირფერი, არ შეუძლია

მტვერი არი იყოს“.

გალაკტიონ ტაბიძე

ფარაონი და მისი მუმია ყოფნის სრულიად სხვადასხვა წესს ეკუთვნიან. რომელია რამზესის ნამდვილი „არსება“, არსების მიხედვით ყოფნა – როცა ის არის ფარაონი თუ როცა არის მუმია? მუმიად ყოფნა მისი გარკვეული ფაქტობრივი არსებობაა. ჰუსერლის ტერმინებით, ფაქტიტეტის სფეროს კუთვნილებაა, ხოლო ყოველი „ფაქტობრივი“ შემთხვევითია, რადგან მისი სხვაგვარად ყოფნაც შესაძლებელია. რომელია რამზესის არსისეული, ეიდოსისეული, ქვალიტეტური არსებობის წესი?

გალაკტიონის ქმნილება „სასოფლონი“ მხატვრული სიმართლის ძალით ყოფიერების გამოცანას გვატყობინებს. ქმნილება აზროვნებას შთააგონებს შესაძლებლისა და შეუძლებელის, ზღვარდებულისა და უსაზღვროების რთული კავანძის გახსნას. ქმნილება გვეუბნება: „არ შეუძლია იყოს პირფერი, არ შეუძლია მტვერი არ იყოს“...

ფენომენოლოგია ნათელყოფს, რომ ფაქტობრივი აუცილებლობა, სინამდვილეში შემთხვევითობაა. „ეს“ მხოლოდ იმიტომ არის, რომ არის „ის“! შედეგი იმდენად არის, რამდენადაც არის მიზეზი. მაშასადამე ფაქტობრივი აუცილებლობა შესაძლოა ზმანებითი, არანამდვილი „პირფერული“ აუცილებლობა იყოს. ჰუსერლის სიტყვებით, ესაა შემთხვევითობა, რომელსაც ფაქტობრიობა ჰქვია.

ყოველი ინდივიდუალური მოვლენა „შემთხვევაა“, იმიტომ, რომ მას თავისი არსების მიხედვით, სხვაგვარად ყოფნა შეუძლია. მუმია არსებობს აქ და ახლა დროის მონაკვეთში, თუმცა შეიძლებოდა დროის ნებისმიერ სხვა მონაკვეთში ეარსება. ამით არსებითად არაფერი შეიცვლებოდა. ეს არ არის არსებითი აუცილებლობა. არსობრიობა არსებობს თავისთავად, მაშასადამე ეიდეტური შესაძლებლობა ან შეუძლებლობა (აუცილებლობა) არ არის ფაქტობრივზე დამოკიდებული. ამით უკუგდებულია ბუნების ფაქტობრიობის ტოტალობა, მას ენიჭება მხოლოდ „რეგიონული“ სინამდვილის სტატუსი. დაძლეულია ნატურალიზმი, რელატივიზმი. ფაქტობრივად შეუძლებელი, არსობრივად შესაძლებელია! გალაკტიონის ხედვაში: „სარკოფაგიდან დგება მუმია...“.

შესტოვი შენიშნავს: აზროვნება ჩაიკეტა სხვაგვარად შეუძლებლობის სფეროში, ამაშია პირველქმნილი ცოდვა. ღმერთი სიყვარულია, ანუ ის არასოდეს გვაიძულებს. იძულებითი აუცილებლობა არის არარა, მან თანდათან მიითვისა ყოფიერების პრედიკატი. გონება კი ამას დუმილითა და თვლემით შეხვდა. გონებამ, რომელიც ღმერთთან გვანათესავებს, უღალატა თავის დანიშნულებას. ამიტომ ქრისტე გეთსიმანიის ბაღში თხოვს მოციქულებს სიფხიზლეს, თხოვს თვლემას არ მისცენ თავი.

ყველაფერი ის, რაც ნივთობრივ სამყაროშია მოცემული, მხოლოდ საალბათო, სავარაუდო და შემთხვევითი სინამდივლეა. არ არსებობს სამყაროს გამოცდილებიდან მიღებული არც ერთი საბუთი, რომელიც სამყაროს არსებობის უტყუარობაში დაგვაჯერებდა. შეუძლებელია ისე მოხდეს, რომ გამოცდილების შემდგომმა ცდამ გამოამჟღავნოს წინა გამოცდილებით დადგენილის სიყალბე; გვაუწყოს, რომ წინა დაჯერებულობა მხოლოდ ილუზია, ჰალუცინაცია, ზმანებითი სამყარო ყოფილა, როგორც ეს შეემთხვა ოიდიპოსს, რომელმაც შეძრწუნებულმა აღმოაჩინა, რომ ის თებეს მეფე და იოკასტეს ქმარი კი არ არის, არამედ სრულიად სხვა ვითარების სინამდვილეს ეკუთვნის.

შემთხვევითობის სამყაროს თეზას, ჰუსერლი უპირისპირებს წმინდა ცნობიერების „აუცილებელი“ სამყაროს თეზას. ნივთობრივი სფეროს შემთხვევითობის საპირისპიროდ, ცნობიერების შინაგანი მე-ს განცდის არსში მოცემულია რეფლექსიის შესაძლებლობა, როგორც აბსოლუტური სიცხადის ქარაქტერი. შესაძლოა ცნობიერების შინაგანი რეფლექსიები იყოს წარმოსახვითი ფიქციები, გამოგონილი მოლანდებები, მაგრამ თვითონ გამომგონებელი ცნობიერება არ არის გამოგონებული.

ჰუსერლის მიერ გაკვლეული გზით თუ წავალთ, უნდა შევძლოთ ისტორიის უსასრულო ნოემატური საზრისის ჩართვა სასრულ ცნობიერებაში. პოსტჰუსერლიანური ფენომენოლოგიის თვალსაჩინო წარმომადენელი, ჟაკ დერიდა ჰუსერლის ნარკვევის „გეომეტრიის საწყისის“ კომენტარებში აღნიშნავს: საზრისის იდეალურობა ისე არ უნდა გავიგოთ, თითქოს ის იყოს რაიმენაირი ობიექტი, ის არც არანაირი სუბიექტი არ არის, არც ფანტასტიკური ან მისტიკური ტრანსია. ჰუსერლმა ხომ არაერთხელ უარყო ფენომენოლოგიის დადანაშაულება „პლატონიზმში“.

„იდეები“ სხვა არაფერია თუ არა ცნობიერების უკვე განხორციელებული ან განსახორციელებელი აქტების ინვარიანტული ქვალიტეტები. ამიტომ მათ არ გააჩნიათ არსებობა მიღმურ თუ საიქიო სამყაროში. ისტორიის ნოემატური საზრისის ტოტალური რესტავრაცია, ასეთი რამ შესაძლებელიც რომ იყოს, როგორც ჩანს, ისევე მოახდენდა გეომეტრიის შინაგანი ისტორიის პარალიზებას, როგორც რადიკალური შეუძლებლობა ყოველგვარი რესტავრაციისა. (Эдмунд Гуссурль, Начало геометрии, Введение Жака Деррида, 1996 М. с. 175). ფრანგი ფილოსოფოსი სვამს კითხვას, მართლზომიერია კი ვილაპარაკოთ გეომეტრიის ისტორიის მხოლოდ ერთ საწყისზე? ხომ არ არის გეომეტრია შობის უსასრულო აქტების მდინარება: თითოეულ ასეთ შობის აქტში ფარულად ცხადდება სხვა, წარსული და მომავალი შობის აქტები. დერიდა დარწმუნებულია, რომ თვითონ ჰუსერლი უეჭველად დაგვთანხმდებოდა მისი თვალსაზრისის ასეთ ინტერპრეტაციაზე, რადგან ფენომენოლოგიის ფუძემდებელის მითითებით ცნობიერების აქტთა ნოემატური შინააარსი და დასაბამიერი აპრიორი უსასრულო ტელეოლოგიური საზრისით არიან დაკავშირებულნი.

XXI საუკუნის მეცნიერებამ ჰუსერლის კვალად, რადიკალურად შეცვალა მეცნიერული ახსნის პარადიგმა, თანამედროვე მეთოდოლოგიური პლურალიზმი აღიარებს, რომ არსებობენ ჰუმანიტარულ და სოციალურ მეცნიერებათა ველები, რომლებიც არ არტიკულირდებიან მიზეზობრივი ახსნის ფორმით. კვლევის უმნიშვნელოვანესი სპექტრი სულ უფრო მეტად ემყარება საზრისული ინტერპრეტაციების ჰერმენევტიკულ მეთოდიკას.

სიცოცხლის სამყაროში დაბრუნება

„იგი სიცოცხლეა შენი სიცოცხლისა“

ნეტარი ავგუსტინე

არისტოტელემ ადამიანი განსაზღვრა Animal rationale-დ – გონებით დაჯილდოებულ ცოცხალ არსებად. გონება (ratio) ემსახურება სიცოცხლის სამყაროს (Animalitas). ბუნებაში არსებობისათვის ბრძოლა მიჩნეულია პრაქტიკული ინტელექტის ჩასახვისა და განვითარების წყაროდ. ჩამოყალიბებული სახით, ის ცნობიერების სახეს იღებს. ანუ ხდება განცდების აზრებად გაფორმება. ამის შედეგად ადამიანი ხდება homo faber – მწარმოებელი არსება; ცოცხალი არსება, რომელიც თვითონ აწარმოებს თავისი სასიცოცხლო არსებობისათვის საჭირო პირობებს; ანგარიშობს, ზომავს (პირველი მეცნიერებანი იყვნენ გეომეტრია – „მიწისმზომელობა“ და ასტრონომია „ვარსკვლავთმრიცხველობა“) ქცევის შედეგებს, ქმნის ხელოვნურ ხელსაწყო-იარაღების სამყაროს, მაგრამ ის მაინც რჩება „ანიმალურ არსებად“ და მისი განცდებიც „ანიმალური განცდებია“.

როგორც ბერგსონი შენიშნავს, ინტელექტი სიცოცხლის სამყაროსაგან განყენების გზით მიდის ერთგანზომილებიან აბსტრაქციათა სამყაროსაკენ. ამ გზაზე – თანდათან აფართოვებს სიცოცხლის სამყაროსგან განყენების ველს და ბოლოს აღწევს უნივერსალური მათეზისის სტადიას. აი, სწორედ ამ მომენტში მოხდა გადამწყვეტი მნიშვნელობის გადატრიალება ევროპული კაცობრიობის ისტორიაში. ბერგსონის სიტყვებით, „ინტელექტი ხელიდან დაუსხლტა პრაქტიკას“ და დაიწყო ადამიანური ყოფიერების ყველა სფეროზე გაბატონება. საშუალება იქცა მიზნად. მსახური იქცა ბატონად.

ნიცშე, ბერგსონი, დილთაი და სხვა „სიცოცხლის ფილოსოფოსები“ იწყებენ მოძრაობას „ცალმხრივი ინტელექტუალიზმის“ დასაძლევად, სიცოცხლის სამყაროში დასაბრუნებლად. ისინი ინტელექტს უპირისპირებენ სიცოცხლის ინტუიციას. სიცოცხლის სიმპათეტიკურ უშუალო წვდომას. ამიტომ ამბობდა ჰუსერლი: „ნამდვილი თანმიმდევრული ბერგსონიანელები ჩვენა ვართო“.

სიცოცხლის სამყაროში (Lebenswelt) დაბრუნება, რომელსაც ფენომენოლოგია ახდენს, ამავე დროს, არის ბუნებრივ განწყობაში მოცემული ზედაპირულობის გადალახვა, „ანიმალური განცდების“ გადაქცევა „სულის განცდებად“ და სიცოცხლით სავსე სიცოცხლის საწყისებთან კავშირის აღდგენა.

ჰანს-გეორგ გადამერმა მიუთითა, რომ ჰუსერლისეული „სიცოცხლის სამყაროს“ (Lebehswelt) ცნება შეიცავს ორაზროვნებასდა ერთგვარ პარადოქსულობასაც. ერთი მხრივ, ეს არის რაღაც მთელი, რომელშიაც ჩვენ ვცოცხლობთ, როგორც ისტორიულად ცხოველი არსებანი; მეორე მხრივ კი ეს არის ტრანსცენდენტალურად რედუცირებული სუბიექტურობა, როგორც ყოველგვარი ობიექტივაციის საფუძველი (Г._Г. Гадамер, Истина и метод, М., 1988, с. 298-299)

„სასიცოცხლო სამყაროში“ გვეძლევა არა მარტო შიშველი ბუნების ობიექტები, არამედ ღირებულებებიც. მაგრამ აქ ყველაფერი წარმოდგენილია მხოლოდ „მიმდინარე სიტუაციურობაში“. როგორც ჰერაკლეზე ამბობდა – ყველაფერი მიმდინარეობს, ერთ მდინარეში ორჯერ ვერ შეხვალ. ასეთია ცნობიერების ყოფიერების (Sein des Bewuβtsein) თავისებურება.

შეფასებების აქტში ჩვენ მიმართული ვართ ღირებულებებზე; სიხარულის განცდაში იმაზე, რაც გვახარებს; სიყვარულის განცდაში იმაზე, ვინც გვიყვარს; იმედის განცდაში, რისი იმედიც გვაქვს; სიკვდილის შიშის განცდაში, რისიც გვეშინია; მაგრამ განცდათა ეს ნაკადები „სიტუაციურ განცდებად“ რჩება მანამ, ვიდრე არ განხორციელდება მათი საზრისების ექსპლიცირება. „ბუნებრივი“ განცდები მხოლოდ გამსაგნებელ თვითცნობიერებაში იქცევა „სრულ ინტენციონალურ განცდებად“.

განცდა აქტუალურდება cogito-ს (აზროვნების) სპეციფიკური ფორმით. cogito არის მღვიძარე „მე“, რომელიც განცდათა „ჰერაკლიტესებური მდინარეების“ შიგნით, უწყვეტად ახორციელებს რეფლექსიებს ცნობიერების მწარმოებელ აქტებზე, ჰუსერლის ტერმინით, „კოგიტაციებზე“. აქ საქმე გვაქვს ორმაგ რეფლექსიებთან, თვით აქტებზე რეფლექსებთან. განცდა თივთცნობიერების აქტებით განიცდის რადიკალურ მოდიფიკაციას.

შესტოვს და ჰუსერლს ემიგრაციაში წასვლა მოუწიათ. შესტოვი კომუნისტებმა გააძევეს რუსეთიდან, ხოლო ჰუსერლი 1933 წელს ნაცისტების ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ მუდმივი საფრთხის ქვეშ იყო თავისი ებრაული წარმოშობის გამო. ის პრაღაში გაექცა ნაცისტებს.

ჰუსერლი თავის უკანასკნელ რელიგიურფილოსოფიურ ცდებს უზიარებდა ერთ-ერთ უახლოეს მოწაფეს ედიტ შტაინს, რომელიც მონაზვნად აღიკვეცა და თავის დიდ მასწავლებელს უვლიდა სიცოცხლის უკანასკნელ დღეებში. ედიტ შტაინი ნაცისტებმა საკონცენტრაციო ბანაკში გაგზავნეს და იქ მოწამეობრივად აღესრულა. ის კათოლიკურმა ეკლესიამ წმინდანად შერაცხა.

ლევ შესტოვი, სემიტური წარმოშობის რუსი მოაზროვნეა, მის თხზულებებში ჩანს დოსტოევსკისებური ქრისტიანობიდან მიღებული მძაფრი შთაბეჭდილებების კვალი. ჰუსერლი სემიტური წარმოშობის გერმანელი პროტესტანტი ქრისტიანია. ისინი ერთმანეთს დაუახლოვდნენ ღრმა შეგნებით, რომ მცდარია გაბატონებული შეხედულება ღმერთზე და მეცნიერებაზე. ამ შეხედულების მიხედვით, რაკი ღმერთმა ერთხელ დაადგინა სამყაროს წესრიგი, უკვე ყველაფერი უცვლელია. ხომ არ არის ღმერთი ჰორიზონტთა ჰორიზონტის სახელი, რომელიც ცხადდება უსარულო განხორციელებაში და რომლისკენაც მიწყივ „გზაში ვართ“? ორივე მოაზროვნისათვის ესაა ღმერთისა და ადამიანის თანაშემოქმედებისაკენ გზისმაჩვენებელი შეკითხვა. როგორც შესტოვი მიუთითებს (დოსტოევსკის დამოწმებით), ღმერთმა გაბედა თავისუფალი არსების – ადამიანის შექმნა. ადამიანი ჯერ ვერ ბედავს თავის თავისუფლებას.