წინამდებარე, წერილის მიზანია გაარკვიოს რაციონალიზმის ორი უდიდესი წარმომადგენელის ნააზრევის მიმართება ღმერთის პრობლემასთან, – რაც, ჩემი აზრით, აუცილებელია ყველა ფილოსოფიური თეორიისათვის.

ქმნიდა რა შემეცნების ფენომენოლოგიურ თეორიას, ჰუსერლი მიზნად ისახავდა, რომ ამ თეორიას რაციონალისტური და მკაცრად მეცნიერული ხასიათი  ჰქონოდა. უნივერსულ არსთა შემეცნება ყოველგვარი ირაციონალიზმის გამომრიცხავი უნდა ყოფილიყო. საკითხის ჰუსერლისეულ დაყენებაში მეცნიერება კი არ უპირისპირდება ფილოსოფიას, არამედ ამ უკანასკნელს ანიჭებს ისეთივე მკაცრ გარკვეულობას და ცნებათა სიცხადეს, როგორც ეს თავად მეცნიერებისათვისაა დამახასიათებელი. ჰუსერლი ტრადიციული პოზიტივიზმის კრიტიკით გამოდის და ჭეშმარიტ პოზიტივიზმად ფენომენოლოგიას მიიჩნევს. „იდეების“  I ტომის § 20-ში ის ამბობს: „თუ სიტყვა პოზიტივიზმი“ აღნიშნავს, რომ ყველა მეცნიერება აბსოლუტურად თავისუფალია ყოველგვარი ცრურწმენებისაგან, ეფუძნება „პოზიტიურს“, ე. ი. თვით პირველწყაროდან დანახულს, მაშინ ჭეშმარიტი პოზიტივისტები ჩვენ ვართ“.

არსებული პოზიტივიზმის ნაკლზე მსჯელობისას ჰუსერლი აღნიშნავს: „პოზიტიური მეცნიერება – ეს არის მეცნიერება სამყაროს დაკარგულობაში (Weltverlorenheit). დასაწყისისათვის სამყარო ეპოქეს მეშვეობით დაკარგულ უნდა იქნეს, რათა  უნივერსულ თვითშემეცნებაში ხელახლა იქნეს მოპოვებული“ (Husserliana, I, Haag, 1950, S. 183). 

პოლემიკამ ჰუსერლის რაციონალისტურ ფენომენოლოგიასა და ჰაიდეგერის ანტისციენტისტურ ფენომენოლოგიას შორის, უფრო გაამიზეზა რაციონალიზმისა და რაციონალობის საკითხი ფილოსოფიაში. აქვე, აღსანიშნავია ისიც, რომ ფილოსოფოსობის ჰუსერლისეული წესი რადიკალურად განსხვავდება სიცოცხლის ფილოსოფიაში დამკვიდრებული ნიცშესეული, ბერგსონისეული, დილთაისეული ფილოსოფოსობის წესისაგან. სიცოცხლის ფილოსოფიაში სუბიექტურობის ძიება გულისხმობს ირაციონალიზმის უფლებათა აღიარებას. ჰუსერლის ფენომენოლოგიაში კი სუბიექტურობის კვლევა წარიმართება მკაცრად დადგენილ რაციონალისტურ საზღვრებში. სუბიექტურობა აქ მეცნიერულობას გულისხმობს. ამგვარად, ჰუსერლი კანტის მოთხოვნათა გამგრძელებლად გამოდის. არა მხოლოდ კანტი, არამედ დეკარტი და ლაიბნიციც ჰუსერლს თავისი ფენომენოლოგიური მოძღვრების წინამორბედ მოაზროვნეებად მიაჩნია.

გარკვეული აზრით, რაციონალური იყო ფსიქოლოგიზმად წოდებული მიმდინარეობა, რომელსაც ჰუსერლი ებრძოდა. ფსიქოლოგიზმს რაციონალიზმის განვითარება ჩიხში შეჰყავდა თავისი რელატივისტური ბუნების გამო. ჰუსერლს ფილოსოფიისათვის დამღუპველად მიაჩნდა ფსიქოლოგისტური სკეპტიციზმი. მასთან ბრძოლაში ჰუსერლი, დეკარტის მსგავსად, ცდილობს უეჭველი დებულებების მოპოვებას. ფილოსოფიის მიზნები გაცილებით მეტია, ვიდრე ვიწრომეცნიერული მონაპოვრები. „ფენომენოლოგიის სამეფო, როგორც მოძღვრებისა არსის შესახებ, ვრცელდება ინდივიდუალური გონიდან ზოგადი გონის მთელ სფეროზე და თუ დილთაიმ ასეთი გამომხატველობით აჩვენა, რომ ფსიქოფიზიკური ფსიქოლოგია არ არის ის, რასაც შეიძლებოდა გაეწია „გონისმეცნიერებათა საფუძვლების“ სამსახური, მაშინ მე ჩემი მხრივ ვიტყოდი, რომ გონის ფილოსოფიის დაფუძნება შეუძლია მხოლოდ ფენომენოლოგიურ მოძღვრებას არსის შესახებ“, – მსჯელობს ჰუსერლი (E. Husserl. Philosophie als strenge Wissenschaft. Fr. Am M. 1965, S. 55). ამ პერიოდში (1911 წ.) მისთვის დილთაიც მიუღებელია. ფენომენოლოგიური მეთოდის მამამთავრისათვის კვლევის ობიექტი არ არის ემპირიული, რეალური სამყარო. „ფილოსოფია არის მეცნიერება ჭეშმარიტ საწყისთა შესახებ, დასაბამთა შესახებ“ (ibid. S. 71).

ჰუსერლი ცდილობს უშუალო გამოცდილება გაათავისუფლოს გრძნობითი ფორმებისაგან და ეს გამოცდილება წარმოაჩინოს როგორც ცნობიერების წმინდა ფენომენები. გამოცდილების გრძნობით ფორმაში მოცემული ემპირიული ფენომენი კი არაა ჰუსერლისათვის შემეცნების საგანი, არამედ წმინდა ფენომენი, რომელიც განწმენდილია ემპირიული, რეალური სამყაროს მინარევებისაგან რედუქციის (ეპოქეს) გზით.  ე. ი. წმინდა ფენომენი ცნობიერების წმინდა სტრუქტურაა. ეს არის მისი თავის თავისაკენ მიმართულობა, თვითშემეცნება, ცნობიერების საკუთარი ყოფიერების გამოვლენა. ეს ფენომენოლოგიური იმანენტიზმი ყველა შემთხვევაში უნდა იყოს რაციონალური (იხ. Зураб Какабадзе. Проблема «экзистенциального кризиса» и трансцендентальная феноменология Эдмунда Гуссерля. Тб., 1985, § 7, 8).

რაციონალურ იდეალიზმში ღმერთს გარკვეული ადგილი უკავია. დეკარტიდან მომდინარე რაციონალიზმის ტრადიციაში ღმერთის ცნება იქცა საზღვრით, რაციონალურ ცნებად. იეზუიტურად განსწავლული ფრანგი მოაზროვნის მეთოდოლოგიურმა შეეჭვებამ უაღრესად გაამწვავა ფილოსოფიისა და რელიგიის ურთიერთობის საკითხი, რომელიც მანამდე სქოლასტიკაში სარწმუნოებრივად იყო გადაწყვეტილი. დეკარტი კი იყო მორწმუნე, მაგრამ მისი ღმერთი ფილოსოფიური ღმერთია. ასევე არის სპინოზასთან და მთელ შემდგომ ფილოსოფიაში.  დეკარტის  cogito-მ დაუდო საფუძველი ფილოსოფიურ ღმერთს ევროპულ ფილოსოფიაში. სქოლასტიკის ტრადიცია დეკარტთან დასრულდა. მას ურყევად სწამდა, რომ მისი მეთოდი სწორი იყო, ამიტომ არ სურდა ავტორიტეტებზე დაყრდნობით მსჯელობა.  ჰუსერლიც ასევე ღრმად იყო დარწმუნებული, რომ ქმნიდა შემეცნების უნივერსულ მეთოდს და ფენომენოლოგიურ თეორიას. დეკარტი კი დაუპირისპირდა სქოლასტიკურ ტრადიციას, მაგრამ ის ბევრითაა სქოლასტიკისაგან დავალებული, რისი თქმაც მას თავის ნაშრომებში არ სურდა.

დეკარტის რაციონალიზმიდან ეყრება საფუძველი ახალ დროში რელიგიის ფილოსოფიურ-იდეალისტურ ინტერპრეტაციებს. ფილოსოფიური იდეალიზმისა და რელიგიის ურთიერთობის საკითხი დგას ასევე ფენომენოლოგიაში, სიცოცხლის ფილოსოფიაში, ეგზისტენციალიზმში, რელიგიის ფენომენოლოგიაში, ასევე სხვა მიმართულებებში. მრავალგვარად ინტერპრეტირებული დეკარტის მოძღვრება დაედო საფუძვლად ფსიქოლოგიზმს, საბუნებისმეტყველო ათეიზმს. ამ უკანასკნელში დეკარტისეული რადიკალური შეეჭვება მოხმარდა ღმერთის არსებობის უარყოფას. თვით cogito-ს პრინციპის მრავალი განმარტება შეიქმნა (იხ. გურამ თევზაძე.  XX საუკუნის ფილოსოფიის ისტორია.  თსუ-ს გამომც., თბ., 2002, გვ. 313-25).

ფრანგი მოაზროვნის მეთოდზე მიუთითებდა არა მხოლოდ XVIII საუკუნის მეორე ნახევრის ბუნებისმეტყველება, არამედ  XIX და XX საუკუნეების მეცნიერება და ფილოსოფია. დეკარტის რაციონალიზმი დაედო საფუძვლად ევროპეისტული რევოლუციონიზმის ორ დიდ უნივერსულ პროექტს – ლიბერალიზმსა და სოციალიზმს. მერაბ მამარდაშვილი დეკარტით აღტაცებული იყო და მის რიგ დებულებებს თავის მსჯელობებში განხილვის საგნად აქცევდა. დეკარტის გამო ის წერს: „ჩემი აზრით, ეს ყველაზე იდუმალი ფილოსოფოსია ახალი დროისა და საერთოდ მთელი ფილოსოფიის ისტორიისაც კი“ (Мераб Мамардашвили. Картезианские размышления. М., 1993, стр. 8).

Cogito-ს  პრინციპი დეკარტის მოძღვრებაში არ ემსახურება თეოლოგიურ მიზანს. ისტორიიდან ცნობილია, რომ დეკარტის ცნობილი ოპონენტი, იეზუიტი ბურდენი სქოლასტიკის მთელ არსენალს იყენებდა, რათა დაემტკიცებინა დეკარტის მეთოდოლოგიური შეეჭვების უსაფუძვლობა. მისთვის მიუღებელი იყო, რომ ღმერთის რეალობა დეკარტს გამოჰყავდა ადამიანის განსჯაში არსებული ღმერთის იდეიდან. ბურდენს ეცოდინებოდა, რომ დეკარტის მეთოდი დასაბამს ავგუსტინედან იღებდა, მაგრამ ეს მეთოდი დეკარტთან  სხვა განზრახვის მქონე იყო. მაინც დეკარტის ფილოსოფიამ გაიმარჯვა კათოლიკე მოძღვრებთან დავაში. ევროპა მეტად დაღლილი იყო დიდი რელიგიური ომით პროტესტანტებსა და კათოლიკეებს შორის და მაშინდელი მრავალი წიგნიერი ევროპელისათვის სქოლასტიკური არგუმენტაცია უკვე არადამაჯერებელი იყო. დროის თავისებურებამ შეუწყო ხელი დეკარტის გამარჯვებას.  

მერაბ მამარდაშვილი წერს: „ …თუ მე დავამტკიცე და დავრწმუნდი იმაში, რომ ღმერთმა მე შემქმნა – და პრინციპში დავრწმუნდი ამაში, დავიწყე რა შეეჭვება და გავიარე კოგიტოს ოპერაცია, – მაშინ მე მაქვს სამყარო, რომელშიც უკვე რაღაც მოხდა და ამ სამყაროში მე შემიძლია გაგება“ (ibid., стр. 44).

დეკარტი ღმერთის არსებობას გულისხმობს ადამიანის ცნობიერებაში. ოღონდ უთუოდ უნდა მოხდეს მისი დასაბუთება. იეზუიტი ბურდენი ხედავდა, რომ დეკარტის cogito-sum საფუძველს უდებდა ფილოსოფიის ავტონომიურობას. საკუთარი არსებობის უეჭველობის არგუმენტი დეკარტთან სწყდებოდა თეოლოგიურ ბაზისს. ფილოსოფია დეკარტთან და დეკარტის შემდეგ ვეღარ იქნება თეოლოგიის მსახური. „მე ვაზროვნებ“ ავგუსტინესთან ღვთისმეტყველებას ემსახურება. ავგუსტინესთან კოგიტაცია ღმრთის არსებობის დასაბუთებაა. ინდურ ფილოსოფიაშიც არის რეფლექსია საკუთარი არსებობის უეჭველობაზე, როდესაც მაიას მეუფება (ხილული სოფლის მოჩვენებითობა) განიხილება. დეკარტთან წმინდა აზროვნების უნარი ღმერთის ავტორიტეტს უპირისპირდება. რელიგიურ ტრადიციასთან შედარებით მას ენიჭება უპირატესობა. ამით განსხვავდება მისი cogito ავგუსტინეს  cogito-საგან. ეს არის სიახლე დეკარტის მოძღვრებისა. ის განზე დადგა როგორც კათოლიციზმის, ასევე პროტესტანტიზმის თეოლოგიური არგუმენტაციისაგან. ამით არის ის ახალი დროის დასავლურ აზროვნებაში ახალი ფილოსოფიური ტრადიციის ფუძემდებელი. ჰუსერლი როგორც  XX საუკუნის ახალი ფილოსოფიური ტრადიციის დამწყები, დეკარტის cogito-ში ხედავს წინამორბედს თავისი ფენომენოლოგიური რეფლექსიისათვის. აზროვნებისაგან დამოუკიდებელი სინამდვილის უარყოფასა და ფილოსოფიის ავტონომიურობის დასაბუთებაში ჰუსერლისათვის დეკარტის მოძღვრებაა დასაყრდენი. და არის კიდევ ერთი არსებითი ვითარება: როგორც დეკარტთან, ასევე ჰუსერლთან cogito, როგორც რედუქციის პროცედურა, სუბიექტს გაიაზრებს არა როგორც რაღაცით განპირობებულს, არამედ ისეთს, რომელიც თვითონ არის სამყაროს ცენტრი. არა მხოლოდ რეფლექსიის ავტონომიურობას, არამედ სოლიფსიზმს ეყრება საფუძველი და ეს კონტრასტულად გამოიკვეთა უკვე ტრანსცენდენტალურ ფენომენოლოგიაში. თუ სუბიექტი სამყაროს ცენტრია, მაშინ ფენომენოლოგიური ტელეოლოგიზმი შეუძლებელია იყოს პროვიდენციალიზმი. ავგუსტინესთან კი პირიქით, რეფლექსია საკუთარი არსებობის უეჭველობაზე თავიდანვე ღმრთის მადლით არის განპირობებული. ავგუსტინე დიდი პროვიდენციალისტი და პრედესტინაციონისტია აზროვნების ისტორიაში. 

დეკარტი კი განსჯის ღმერთზე, მაგრამ ის სხვა მიმართულებას უდებს დასაბამს. თავის „შენიშვნებში ერთი პროგრამისათვის“ დეკარტი გვასწავლის: „ჩვენ არ გვექნებოდა ყველა იმ სრულყოფილებათა გაგების უნარი, რომელთაც ღმერთში ვიმეცნებთ, თუ არ იქნებოდა ჭეშმარიტი, რომ ღმერთი არსებობს და რომ ჩვენ სწორედ მის მიერ ვართ შექმნილნი“ (Рене Декарт. Сочинения в двух томах. Изд. «Мысль», М., 1989,  т. I., стр. 475).

ამ მსჯელობიდან ვასკვნით, რომ მე ღვთისაგან მაქვს მონიჭებული საკუთარი არსებობის უეჭველობაში დარწმუნების უნარი. ჩემი არასრულყოფილება მიჩვენებს, რომ ჩემს გარეთ არსებობს სრულყოფილება. ჩემი არსებობის უეჭველობა ღმერთის არსებობის მტკიცების საფუძველია.

Cogito-sum  ქმნის ღმერთის არსებობის დამტკიცების ახლებურად გააზრებულ საფუძველს. ამგვარად, დეკარტის მოძღვრებაში ხდება ღმერთის ცნების რაციონალიზაცია. პრობლემური ჯერ ისაა, რომ რაციონალიზმი ღმერთის ცნებას აქცევს საზღვრით, ბოლოვად რაციონალურ ცნებად, შემდეგ ის, რომ ფილოსოფიური ღმერთი ძალზე ახლოს დგას რელიგიურ ღმერთთან. სახელდობრ, ღმერთის არსებობის ონტოლოგიური მტკიცება დეკარტთან არ გამორიცხავს ქრისტიანულ რწმენას. ამიტომ არის, რომ დეკარტის მეთოდოლოგიური შეეჭვება საღვთისმეტყველო შესწავლის საგანია ნეოთომიზმში, პროტესტანტულ თეოლოგიაში. ადამიანის აზროვნების ორგანიზაციიდან და ასევე ამ სამყაროს ასეთობიდან არის მომდინარე ფილოსოფიის ისეთი სიძნელენი, როგორიცაა სუბიექტური იდეალიზმი, სოლიფსიზმი, უნივერსულ არსთა და ზედროულ იდეათა  შემეცნება. Cogito – დან შეიძლება როგორც ფილოსოფიის  ავტონომიურობის დასაბუთების, ასევე თეოლოგიური არგუმენტის გამოყვანა. მსურს, რომ აი ეს აბზაცი მკითხველმა გულდასმით გაიაზროს და მისთვის ნათელი გახდება ბევრი ისეთი ვითარება, რომელიც აქამდე მისი თვალსაწიერის მიღმა რჩებოდა.  

ვფიქრობ, რომ აქ მართებული იქნება რამდენიმე სიტყვა ვთქვა ავგუსტინეს კოგიტაციაზე.  ერესებთან მებრძოლი ჰიპონის ეპისკოპოსის, დიდი ქრისტიანი პლატონისტის დამსახურება ისაა, რომ თავის ადრეულ დიალოგებშივე (De libero arbitrio, Soliloquia, De beata vita, De Genesi ad litteram) მან არსებობის უეჭველობასა და კოგიტაციის ევიდენტურობაზე იმსჯელა. რაც სქოლასტიკურ ფოლიანტებში დავიწყებას იყო მიცემული, ის დიდი ხნის შემდეგ, პროტესტანტულ ეპოქაში დეკარტმა გაიხსენა. ამ გახსენებამ, დეკარტისეულმა ანამნეზისმა ახალი დროის ფილოსოფიის პრინციპად აქცია ავგუსტინესეული კოგიტაცია. დეკარტი თავისი cogito-ს დასაბუთებისას არსად მიუთითებს ავგუსტინეს იმ ნაშრომებზე, სადაც საკუთარი არსებობის უეჭველობაა განხილული ჰიპონელი ეპისკოპოსის მიერ. ავგუსტინეს ერთ ნაშრომსაც კი არ ახსენებს დეკარტი, რაც მისი ნაკლია. დეკარტს წაკითხული ექნებოდა ავგუსტინე და არსად არა უთქვამს რა მასზე, როგორც წინამორბედზე.

აქვე ვიტყვი ჰუსერლის დამოკიდებულებაზე ფილოსოფიის ისტორიის მიმართ. მას არ დაუწერია რაიმე გამოკვლევა რომელიმე ფილოსოფიურ მიმდინარეობაზე ან ცალკეულ ფილოსოფოსზე. ერთადერთი გამონაკლისი არის მისი „ლოგიკური გამოკვლევები“, სადაც მითითებულია წინამორბედ ლოგიკოსთა და ფსიქოლოგისტთა ნაშრომები. სხვაგან არსად ჰუსერლი არ მიმართავს თვალსაჩინოებას ფილოსოფიის ისტორიიდან. თუ მასთან არის რაიმე ექსკურსები, მათ ყოველთვის ეძლევათ ფენომენოლოგიური ინტერპრეტაცია.  აქვე უთუოდ სათქმელია შემდეგი: რომ არა ჰუსერლის ასეთი რადიკალიზმი და მიკერძოებულობა, მისი ფენომენოლოგია, როგორც დიდი მიმართულება დასავლურ ფილოსოფიაში, ვერ განიშლებოდა. ჰუსერლმა მოიძია ევროპული ფილოსოფიის კრიზისის დაძლევის თავისი გზა. მომდევნო ფენომენოლოგებმა კი თავად ჰუსერლის ფენომენოლოგიის კრიზისიდან გამოსვლის გზები დაძებნეს. დეკარტის ჰუსერლისეული კრიტიკა ასეთია: „დეკარტი შეჩერდა ტრანსცენდენტალური ფილოსოფიის, ერთადერთი ჭეშმარიტად რადიკალური ფილოსოფიის ღია კარიბჭესთან…“ (Descartes ist vor der von ihm eröffneten Pforte der transzendentalen Philosophie, der allein wahrhaft radikalen Philosophie…) (Hua, VII, Erste Philosophie (1923-24) Erster Teil,  S. 73). ესე იგი, დეკარტი, ჰუსერლის თანახმად, შეჩერდა ფენომენოლოგიის კართან და აღარ შევიდა ფენომენოლოგიის სამეფოში. აქვე ჰუსერლი ამბობს, რომ დეკარტს არასწორად ესმის თავისი საკუთარი კარგი წამოწყება (Er mißversteht seinen eigenen guten Anfang. Ibid.). ჰუსერლი მეტად კონცენტრირებული იყო თავის ფენომენოლოგიურ ძიებაში და წინამორბედ ფილოსოფოსთა განხილვა ხელისშემშლელად მიაჩნდა.  ჰუსერლი ცდილობდა მოეაზრებინა ფილოსოფიის ისტორია, როგორც ფენომენოლოგიის შემამზადებელი პროცესი, როგორც პრეფენომენოლოგია.  დეკარტს ჰუსერლი წარმოაჩენს როგორც ფენომენოლოგიის წინამორბედ მოაზროვნედ, ხოლო მისი cogito ჰუსერლს ფენომენოლოგიური ეპოქეს დასაბამად მიაჩნია. თუ რაიმეს ამბობს ჰუსერლი წინამორბედ ფილოსოფოსებზე (ავგუსტინე, დეკარტი, ლოკი, ბერგსონი), ამბობს ისე, რომ მათ წაკითხვას უქვემდებარებს თავის ფენომენოლოგიურ ჰერმენევტიკას (იხილე სრულად Hua, VII).  ჰაიდეგერმა მიაპყრო გულისყური სოკრატემდელ მოაზროვნეებს და მისეული ჰერმენევტიკა პარმენიდესი, ანაქსიმანდრესი შეუდარებელია. ჰუსერლს ისინი არ განუხილავს. პლატონიდან და სოფისტებიდან იწყებს ჰუსერლი ფილოსოფიის ისტორიის განხილვას (Hua, VII, S. 11-12, 57-63 და სხვ.) და ამ განხილვას ყოველთვის აქცევს თავისი ფენომენოლოგიის საზღვრებში. ამას არ ეთანხმებოდა ჰაიდეგერი.

ჰუსერლი თავის „პირველ ფილოსოფიაში“  მსჯელობს, რომ თეზისი „მე ვარ“ არის ჭეშმარიტი პრინციპი ყველა პრინციპისა და რომ ჩემს არსებობაში ვერ შევეჭვდები  (…der Satz „Ich bin“ das wahre Prinzip aller Prinzipien (ეს კურსივითაა)  und der erste Satz aller wahren Philosophie sein muß (Erste Philosophie (1923-24). Zweiter Teil. Theorie der Phänomenologischen Reduction (Hua, VIII), S. 42)).  აქვე ცოტა ზემოთ კი ჰუსერლი ამბობს: Ich bin, diese Welt ist (ეს კურსივითაა) – wie könnte ich daran zweifeln? (ibid.). არსებობის უეჭველობაზე ჰუსერლი აქვე კიდევ მსჯელობს  (S. 118, 124, 126, 138და სხვა), სადაც განიხილავს ფენომენოლოგიური ეპოქეს არსს. დეკარტის კოგიტოდან გამომდინარე არსებობის სრულ უეჭველობაზე ჰუსერლი ამავე ნაშრომში ასე ამბობს: Ich sagte, daß sich für  D e s c a r t e s  die transzendentale Subjektivität, das ego cogito, sofort als absolut zweifelloses Sein ergibt. Im Kontrast mit der Nachtseinsmöglichkeit der erfahrenen Welt, oder wie Descartes bevorzugt, der Zweifelsmöglichkeit, hebt sich das ego cogito  als absolut für mich Unbezweifelbares  ab ( S. 80).    

დავუბრუნდები ისევ ავგუსტინეს. ნაშრომში De libero arbitrio (ნების თავისუფლებისათვის, თავისუფალი არჩევანისათვის) (388-95) წლები) ავგუსტინე ეკითხება ევოდიუსს, არის თუ არა ის სრულიად დარწმუნებული თავის არსებობაში. ევოდიუსი კითხვითვე მიუგებს ავგუსტინეს, რომ ამაზე მეტად  რაში ვიქნებიო დარწმუნებული. ევოდიუსი იმასაც ეტყვის ავგუსტინეს: მან, ევოდიუსმა ესეც იცის რომ საკუთარ არსებობაზე არავის ძალუძს იცოდეს იმის გარდა, ვინც არსებობს (Scio quidem neminem  se nosse vivere, nisi viventem) (De libero arbitrio, I, 16). ამ დიალოგში ქვემოთ კვლავ ეკითხება ავგუსტინე ევოდიუსს – არსებობს თუ არა თავად ის. მას რომ არ ეარსება, ის ვერც შესცდებოდა (ibid., lib. II, cap. III, 7). (De Trinitate, X, 7, 16;  XIV, 8; XV, 21. ასევე Contra Academicos, III, 24, 25).  ნაშრომის Soliloquia-ს (მონოლოგები) მეორე წიგნის დასაწყისშივე კი ავგუსტინეს მისივე გონება ეკითხება: Tu qui vis te nosse, scis esse te? (შენ, შენი თავის შეცნობის მოწადემ იცი, რომ არსებობ?). ავგუსტინე პასუხობს, რომ მან ეს იცის. გონება კვლავ ეკითხება: Cogitare te scis? (იცი, რომ აზროვნებ?). ავგუსტინე მიუგებს, რომ ესეც იცის. გონება კი კვლავ შეჰკითხავს მას: Ergo verum est cogitare te?  (მაშასადამე, ჭეშმარიტია, რომ შენ აზროვნებ?) და ავგუსტინე მიუგებს, რომ ეს ჭეშმარიტია (Soliloquia, II, 1).