... ასპარეზზე ქრისტიანობის გამოჩენამ როგორც მსოფლიო ისტორიას, ისე ფილოსოფიას გარდაუვალი წესით რადიკალურად შეუცვალა სახე; ამასთან, ფილოსოფიისათვის ეს მოცემული ცვლილება, ცხადია, სავალალო გახლდათ, რადგან სახელმწიფოს მიერ დაშვებულმა და თითოეული ხელისუფლებისაგან უშუალოდ წამოსულმა უმკაცრესმა დოგმატებმა სწორედ ის ადგილი დაიკავა, წესითა და რიგით, მარტოოდენ ფილოსოფიას რომ უნდა ეკუთვნოდეს. ამან გარდაუვალად მოუღო ბოლო ყოველგვარ თავისუფალ კვლევა-ძიებას... ეკლესიის მამებმა ანტიკური ფილოსოფიიდან ოდენ ის ისესხეს, რაც თავიანთი დოქტრინისათვის შესაფერისად და გამოსადეგად ჩათვალეს, ყოველივე დანარჩენი კი ზიზღით დაგმეს, როგორც უღმერთო ბრმა წარმართობა.

შუა საუკუნეების ყველაზე აქტუალურ პერიოდში, როდესაც ეკლესია აღზევდა და სამღვდელოება, შეიძლება ითქვას, მთელ მსოფლიოზე გაბატონდა, ფილოსოფიამ თავის ისტორიაში ყველაზე დიდი კრახი განიცადა: ფაქტობრივად თავისუფალმა აზროვნებამ, როგორც ასეთმა, შეწყვიტა კიდეც არსებობა. კუთვნილი ადგილი მისმა აჩრდილმა, მის სახელს ამოფარებულმა მახინჯმა ნიღაბმა და უხორცო სულმა – სქოლასტიკამ – დაიკავა. ამ უკანასკნელს არასოდეს არაფერზე ჰქონია პრეტენზია, გარდა იმისა, რომ ყოფილიყო თეოლოგიის მხევალი – profitetur philosophia se theologiae ancillari¹. მას ოდენ თეოლოგიის დოგმატების განმარტება, განვრცობა და დასაბუთება ევალებოდა. ეკლესიური მსოფლმხედველობა მხოლოდ გარე სამყაროში კი არ იყო გაბატონებული – თანაც ისე, რომ მისი დოგმებისაგან მცირედი გადახვევაც კი სიკვდილით ისჯებოდა – არამედ, რადგანაც მთელი აზროვნება და საქმიანობაც მას ემორჩილებოდა, თავად ადამიანთა გონებაც დაიმონა. ცნობიერების პირველი გამონათებისთანავე ადამიანს, ზემოაღნიშნულის გარდა, სხვა არაფერს აწვდიდნენ და ამიტომაც მოცემულმა მსოფლმხედველობამ თვით აზროვნების უნარიც სრულიად დააჩლუნგა. შედეგად, ყოველი პიროვნება, თვით სწავლულიც კი, საეკლესიო რწმენის მიერ მისთვის წარმოდგენილ ზემატერიალურ სამყაროს ისეთივე სინამდვილედ თვლიდა, როგორც მატერიალურ სამყაროს, და აზრადაც არ მოსდიოდა იმის დაშვება, რომ სამყარო სინამდვილეში გამოუცნობი საიდუმლოა; სიყრმიდანვე ათვისებულ დოგმებს ფაქტობრივ ჭეშმარიტებად მიიჩნევდა და მათში დაეჭვებას სიგიჟესთან აიგივებდა. 

რწმენის ხმამაღლა და ყოველმხრივ მჟღერი მრავალხმიანობით გაბრუებული ადამიანებიდან არცერთს იმხანად არ ჰყოფნიდა გამბედაობა იმისა, რომ შეჩერებულიყო და საკუთარი თავისათვის სერიოზული და გულწრფელი კითხვები დაესვა: ვინ ვარ მე? რა არის ეს სამყარო, ზმანებასავით რომ გამომეცხადა, რომლის დასამაბიც ჩემთვის უცნობია? – მაგრამ თუკი საიდუმლოს არსებობასაც კი არ დაუშვებ, მის ამოცნობას როგორღა შეძლებ?

ბუნების შესწავლასა თუ გამოკვლევაზე ხომ საერთოდაც არ უნდა გვეფიქრა: ამგვარი მოქმედება ჯადოქრობისაკენ მიდრეკილებისადმი ეჭვებს აღძრავდა. ისტორიაც დუმდა: უძველესი ავტორები მეტწილად მიუწვდომელნი რჩებოდნენ, მათი სწავლება ფრიად სახიფათო გახლდათ. არისტოტელეს კითხულობდნენ ძალზე უხარისხო და გამრუდებულ სარაცენულ² თარგმანებში, ფაქტობრივად აღმერთებდნენ რა მათ, უბრალოდ, იმიტომ, რომ მისი სათქმელი მცდარად ესმოდათ. მიუხედავად ამ ყველაფრისა, მაშინაც კი სწორედ სქოლასტიკოსთა შორის იყვნენ მაღალსულიერი და დიდი სააზროვნო ძალის მქონე ადამიანები. მათ ხვედრს საუკეთესოდ შემდეგნაირი იგავი თუ აღწერს: წარმოიდგინეთ ჯანღონით აღსავსე და ენერგიული ადამიანი, სიყრმიდანვე კოშკში რომ გახლავთ გამომწყვდეული და ყოველგვარ საქმიანობასა თუ საზოგადოებრივ ყოფას არის მოწყვეტილი; ცხადია, იმ მცირერიცხოვანი საგნებით, რომლებიც გარს არტყია, საკუთარ სამყაროს შექმნის და მას თავის ფანტაზიებით გაამდიდრებს... სწორედ ასე ისხდნენ სქოლასტიკოსები თავიანთ მონასტრებში გამომწყვდეულნი, არ გააჩნდათ მკაფიო ცნობები სამყაროს, ბუნების, გარდასულ საუკუნეთა ისტორიის შესახებ. რწმენისა და არისტოტელეს ანაბრად დარჩენილებმა თავიანთი ქრისტიანულ-არისტოტელესეული მეტაფიზიკა შეაკოწიწეს; ხოლო საშენი მასალის სახით მხოლოდ წმინდად აბსტრაქტული და თვალსაჩინოებას სრულიად მოკლებული ცნებები ჰქონდათ ხელთ: ens, substantia, forma, materia, essentia, existentia, forma substantialis, forma accidentalis, causa formalis, materialis, efficiens, finalis, haecceitas, quidditas, qualitas, quantitas et cetera…³ სინამდვილის ცოდნას სრულებით იყვნენ მოწყვეტილნი: ეკლესიური რწმენა მთლიანად ჩაენაცვლა რეალურ სამყაროს, რეალურ გამოცდილებას. როგორც ანტიკური მოაზროვნენი, ისე თავად ჩვენც, თანამედროვენი, რაკი ხელშესახები და ემპირიულად ნამდვილი სამყაროს შესახებ ვფილოსოფოსობთ, სქოლასტიკოსებიც სწორედ ასე ფილოსოფოსობდნენ – ოღონდ ესაა, მხოლოდ და მხოლოდ რწმენის საკითხებზე, ცდილობდნენ რა მათ განმარტებას და არა სამყაროსი. თუ რაოდენ შორს იყვნენ რეალობისაგან, ამას ის გულუბრყვილობაც ცხადყოფს, რომ აღნიშნული [ახსნაგანმარტებითი] მაგალითები მხოლოდ ტრანსცენდენტული სამყაროდან მოჰყავდათ, რადგან ამ უკანასკნელს, ასე ეგონათ, ფიზიკურ სამყაროზე უკეთ იცნობდნენ; მაგალითისათვის: sit aliqua substantia, e.g. Deus, Angelus.⁴

მცდარად გაგებული და სრულიად გაუკუღმართებული არისტოტელესეული მეტაფიზიკის კვალდაკვალ, ამ აბსტრაქტული კონცეფციებისა და მათი განვითარების საფუძველზე შუა საუკუნეებში ისეთი ფილოსოფია ჩამოყალიბდა, მასთან სასწაულებრივად თანმხვედრ ეკლესიურ რწმენას ყველა დეტალით რომ უნდა მორგებოდა. უმოქმედობით შეჭირვებული და მბორგავი გონი შემოქმედებით ჟინს, რომელიც კი ხელთ ჰქონდა, ოდენ შემდეგი წესით იოკებდა: აბსტრაქტულ ცნებებს ანაწევრებდა, აერთიანებდა, აწესრიგებდა, ფანტავდა და თვით ამ უნაყოფო საქმეშიც კი ხშირად ისეთ არნახულად გასაოცარ სიმძლავრეს, გამჭრიახობას, სიღრმესა თუ ოსტატობას ამჟღავნებდა, მართლაც უკეთეს მასალას რომ იმსახურებდა. სქოლასტიკოსებთან არაერთი მარჯვე და მართებული აზრი შეგხვდებათ – მათ შორის, ადამიანის გონების გამოკვლევის მიმართულებითაც, თუმცა მათი სქელტანიანი თხზულებების კითხვა იმდენ დროს მოითხოვს, ამის გამბედაობა ცოტა ვინმეს თუ ჰყოფნის.

მას შემდეგ, რაც ხელახლა გაცოცხლებულმა კლასიკურმა ლიტერატურამ სქოლასტიკის ღამე თავისი სხივებით გაანათა, ადამიანებს ინტელექტუალური გემოვნება გაუნატიფა და ეკლესიასაც პირველი დარტყმა მიაყენა, რა ყოველივესაც შემდეგ რეფორმაციის სახით ბევრად უფრო ძლიერი დარტყმები მოჰყვა; ამის შემდგომ, XVI საუკუნის დასასრულს, როგორც იქნა, გაჩნდნენ პიროვნებები, ახალი დროების მოსვლა თავიანთი სიბრძნითა და მაგალითით რომ დაამტკიცეს. მათი წყალობით ადამიანებმა დაინახეს, რომ ეპოქა – რომლის დროსაც კაცობრიობა ინტელექტუალური თვალსაზრისით იმდენად იყო დაცემული, რამდენადაც საკუთარი დამოუკიდებელი აზროვნების უნარისაგან უკვე აღარაფერს მოელოდა (მეტიც, ყოველგვარი თავისუფალი აზრი ცოდვად და ქედმაღლობად მიაჩნდა, ხოლო ნათელსა და ხსნას, ერთი მხრივ, მარტოოდენ ღვთაებრივ გამოცხადებასა და, მეორე მხრივ, ძველი დროის ბრძენკაცთა თხზულებებში, უფრო ღირსეული და დიადი პერიოდების ძეგლებში, ეძიებდა) – აი, სწორედ ეს ეპოქა-მეთქი, ვამბობ, უსასრულოდ არ გაგრძელდებოდა, რამეთუ მას სხვა დრო შეცვლიდა, როდესაც დამუნჯებული კაცობრიობა ფეხზე წამოდგებოდა, წელში გაიმართებოდა და კვლავ სრულფასოვნად შეძლებდა ყველა საქმეში საკუთარი ძალების მოსინჯვას.

ბუნების დამოუკიდებელი კვლევისა და ყოფიერებაზე საკუთარი აზრის გამოთქმის მაგალითი თანამედროვეებს ჯერ კიდევ კარდანუსმა⁵ მისცა. განსაკუთრებულ სიმაღლეებს კი ბეკონ ვერულამელმა მიაღწია: მან მეცნიერების ყველა დარგის რეფორმაცია მოახდინა; მეცნიერულ კვლევას მთლიანად შეუცვალა გეზი – ნაცვლად სქოლასტიკოსთა და, ნაწილობრივ, ანტიკურ მეცნიერთა მიერ არჩეული მიმართულებებისა ზოგადიდან კერძოსაკენ, აბსტრაქტულიდან კონკრეტულისაკენ, რა ყველაფერიც სილოგიზმის გზა გახლავთ – მან ერთადერთ მართებულ გზად საპირისპირო მიმართულება გამოაცხადა: კერძოდან ზოგადისაკენ, კონკრეტულიდან აბსტრაქტულისაკენ, შემთხვევიდან წესრიგისაკენ; ეს ინდუქციის გზაა, რომელიც მხოლოდ და მხოლოდ [ემპირიულ] გამოცდილებას ეყრდნობა.

ფრენსის ბეკონიც გონებამჭვრეტელობით ფილოსოფიას კი არა, ემპირიულ ცოდნას, უპირველესად კი, ბუნებისმეტყველებას გულისხმობდა. ამ უკანასკნელ სფეროში ბოლო ორასი წლის განმავლობაში მიღწეულ ყველა წინსვლას – რომლის წყალობითაც დღევანდელი მეცნიერნი წარსულის მეცნიერთ როგორც ბავშვებს, ისე გადმოჰყურებენ – სწორედ ბეკონის რეფორმებს უნდა ვუმადლოდეთ; თუმცა, ცხადია, ეს რეფორმებიც ეპოქის სულისკვეთებამ მოიტანა. ბეკონი ბუნებისმეტყველებაში ისეთივე ფიგურაა, როგორც ლუთერი – [ქრისტიანულ] ეკლესიაში. მართალია, თვითონ არ ყოფილა ფილოსოფიით დაკავებული და არც რაიმე სისტემა შეუქმნია, მაგრამ მან ბიძგი მისცა ემპირიზმის წარმოშობას და, ასე ვთქვათ, მის ფუძემდებლადაც კი შეიძლება ჩაითვალოს. მის უმცროს თანამედროვე თომას ჰობსთან ემპირიზმი უკვე მკაფიოდ იჩენს თავს, ხოლო სრულად ლოკთან არის წარმოდგენილი, ვისი სისტემაც, როგორც ჩანს, კაცობრიობის აზროვნების განვითარებაში ერთ-ერთ აუცილებელ ეტაპს მოიცავს. ინგლისში ჯონ ლოკის სისტემა დღესაცაა გაბატონებული. ფრენსის ბეკონმა ლონდონში მეცნიერებათა სამეფო საზოგადოებასაც ჩაუყარა საფუძველი და – რაკიღა იგი სპეკულაციასთან შედარებით იმთავითვე ექსპერიმენტს ანიჭებდა უპირატესობას – ამიტომაც სწორედ თავისივე სულისკვეთების შესაბამისად, ინგლისში მოცემული ცნებით „natural philosophy“ ექსპერიმენტული ფიზიკის კონცეფცია განისაზღვრება, ხოლო „ფილოსოფიური შრომები“ (philosophical transactions) ყველაზე არაფილოსოფიურ ჩანაწერებს – პრაქტიკული მნიშვნელობის გამოცდილებათა კრებულს ეწოდება.

ზოგადად XVII საუკუნის დასაწყისიდან მოყოლებული ევროპაში ორი ძირითადი ფილოსოფიური ბანაკი ჩამოყალიბდა: ინგლისური და ფრანგულ-გერმანული. თუმცა ისინი ერთიმეორეზე გავლენას ახდენდნენ, თითოეული მაინც თვითმყოფადი გახლდათ და განკერძოებულად იდგა. ინგლისურ ფრთას შეადგენდნენ ბეკონი, ლოკი, ჰობსი, ჰიუმი – მათი სწავლებები ერთმანეთთან ახლოსაა და ერთი სულისკვეთებითაა გაჯერებული; თუმცაღა ჰიუმი, როგორც სკეპტიკოსი, კოლეგებს ბევრ რამეში უპირისპირდებოდა... ფრანგულ-გერმანული ფრთის წარმომადგენლები კი იყვნენ კარტეზიუსი, მალბრანში, ლაიბნიცი,⁶ ვოლფი...

შენიშვნები:

1. ფილოსოფია აცხადებს, რომ იგი თეოლოგიის მონაა (ლათ.)

2. სარაცენი/სარაცენები – ბერძნულ და ლათინურ ხელნაწერებში მოხსენიებული ტერმინი, რომლითაც აღინიშნებოდა რომაულ იმპერიაში შესული არაბული წარმოშობის ხალხები.

3. ყოფიერება, სუბსტანცია, ფორმა, მატერია, არსი, არსებობა, არსებითი ფორმა, შემთხვევითი ფორმა, მატერიალური, ქმედითი, სა-ბოლოო მიზეზი, ბუნება, ხარისხი, რაოდენობა და ა.შ. (ლათ.)

4. ესა თუ ის სუბსტანცია, მაგ., ღმერთი, ანგელოზი (ლათ.)

5. ჯეროლამო კარდანო (იერონიმუს კარდანუსი) (1501-1576) – იტალიელი მათემატიკოსი, ინჟინერი, ექიმი, ფილოსოფოსი, ასტროლოგი. ალგებრისა და ალბათობის თეორიის შესახებ მისმა თხზულებებმა მეცნიერებაზე დიდი გავლენა მოახდინა.

6. ნიკოლა მალბრანში (1638-1715) – ფრანგი მეტაფიზიკოსი ფილოსოფოსი, კათოლიკე მღვდელი, კარტეზიანელი; გოტფრიდ ვილჰელმ ლაიბნიცი (1646-1716) – გერმანელი ფილოსოფოსი, ლოგიკოსი, მექანიკოსი, ფიზიკოსი, იურისტი, ისტორიკოსი, ენათმეცნიერი, გამომგონებელი, ბერლინის მეცნიერებათა აკადემიის ფუძემდებელი.