თავისი კლასიკური დასასრულით ფილოსოფიამ და მეცნიერებამ (თუ ამ დასასრულს XIX საუკუნის ბოლოთი და XX საუკუნის დასაწყისით დავათარიღებთ) მოგვცეს სრულიად განსაზღვრული ონტოლოგია გონებისა, რომელიც იმ ობიექტურ ფიზიკურ მოვლენებს (ფიზიკურ სხეულებს) აკვირდება, რომელთა შესახებ ცოდნის მიღება და აგება მეცნიერებაში ხდება. საკუთრივ თუ ვიტყვით, ეს ონტოლოგია არის კიდეც „რაციონალურობა“, ანუ „რაციონალურობის იდეალი“. რაც შეეხება გონების (ან, შესაბამისად, რაციონალურობის) ონტოლოგიის არაკლასიკურ პრობლემას, მას ფესვი იმ ცვლილებებში აქვს გადგმული, რომლებიც XX საუკუნეში იჩენენ თავს – სამყაროს მეცნიერულ სურათში ცნობიერ და ცხოვრებისეულ მოვლენათა შემოტანის ამოცანასთან დაკავშირებით. უკანასკნელი ნაბიჯი, კერძოდ კი ცნობიერებისა და ცხოვრების მოვლენათა შემოტანა სამყაროს ფიზიკურ სურათში, ერთობ პრობლემატურია.

უპირველეს ყოვლისა, მარტივი ფაქტი აღვნიშნოთ: ცნება დაკვირვებისა (რომელიც ფიზიკური მეცნიერებებისა და საერთოდ ბუნებისმეტყველების განსაკუთრებული, კერძო ტერმინებით უბრალოდ ცნობიერების განსაზღვრული ფილოსოფიური აბსტრაქციების გამოყენება და რეალიზაციაა) იქცა ერთ-ერთ გადამწყვეტ და პირველად (დამოუკიდებელ) ცნებად, რომელსაც თანამედროვე ფიზიკური მეცნიერებები შეეჩეხნენ. იმის მნიშვნელობის შესახებ, თუ საერთოდ როგორ არის ის აგებული, საუბრობს, როგორც ფარდობითობის თეორია, ისე კვანტური ფიზიკა; წინა პლანზე გამოვიდა ის ეთნოლოგიურ, ანთროპოლოგიურ, იდეოლოგიურ და ა.შ., კვლევებშიც, ფსიქოლოგიაზე რომ აღარაფერი ვთქვათ. განსხვავებული პრობლემებისა და მეცნიერებების შეჯვარებამ მიგვიყვანა გზაჯვარედინთან, სადაც დაკვირვების ცნების მეტ-ნაკლებად ზუსტად განსაზღვრის მწვავე აუცილებლობა წარმოიქმნა – თუნდაც იმდენად ზუსტის, რომ ის თავისი სიზუსტითა და განმარტებადობით მათემატიკურ და ფიზიკურ ცნებათა განსაზღვრის სიზუსტეს უახლოვდებოდეს. სხვა სიტყვებით, იქცა რა ძირითადად ფიზიკის თეორიულ-შემეცნებით სტრუქტურაში, ისევე, როგორც, ბუნებრივი გზით, ლინგვისტიკის, ფენომენოლოგიის, ეთნოლოგიის, ფსიქოლოგიის, სოციალური თეორიის სტრუქტურაში, დაკვირვების ცნებამ ფიზიკური მოვლენების ჩვენი ცოდნის ფორმულირება არა მხოლოდ დამოკიდებული გახადა ცნობიერი რიგის კვლევის შედეგებზე მოვლენებისა, რომლებიც ყოველთვის თან ახლდნენ და ახლაც მეგზურობენ პირველთა კვლევას, არამედ ახლა ფსიქოლოგიის ან რომელიმე X-მეცნიერებისგან, რომელიც ცნობიერების თეორიით არის დაკავებული, გარკვეულ იდეალიზაციებსა და აბსტრაქციებს მოითხოვს, რომლებსაც უნარი შესწევთ შუქი მოჰფინონ დაკვირვების მოვლენას მის იმ ნაწილში, რომელშიც ის, თვით მისი ფენომენი, ზოგადად ფესვებით მიდის მგრძნობელი და ცნობიერი არსებების მდგომარეობაში ბუნების სისტემაში.

ამით იმის თქმა მსურს, რომ დაკვირვების ცნებამ, რომელიც იმგვარად არის აგებული, რომ იმ ცნობიერ პროცესთა იმპლიკაციები გამოავლინოს, რომლებიც ფიზიკური მოვლენებისა და პროცესების ფორმულირების ნაწილია (რასაც კლასიკური ტრანსცენდენტალური ანალიზიც ახორციელებდა), შ ე ი ნ ა რ ჩ უ ნ ე ბ ს რ ა ჰ ო მ ო გ ე ნ უ რ ო ბ ა ს, ამასთანავე სივრცე უნდა გაშალოს ცნობიერების იგივე მოვლენების ანალიზისა და გაგებისთვისაც, როგორც განსაზღვრულ არსებათა სიცოცხლის მდგომარეობებისა, რომლებიც იბადებიან, ვითარდებიან, ურთიერთობენ, იცვლებიან და კვდებიან.

მსგავსი ამოცანის გადაწყვეტა შესაძლოა ყოფილიყო პასუხი XX საუკუნის ფილოსოფიასა და მეცნიერულ კულტურაში მომწიფებულ პრობლემაზე, რომელიც სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ მეცნიერული კვლევის იმ სტილს, რომელიც ახლაა გაბატონებული, არ ძალუძს ერთ, ლოგიკურად ჰომოგენურ კვლევაში ეს ორი განსხვავებული რამ გააერთიანოს – ის, თუ როგორ ვიკვლევთ ჩვენ ფიზიკურ მოვლენებს და მათ ობიექტურ გაგებას ვაღწევთ და ის, თუ როგორ ძალგვიძს ამასთანავე გაგება – მეცნიერულად, ობიექტურად – იმ ცნობიერი და ცხოვრებისეული მოვლენებისა, რომლებიც პირველ (ანუ ფიზიკურ) მოვლენათა კვლევისა და გაგებისას შეინიშნება (როგორც, სხვათა შორის, უამისოდაც). ხოლო მოვლენათა ორი რიგის ანალიზის საშუალებათა უნიფიკაცია – ფიზიკური რიგისა და ცნობიერების რიგის – აშკარად აუცილებელია (ანუ, ფაქტობრივად, ამით მეცნიერებათა ორი ციკლი გაერთიანდება – ფიზიკური მეცნიერებებისა და სიცოცხლისა და ცნობიერების შესახებ მეცნიერებების). სამყაროს ინტელექტუალურად დამაკმაყოფილებელი, სრული სურათი ვერ ითმენს საკუთარ თავში ასეთ ხარვეზს. სხვა სიტყვებით, საუბარია შესაძლებლობის რეალიზაციის შესახებ (რომელსაც ყოველი სრული და თვითკმარი ნატურალური ფილოსოფია გულისხმობს) ერთგვარი ე რ თ ო ბ ლ ი ვ ი გ ა ნ ხ ი ლ ვ ი ს ა, ერთი მხრივ, ობიექტური ფიზიკური პროცესებისა, ხოლო, მეორე მხრივ, მათთვის გარეშე ცნობიერი მოქმედებებისა და მდგომარეობების, ანუ ისეთი განხილვის, რომ პირველთა გამოხატვა (მათი ს ა კ უ თ ა რ ი კ ა ნ ო ნ ე ბ ი ს მიხედვით, რომლებიც გამოხატულებაშია ფორმულირებული) დასაშვებს ხდიდეს სიცოცხლისა და ცნობიერების ისეთი მდგომარეობების დაბადებას და არსებობას (ჩვენთვის გ ა ს ა გ ე ბ ი ს), რომლებშიც თვით მათივე აღწერა ხერხდება და რომლებიც, იმავდროულად, წარმოადგენენ არსებათა იმ განსაზღვრული გვარის ი ს ტ ო რ ი ი ს ელემენტს, რომელსაც „ადამიანები“ ან „კაცობრიობა“ ეწოდება.

სწორედ ამ დელიკატურ პუნქტში შეიჭრა რიგი მეცნიერებებისა, რომლებიც XX საუკუნისთვის არის სპეციფიკური. აქ მე მხედველობაში მაქვს არა მხოლოდ ფარდობითობის თეორია და კვანტური მექანიკა, რომლებშიც ეს შეჭრა უდავოა, არამედ ისეთ „ორაზროვან“ მეცნიერებასაც ვგულისხმობ, როგორიც ფროიდის ფსიქოანალიზია. კულტურისა და მეცნიერული აუდიტორიის მიერ ფსიქოანალიზის აღქმის თვით უჩვეულობა იმას კი არ მოწმობს, რომ ფსიქოანალიზი, როგორც ხანდახან ამბობენ, XX საუკუნის ერთგვარ მითოლოგიას წარმოადგენს, არამედ მეცნიერული კვლევის ჩვენეული ჩვევების შეცვლის სირთულეს, რომლის ფესვები, სხვათა შორის, დაკვირვების (ანუ, რაციონალურობის) იმ ცნებაშია გადგმული, რომელიც ჩამოყალიბდა და კლასიკური მეცნიერების საფუძვლად დევს.

დასაწყისისათვის ამ პუნქტის გამყარებას შევეცდებოდი, საქმის მსვლელობასთან ერთად კი იმ გარდაქმნათა მაგალითებს მოვიტან, რომლებიც ბუნებაზე დაკვირვების ჩვენი შესაძლებლობების პირობებში ფარდობითობის თეორიის, კვანტური მექანიკის და იდეოლოგიის თეორიის (რომელიც სათავეს მარქსიდან იღებს და რადიკალური აზრით არაკლასიკურია, ანუ განსხვავდება კლასიკური ონტოლოგიისა და ეპისტემოლოგიის ჩვევებისგან) მიერ არის წარმოებული, ასევე მოვიხმობ მაგალითებს ფსიქოანალიზიდან და ა.შ., ამ ყველაფრიდან კი რაიმე გაკვეთილს გამოვიტანთ, რომელიც იმ ამოცანის კალაპოტში მიედინება, რომლის შესახებ მე უკვე ვისაუბრე და რომლის რეზიუმირება ასე შეიძლება: ზოგადად, საუბარი ფაქტობრივად მიმდინარეობს რაციონალურად წვდომადი მოვლენების ერთგვარი გაფართოებული ონტოლოგიის შესახებ, ონტოლოგიისა, რომელიც ასევე მოიცავს რეგიონს „ფსიქიკა – ცნობიერება“.

ამისათვის კი, რასაკვირველია, უკან უნდა დავბრუნდეთ, ჩვენი მეცნიერების საწყისებთან, და ხელახლა გავაანალიზოთ, გულდასმით გავყვეთ იმ მოვლენებთან მიმართებით ცოდნისა და გამოცდილების მიღების გზებსა და პროცესებს, რომლებიც კლასიკურ მეცნიერებაშია შემუშავებული.

თავდაპირველად მათ შედეგს შეგახსენებთ: წიაღში ფიზიკური თეორიისა, რომელიც ბუნებრივ მოვლენებს იკვლევს და ფიზიკური სამყაროს ერთგვარი ობიექტური და ინტელექტუალურად შეღწევადი სურათის მიღწევას ცდილობს, ჩვენ არ შეგვიძლია (თვით ამ თეორიის წიაღში) იმ საშუალებების გაგება, რომლებსაც ამ სურათის ასაგებად ვიყენებთ. იმდენად, რომ ისეთი მეცნიერიც კი, როგორიც ფონ ნეიმანია, ცდილობდა რა აეხსნა, თუ საიდან ჩნდება ფიზიკურ თეორიაში ფარდობითი მნიშვნელობები და განუსაზღვრელობები, ამ ფარდობითი მნიშვნელობებისა და განუსაზღვრელობების წარმოშობას იმ ფაქტს უკავშირებდა, რომ თეორიას (ფიზიკურ თეორიას) საქმე აქვს მოვლენებთან, რომლებიც ბუნების ჯაჭვში იწყება, ხოლო ბოლოვდებიან ჩვენთვის სრულიად გაურკვეველ დამასრულებელ რგოლში, არიან რა რეგისტრირებულნი ასახვის ჩვენი აპარატების მიერ, ასახვის ამ აპარატების მდგომარეობათა ჩვენ მიერ გაცნობიერებით.¹

და აი, ეს ცნობიერება, რომელიც ჩვენ მიერ ფიზიკურ მოვლენათა ჯაჭვის ფიქსირების უკანასკნელ რგოლს წარმოადგენს და რომლის გარეშე ჩვენ საერთოდ არ შეგვიძლია მათ შესახებ მსჯელობა და რაიმეს ცოდნა, არ შეგვიძლია დავაფიქსიროთ ზუსტი ცნებებით. ამით სამყაროში ფიზიკურ მოვლენათა ზუსტ სურათს ჩვენ შევიძენთ ცნობიერ მოვლენათა გაუგებლობის ფასად. ხაზს ვუსვამ – ჩვენი მ ე ც ნ ი ე რ უ ლ ი გაუგებლობისა. როგორც ცოცხალი არსებები, ჩვენ განვაგრძობთ გაგებასა და ერთობ თავისუფლად ორიენტირებას და ცხოვრებას ცნობიერ მოვლენათა სფეროში, მაგრამ მათთან მიმართებით თეორიის აგება არ შეგვიძლია. სხვა სიტყვებით, ჩვენ არ შეგვიძლია ცნობიერი მოვლენების ფიქსირება ობიექტურად, რაც ადამიანსა და სიცოცხლეს – ეს კი უმთავრესი შედეგია – გამოხატული ფიზიკური უნივერსუმისადმი უცხოდ აქცევს, ამოაგდებს მათ მისგან.

დავიმახსოვროთ ეს შედეგი და იქ დავბრუნდეთ, საიდანაც დავიწყეთ. მე ვთქვი, რომ კლასიკური ფილოსოფია გვაძლევს ერთგვარ ონტოლოგიას გონებისა, რომელიც ფიზიკურ სხეულებს აკვირდება. „შეფუთული“ სახით როგორი წესები და სრულიად ზოგადი წინაპირობები, და ასევე ფილოსოფიური ხასიათის დაშვებები იყო აქ მოქცეული? ჩავუფიქრდეთ თვით ცნებას „ფიზიკური სხეული“, განვიხილავთ რა მას, რასაკვირველია, ფილოსოფიური დაშვებებისა და ცნებების მხრიდან, ჩავუფიქრდეთ იმას, თუ სამყაროს როგორი ონტოლოგია გვეძლევა ამ ცნებებით.

უხეშად თუ ვიტყვით, ფიზიკური სხეული ისეთ მოვლენას ეწოდება, რომელიც სრულად არის სივრცობრივად გამოხატული თავის შინაარსში, ანუ ყოველივე ის, რაც ჩვენ ამ მოვლენის სტრუქტურის, მისი შემადგენლობისა და აგებულების შესახებ შეგვიძლია ვქვათ, იმგვარია, რომ ის სრულად არის გაშლილი გარესივრცობრივი დაკვირვებისთვის ან (თუ საუბარი იდეალურ აბსტრაქტულ ობიექტთა ან ე.წ. დაუკვირვებად თეორიულ „არსთა“ შესახებაა) გადაწყვეტადია გარე სივრცის რომელიმე დაკვირვებად ნაწილზე. ამ აზრით ცნებები „ობიექტური“ და „სივრცობრივი“ თანხვდებიან, შესაძლებელია მათი გამოყენება მძიმის დასმით, ისევე, როგორც ცნებისა „გარე დაკვირვება“. უკანასკნელი დამატებიდან ცხადია, რომ „ობიექტურის“ იგივეობრივი აქ არის „გარე“ (ანუ სივრცობრივი), ხოლო „სუბიექტურის“ – „შინაგანი“: ფიზიკურის სახით განხილულ მოვლენებში არ შეიძლება იყოს შინაგანი, ანუ ისეთი, რაც მითითებებში, განმარტებებში, დასაბუთებებსა და ა.შ. დაშვებული იყოს დროსა და სივრცეში მოვლენების ლოკალიზაციასა და კვალდაკვალ მიყოლას მიღმა (რაიმეს სახით, რაც აღჭურვილია „პირველადი ძალებით“, „თვისება-მიდრეკილებებით“, როგორიცაა: „სწრაფვა“, „თავის არიდება“, „სურვება“, „დაფიქრება და ამიტომ რაიმეს გაკეთება“ და ა.შ.).

აქედანვე მოდის კლასიკური რაციონალურობის მეორე კანონი, დაკავშირებული ყოველივე გაცნობიერებადისა და გაგებადისათვის სივრცული არტიკულაციის მინიჭებასთან, წესი, რომელიც, ობიექტურობასთან ერთად, ასევე განსაზღვრავს განსახილველ მოვლენათა „მატერიალურობას“. მხედველობაში მაქვს გაიგივება (რაც წარმომავლობას დეკარტესგან იღებს) „მატერიალურობისა“ სივრცულობასთან (ანუ გარეგან გამოხატულებობასთან დამკვირვებლისთვის), რაც ერთადერთია, რის მიხედვითაც სამყაროს ზემოქმედება ჩვენზე ან შესაძლო დამკვირვებელზე შეიძლება იყოს (და იქნება) განხილული, როგორც მ ა ტ ე რ ი ა ლ უ რ ი, გამოცდილებით მოცემული (და დაექვემდებარება თვალსაჩინო წარმოდგენას „კონტაქტის“, „შეხების“, „დარტყმის“, „ურთიერთგანწყობის“ და ა.შ. ხატების მეშვეობით). ეს არის ცდისეული მეცნიერების უდიდესი პრინციპი: ის, რისი აღქმაც გრძნობის ორგანოებით ხდება, მხოლოდ მატერიალური სხეულები და მათი მოქმედებებია. ცხადია, რომ სივრცისა და მატერიის გაიგივებას ღრმა ფილოსოფიური და მეთოდოლოგიური აზრი გააჩნია. თუ ჩვენ „მატერიის“ ცნების ქვეშ გვაქვს რაიმე, განსხვავებული ცნობიერებისგან, რომელსაც შინაგანი (ფსიქიკური) განზომილება გააჩნია, ხოლო ვაღიარებთ ამ უკანასკნელის არასივრცულობას, მაშინ „მატერიალური პროცესების“ ქვეშ ჩვენ, რასაკვირველია, მხოლოდ და მხოლოდ იმას ვგულისხმობთ, რაც სრულად გამოხატავს საკუთარ თავს თავისი სივრცული მდებარეობით, რაც გარე დაკვირვებას ექვემდებარება.

ასეთი გარედაკვირვება, რომელსაც უნარი შესწევს, ობიექტური წესით გაშალოს საგნის არსი, მისი აგებულება და კანონები, განსაზღვრებითაა რეფლექსიური, ანუ შემდეგ მისი დასახვა კლასიკური წესით ხდება – „კოგიტოს“ (ანუ ტრანსცენდენტალური „მე“-ს) დეკარტესეული წესით. „კოგიტოს“ ტერმინი ანუ ცნება, „კოგიტოს“ წესი მოვლენათა მთელ ერთობლიობაში გამოყოფს მოვლენათა ერთ კატეგორიას, რომლებიც უშუალო უტყუარობის თვისებით ხასიათდებიან და ფლობენ მას, ისეთს, რომ მოვლენა თავისი თავის მეშვეობით არის გასაგები და თავისი გაგებისთვის არანაირ დამატებით ვარაუდებს საჭიროებს, არ საჭიროებს იმას, რომ ჩვენ ის დავშალოთ და მის განსამარტავად რაიმე სხვა მოვლენებს მივმართოთ, არ საჭიროებს მათზე დაყვანას; მისი გაგება თვით მისი მეშვეობითაა შესაძლებელი. და, რაც მთავარია – მას არ გააჩნია რეფერენტი თავის გარეთ (თვითრეფერენტულია). სწორედ ასეთია ცნობიერების ფ ე ნ ო მ ე ნ ი.

ამასთან, მის ქვეშ იგულისხმება არა ჩვენ მიერ გაცნობიერებადი ესა თუ ის კონკრეტული შინაარსი, არამედ თვით ამბავი, ცნობიერების მოვლენა, რომლის უნივერსალურ ფორმაში (თუ ის მოხდა) უწყვეტი და შემდეგ კი თავისი თავის შიგნით განურჩეველი წესითაა დაკავშირებული ორი უკიდურესი ცნება: საქმის ამა თუ იმ მდგომარეობის აღქმადობა სინამდვილეში და ცნობიერება, რომ „მე სწორედ საქმის ამ მდგომარეობას აღვიქვამ“. ესაა წმინდა და მარტივი ფ ო რ მ ა – იმ აზრით, რომ მისი ცნობიერი შინაარსი არ შეიძლება იყოს განხილული, როგორც გრძნობის ორგანოებიდან მიღებული (შესაბამისად, ის ტრანსცენდენტალურია) და რომ მის ერთობ გაშლილ და სრულებით არა წერტილოვან სფეროში ჩვენ სხვა ვერანაირ საგანს ჩავდგამთ, რომელიც, თავის მხრივ, თვითონ არ ფლობს ცნობიერების თვისებას (ფაქტობრივად – ცნობიერების ცნობიერებას).

ამგვარად, კოგიტალური ცნობიერება არის ცნობიერების მიერ ყოველ გაცნობიერებად შინაარსში თვით ფაქტის მოხელთება, რომ „მე მას ვაცნობიერებ“, რითიც ამოიწურება კიდეც ეს შინაარსი, როგორც ცნობიერი მოვლენა. ვთქვათ, გაცნობიერებადი ფიზიკური ტკივილის შინაარსი არის ამ ტკივილის ცნობიერება; ხოლო, ამ ტკივილის გაცნობიერება – თავის იგივეობაში ამბის ხდომილების ცოდნასთან – არ არის დამოკიდებული იმაზე, რომ ჩვენ შეგვეძლო დაგვემტკიცებინა, სინამდვილეში ასეთი ტკივილის მიზეზი არ არსებობს, რომ ეს ჩვენ მხოლოდ გვეჩვენება. არ აქვს მნიშვნელობა – გვეჩვენება ეს თუ არა – რადგან გაცნობიერებადი მოვლენის შინაარსი, როგორც გაცნობიერების ფენომენისა, მთლიანად ც ნ ო ბ ი ე რ ე ბ ი ს მიერ არის მოცემული.

სხვა სიტყვებით, მოცემულ შემთხვევაში მოვლენის ხდომილების კონცეპტუალური ცნობიერება ემთხვევა მის შინაარსს, ხოლო ეს უკანასკნელი არ შეიძლება გამიჯნულ იქნეს პირველისგან. ფსიქოლოგს ან ფიზიოლოგს ძალუძთ იმის ჩვენება, რომ სუბიექტის მიერ ტკივილის გაცნობიერება ან შეგრძნება გარკვეულ ილუზიათა მიზეზით წარმოიშვა, რომლებიც გარკვეული ფიზიკური მიზეზებითაა გამოწვეული, მაგრამ ამ სახის ვერცერთი კვლევა ვერ გააუქმებს ტკივილის მოცემულ მოვლენას, როგორც მოვლენას გაცნობიერებადისა. ასეთ მოვლენებს განეკუთვნება „კოგიტოს“ ტერმინი. მაშინ ასეთი მოვლენები განიხილება, როგორც აბსოლუტური. რა არის „აბსოლუტური“? აბსოლუტურს წარმოადგენს ის, რაც საკუთარი თავის გასაგებად სხვა არაფერს საჭიროებს, ის, რაც შეიძლება გაგებულ იქნეს თვითონ თავისი თავის მეშვეობით. რა არის „ფარდობითი“? ფარდობითი არის ის, რასაც ჩვენ ვიგებთ სხვა რამის გაგებიდან გამომდინარე და პირველის მეორესთან შედარებით, ერთისა – სხვასთან (მაგალითად, მდებარეობა გარეშე სივრცეში ყოველთვის ფარდობითია).

თუ ჩვენ რომელიმე მოვლენა გვესმის სხვა მოვლენებისგან დამოუკიდებლად, მაშინ ის „აბსოლუტურია“. ამ აზრით ცნობიერება კლასიკური ფილოსოფიისთვის არის აბსოლუტური უტყუარობა (ან ცნობიერების მ ო ც ე მ უ ლ ო ბ ა აბსოლუტურ უტყუარობას წარმოადგენს).

კლასიკურ ფილოსოფიაში (განმეორებით ვამბობ) ფორმულირდება თეზისი, რომ ცნობიერების მოცემულობა ან მოცემულობები წარმოადგენენ უშუალო, შემდეგ კი დაუყვანელ სიცხადეს, რომლებიც შესაძლოა სხვა დანარჩენის გაგების საფუძვლად იქნეს ჩადებული. ყოველივე გაგებადი სხვა იქნება ფარდობითი, მხოლოდ ცნობიერების მოცემულობა (ან მოცემულობები) ფლობს უშუალო სიცხადეს ანუ აბსოლუტურობას. მაგრამ აქ იგულისხმება არა ც ნ ო ბ ი ე რ ე ბ ი ს თ ვ ი ს რაიმეს მოცემულობა, არამედ მოცემულობა ც ნ ო ბ ი ე რ ე ბ ი ს ა. ეს არის არა გ ა ც ნ ო ბ ი ე რ ე ბ ა დ ი შინაარსი, არამედ გ ა ც ნ ო ბ ი ე რ ე ბ ი ს ფენომენი. გაცნობიერების ეს ფენომენი რეფლექსიურია, რადგან, როგორც ვიხილეთ, ჩვენ ცნობიერების განსაზღვრაც კი არ შეგვიძლია, თუ ცნობიერების ცნობიერებას ანუ, თვითცნობიერებას არ დავუშვებთ. მაგრამ თვითცნობიერება არა ემპირიული ფსიქოლოგიური აზრით, როგორც, მაგალითად, „გაცნობიერება ჩემ მიერ ჩემი თავისა“, როგორც ერთგვარი რეალური ემპირიული ფსიქოლოგიური სუბიექტისა, არამედ რაიმე მომხდარი მოვლენის შინაარსის ცოდნის ფაქტთან ურღვევობის აზრით, ფაქტთან, რომ ეს მოვლენა მოხდა. საუბარია კოგიტალური და არა ფსიქოლოგიური აქტების შესახებ.

კოგიტალურ ანუ რეფლექსიურ ცნობიერებაში ჩვენ ერთდროულად ვიხელთებთ საგანს იმ ოდენობით, რა ოდენობითაც მოსახელთებელ და აზრობრივად ხილულ საგანთან ერთად იმ აქტებსა თუ სქემებს მოვიხელთებთ, რომელთა საშუალებითაც ეძლეოდა ეს საგანი ცნობიერებას. ასეთი რეფლექსიური პროცედურა ობიექტივაციის ჩვენს შესაძლებლობებს განსაზღვრავს.

რა არის ობიექტივაცია? ესაა ჩვენი ცნობიერების ის შინაარსები, რომელთა შესახებ შეგვიძლია ვამტკიცოთ, რომ მათ შესაბამის ობიექტებს ჰქონდათ ადგილი ან სინამდვილეში მოხდა, ანუ ცნობიერების ისეთი შინაარსები, რომლებიც შეგვიძლია გამოვაცალკევოთ სუბიექტის მდგომარეობებისგან, რომლებიც არ არის დამოკიდებული ამ უკანასკნელებზე და რომლებიც შეგვიძლია განვიხილოთ, როგორც სინამდვილეში (და არა წარმოდგენებსა და მათ კავშირში) მომხდარი. მაგრამ თავისთავად იგულისხმება, რომ ჩვენი ცნობიერების ყოველი შინაარსის ობიექტივირება, ჩვენი საკუთარი მდგომარეობისგან გამოცალკევება არ შეგვიძლია. ხოლო რისი ობიექტივირებაც შეგვიძლია, მხოლოდ განსაზღვრული წესების, წინაპირობებისა და დაშვებების საფუძველზე. უკანასკნელთა რიცხვში ფიგურირებს ერთი ძირითადი დაშვება, რომელიც „კოგიტოს“ აქტის სწორედ რომ რეფლექსიურ ხასიათს უკავშირდება, კერძოდ: ობიექტივაციის შესაძლებლობა გულისხმობს, რომ სამყაროს მოვლენები, რომლებსაც სუბიექტი აკვირდება (ნებისმიერი სუბიექტი – ადამიანი ან რაიმე სხვა, მაგრამ რომელიც თავისი ფორმალური იგივეობითა და მუდმივობით ცნობიერების განსაზღვრებას აკმაყოფილებს და არ ახორციელებს რაიმე ცვლილებებს სამყაროს ქმედებებში), სამყაროში თითქოს ორჯერ ხდება – ერთხელ სტიქიურად და სპონტანურად, გვხვდება რა თავის ზემოქმედებაში ადამიანურ ან რაიმე სხვა შემგრძნობ და გამაცნობიერებელ მოწყობილობაზე, შემდეგ კი მეორდება ცნობიერად კონტროლირებადი, კვლავწარმოებითი და კონსტრუქციული სახით.

ფიზიკური მოვლენების ან ბუნების შესწავლისათვის ეს ნიშნავს, რომ ამბები სამყაროში, სამყაროს მოვლენები – ისეთები, რომელთა შესახებ ჩვენ შევძლებდით რაციონალურად რაიმეს გამოთქმას და რომლებსაც ჩვენ ობიექტივირებულად წარმოვადგენდით ჩვენი შეგრძნებებისგან გამოცალკევებითა და დამოუკიდებლად, განმეორებულ და კვლავწარმოებულ უნდა იქნენ დაკვირვების რაიმე სივრცეში, რომელიც დაკვირვების თვით ცნობიერი მდგომარეობების განსაზღვრულ უწყვეტობას უზრუნველყოფს. სხვა სიტყვებით, „კოგიტოს“ აბსტრაქცია ცნობიერების ზოგიერთ ზეემპირიულ, უწყვეტ აქტს გულისხმობს. საგანს თითქოს არ შეუძლია „ამოხტეს“ მისგან, იმ აზრით, რომ ის არ შეიძლება ფლობდეს ზოგ, პირობითად ვთქვათ, ჩრდილოვან მხარეებს ან ხვრელებს, რომლებიც დროის რაიმე მომენტში ან სივრცის რაიმე ადგილას დაკვირვებაში უწყვეტ გაშლას არ ექვემდებარებოდნენ.

სხვა სიტყვებით, „კოგიტოს“ პროცედურის ჩარჩოებში შემოდის კვლავსაწარმოებელი გამოცდილების უწყვეტობის პრინციპი, რომლის გარეშე ფიზიკური ცოდნა არ არსებობს. ხოლო, ვინაიდან რეფლექსიური პროცედურის ჩარჩოებში გამოცდილების უწყვეტობაა შემოტანილი, ეს გულისხმობს ანუ იმავდროულად იძლევა სუბიექტის (დაკვირვების სუბიექტის) ერთგვარ თვითიგივეობრიობას. იგულისხმება, რომ არსებობს ერთგვარი „ერთი ცნობიერება“ – გასაცნობიერებელი მოვლენების ან მოვლენათა დაკვირვების უწყვეტი მატარებელი. მოკლედ რომ ვთქვათ, დაკვირვების სივრცის ყოველ წერტილშია შესაძლებელი დაკვირვების (უწყვეტი) გადატანა, რომელიც მის არცერთ წერტილში არ ირღვევა. ნებისმიერ მათგანთან მიმართებით, მათ შორის ისეთთან, რომელშიც მე, როგორც დამკვირვებელი, არ ვიმყოფები, მოქმედებს შესაძლებლობა მასში რეფლექსიურად გადატანისა და მასში „ერთი და იმავე ცნობიერების“ კვლავწარმოებისა, ანუ საკუთარი თავის ქცევა იმ მოვლენათა ცნობიერ მატარებლად, რომლებიც იმ წერტილში სპონტანურად და უჩემოდ მოხდა. მე შემიძლია მათი აღდგენა, ანუ მათი დაყვანა რომელიმე ერთ (ტრანსცენდენტალურ) სუბიექტზე, როგორც მათ ავტონომიურ და სასრულ წყაროზე.

მაგალითად, დაკვირვების კლასიკური სტრუქტურის მარტივი წანამძღვარი შემდეგში მდგომარეობს: ცოდნა, ექსპერიმენტი (თუ ექსპერიმენტს ცოდნის სახით განვიხილავთ) მტკიცებითია, თუ კვლავწარმოებას ემორჩილება, ანუ ნებისმიერ სხვა ადამიანს სივრცის სხვა ადგილას და სხვა დროს უნდა გააჩნდეს მისი კვლავწარმოებისა და იმავე შედეგების მიღების შესაძლებლობა. შესაბამისად, „ც ო დ ნ ი ს“ ცნებაში ტავტოლოგიურად არის მოქცეული ვარაუდი, რომ იმისთვის, ვისთვისაც ცნობილია საგანი A, ასევე ცნობილია თავისი გონების მდგომარეობა A-ს მიმართ (ანუ, ცნობიერება გამჭვირვალეა საკუთარი თავისთვის).

მეტიც, მდგომარეობა გონებისა, რომელშიც ცნობილია რომელიმე საგანი A, ერთნაირია დამკვირვებლებისა და მათი მდგომარეობების მთელ სივრცეში, ანუ ფაქტობრივად ნებისმიერ მოცემულ მომენტში მ დ ე ბ ა რ ე ო ბ ს მრავლობითად შეტყობინებული სახით. სხვათა შორის, კლასიკურ ფილოსოფიაში აქედან ჩნდებოდა გარდაუვლად, თუ ფიზიკის ენით გამოვთქვამთ, შემოტანილ განსაზღვრებათა უსასრულო მნიშვნელობები. მაგალითად, ასეთი იყო წარმოდგენა ერთგვარი ჰიპოთეტიური, ზემძლავრი, „ღვთიური“ ინტელექტისა, რომლისკენ გადასვლა ადამიანურიდან მხოლოდ ზღვრული სახითაა შესაძლებელი. მაგრამ ასეთი ზღვრული გადასვლა დასაშვებია, რადგან იმთავითვე იგულისხმება, რომ ადამიანის გონება თანა-ნათესაური, თანა-ბუნებითია, მონაწილეობას იღებს ამ ჰიპოთეტიურ, მომენტში „ყოვლისმომცველ“ და „ყველგანმსუფევ“ ღვთიურ ინტელექტში, რომლის ხატი ასაბუთებს კიდეც ცნობიერი გამოცდილების უწყვეტობის დაშვებას, რომელიც, თავის მხრივ, იმის პირობაა, რომ ჩვენ საერთოდ რაიმე ობიექტურის გამოთქმა შეგვიძლია რაიმეს შესახებ. მეტიც, „თანდაყოლილ იდეათა“ დეკარტესეული თეორია ასევე სრულიად ცხადად გამომდინარეობს ცნობიერი დაკვირვების უწყვეტობის დაშვებიდან (ან, ფაქტობრივად, ერთგვარი ზეემპირიული ცნობიერებისა), თუმცა ყველასათვის ცხადია, რომ რეალური ცნობიერება დისკრეტულია, აქტუალიზდება დროსა და სივრცეში გამიჯნულ თავებში და შინაგან მდგომარეობათა შენაცვლებაში მათ შორის და მათ შიგნით, და არავინ აზროვნებს უწყვეტად, და არავინ აცნობიერებს უწყვეტად. მაგრამ „თანდაყოლილობის“ ანუ „ტრანსცენდენტალური აპრიორის“ (კანტისეული ვარიანტით) პრინციპი სხვას გულისხმობს, კერძოდ, ცნობიერების სტრუქტურული და არალოკალური ელემენტების არსებობას, რომლებიც არ დაიყვანება სასრულ დროსა და სასრულ სივრცეში დასრულებადი ნებისმიერი გამოცდილების შინაარსზე (ამ აზრით – ემპირიულმიღმა) და რომლებიც „ერთი ცნობიერების“ უწყვეტობას უზრუნველყოფენ.

როგორც ვხედავთ, ყველა ეს საგანი სრულიად ცხადად უკავშირდება კლასიკური რაციონალიზმის იმ პრინციპს, რომელიც დასაწყისშივე და, თითქოს, რეფლექსიის პრინციპისა და გამოცდილების უწყვეტობის პრინციპისგან დამოუკიდებლად ჩამოვაყალიბე, კერძოდ – პრინციპთან სივრცულობისა, ანუ საგნის სრული სივრცულობის არტიკულირებადობის მოთხოვნასთან საკუთარ თავს მიღმა (რაც გარე დაკვირვებისთვის ხელმისაწვდომია), როგორც პირობასთან იმისა, რომ ჩვენ საერთოდ შეგვიძლია მის შესახებ მეცნიერულად ვიცოდეთ რაიმე. მაგრამ სწორედ აქედან იწყება არაკლასიკური რაციონალურობის პრობლემები, აქ იკვრებიან ისინი და ხანძრის მსგავსად ვრცელდებიან ყოველივე დანარჩენზე.

ცხადია, რომ ცნობიერ მოვლენათა მთელი პრობლემა, სამყაროს მეცნიერულ სურათში მათი შეტანის მთელი სირთულე სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ ცნობიერი მოვლენები, განსაზღვრების თანახმად, თითქოს იხვევიან რა ერთმანეთზე და საკუთარ დროსა და სივრცეს ქმნიან, გვისხლტებიან ჩვენ, უსხლტებიან ჩვენს დაკვირვებას, იმ დაკვირვებას, რომელიც კლასიკური წესებით არის ჩამოყალიბებული, ანუ იმას, რომელიც შეიძლება გამოყოფილ იქნეს (საგნებისაგან განცალკევებით) დაკვირვების გ ა რ ე შ ე ს ი ვ რ ც ი ს სახით.

მარტივი ილუსტრაცია მოვინიშნოთ შემდეგისათვის. როგორც მე უკვე ვთქვი, გამოცდილების უწყვეტობა (ის კი არის პირობა მეცნიერული გამონათქვამებისა საგნების შესახებ, რომლებიც ამ გამოცდილებას ეძლევა) გულისხმობს დაკვირვების გადატანას მთელ ველზე, ანუ ჩემს შესაძლებლობას, დაკვირვების სივრცის ნებისმიერ წერტილში ვიყო იქ მიმდინარე (ან საერთოდ, გაცნობიერებადი) მოვლენების, ამბების ინტელიგიბელური შინაარსის რეფლექსიურად უწყვეტი მატარებელი. მაგრამ უკვე სწავლების მარტივი მაგალითი – თუ ჩავუფიქრდებით – უსხლტება ამ უწყვეტობას, უფრო რთული მოვლენების შესახებ რომ აღარაფერი ვთქვათ, რომლებიც, მაგალითად, გამოვლენილია ფსიქოანალიზის მიერ. მე ჩემს ამოცანას შემოვფარგლავ (რადგან ყველა დანარჩენი, უფრო რთული პრობლემა წინ გველის) ცოდნისა და სწავლების შეთვისების ფენომენის მარტივი თვისების შეხსენებით. კლასიკურ პედაგოგიკაში, ის კი მხოლოდ კერძო ელემენტია აზროვნების ზოგადი კლასიკური სტილისა, ფაქტობრივად, იგულისხმება ათვლის ერთგვარი პრივილეგირებული სისტემა (ამ აზრით კი ერთ-მთლიანი და აბსოლუტური) – ისეთი, რომ ცოდნის გადატანა დროისა და სივრცის ნებისმიერი წერტილიდან დროისა და სივრცის სხვა წერტილში (მათ შორის, სწავლებისა და შეთვისებისას – ერთი თავიდან მეორეში) ამ ველის ყველა წერტილში ერთი მთლიანი (ან თვითიგივეობრივი) სუბიექტის რეკონსტრუქციასა და აღდგენაზე სუფევს. ეს ნიშნავს, რომ ყველგან „ერთი და იგივე“ ხდება, რომ შესაძლებელია მიღებულ იქნეს არჩეული, დაკავშირებული და დასაბუთებადი მონაცემების, წარმოდგენებისა და ცოდნის ერთრეფლექსიური, ავტონომიური და სასრული წყაროს შენაცვლების საფუძველზე.

ამ აზრით, ველი „ნორმალიზებულია“ და იგულისხმება, რომ დრო, დახარჯული შემდგომში გაერთიანებული წერტილების გარდაქმნასა და ტრანსფორმაციაზე, შეგვიძლია არ გავითვალისწინოთ, ანუ გარდაქმნა ი გ უ ლ ი ს ხ მ ე ბ ა ა ღ ს რ უ ლ ე ბ უ ლ ა დ, მყისიერად (ამ აზრით წერტილები უზომოა, იდეალურია). ჩვენ ხომ ცნობიერების, დაკვირვების, ასახვისა და ა.შ. შესახებ საუბრისას თითქოს ყოველთვის ორ სკამზე ვსხედვართ: ჩვენ ერთდროულად რაღაც დამოუკიდებელი საშუალებებით ვხედავთ, როგორც ცნობიერების საგანს (რომელიც, მაგალითად, ბავშვისთვის არის მიცემული დაკვირვების რომელიმე სხვა წერტილში), ისევე ამ საგნის მოქმედებას ცნობიერებაზე, და თვით ამ ცნობიერებას – იმ ვარაუდით, რომ იქაც და აქაც აკვირდებიან ე რ თ ს ა დ ა ი მ ა ვ ე ს ა მ ყ ა რ ო ს, რომლის შესახებ ჩვენთვის ცნობილია „გზებისგან“ დამოუკიდებლად, რომელსაც ბავშვი გაივლის მისკენ და რომელიც ათვლის რომელიღაც უნივერსალურ სისტემაში არსებობს. ჩვენ მიგვაჩნია, რომ სწავლების პროცესი იმაში მდგომარეობს, რომ თუ, მაგალითად, ბავშვი იმყოფება წერტილში A, ხოლო მე, უნივერსალურ დამკვირვებელს, გამაჩნია ცოდნა იმის შესახებ, თუ რა ხდება წერტილში A, შემიძლია გადავცე ბავშვს ეს ცოდნა, ან ის, გადადგამს რა შესაბამის ნაბიჯებს თავის რომელიღაც ფარულ დინამიკურ „მრუდზე“, დროთა განმავლობაში მაინც იმის გაგებასთან მივა, რაც მე უკვე მესმის. მაგრამ, პირველ რიგში, ლინგვისტურ და ფსიქოლოგიურ კვლევათა მთელი გამოცდილება, ისევე, როგორც ანთროპოლოგიური და მითოლოგიური კვლევებისა, ადასტურებს ძველ, ჯერ კიდევ სოკრატესა და პლატონის დროიდან ცნობილ ჭეშმარიტებას, რომ ცოდნის გადარგვა ერთი თავიდან მეორეში ერთი მარტივი ონტოლოგიური ვითარების გამოისობითაა შეუძლებელი: არავის ძალუძს რაიმე გაიგოს სხვის მაგივრად, უნდა გაიგოს თვითონ, და მეტიც, თუ უკვე ვერ გაიგე, შესატყობინებელს ვეღარ გაიგებ: მხოლოდ იმის გაგება შეიძლება, რაც უკვე გაიგე (ამ აზრით – საკუთარი თავიდან, „გახსენებით“). „თვით“² გაგების ამ აქტის გამოტანა ასეთი გაგების განპირობების არცერთი ჯაჭვიდან არის შესაძლებელი, ის ან უნდა აღსრულდეს, ან არ უნდა აღსრულდეს, ანუ ცოდნას ვერ გადატუმბავთ ერთი თავიდან მეორეში, როგორც რაიმე სიცარიელეში გადატუმბავდით სითხეს. მე შემიძლია მაქსიმალურად შორს წავიდე, მაქსიმალურად დავავიწროვო ძაბრი, რომლის შიგნით უნდა აინთოს გაგების აქტი, მაგრამ გაგების აქტი – ის უნდა აინთოს, და მას იქიდან ვერ გამოვიტანთ, რომ მე ძაბრი დავავიწროვე. თანამედროვე ფილოსოფიის მთელმა გამოცდილებამ (მაგალითად, ეგზისტენციალიზმის, ფენომენოლოგიის, ანთროპოლოგიის და ა.შ.) გასაგებად აქცია ერთი უბრალო რამ, კერძოდ, რომ არსებობს ერთი, სრულებით არა ფსიქოლოგიური, ონტოლოგიური გარემოება, რომელიც უნიკალურად აქცევს ზოგიერთ აქტს, რომელიც აღნიშნულია სიტყვებით „პასუხისმგებლობა“, „გადაწყვეტილება“, „არჩევანი“, „გაგება“ და სხვა.

მე ჯერჯერობით ფაქტობრივად მხოლოდ კერძო მაგალითები მომაქვს იმ ონტოლოგიის დარღვევისა, რომელიც ფიზიკურ სხეულებსა ან ფიზიკურ მოვლენებზე დაკვირვებისთვისაა გამოყენებადი, ხოლო მათ მიმართ გამოყენებადი იმ მიზეზით არის, რომ მათ საკუთარი დრო და სივრცე არ გააჩნიათ. აქ ერთ რამეს უნდა გავუსვათ ხაზი, რათა გაუგებრობას არ ჰქონდეს ადგილი. ჩვენ უკვე ვიხილეთ, რომ „კოგიტოს“ პროცედურით, სხვა ყველაფრის გარდა (გარდა რეფლექსიის ცნების, დაკვირვების უწყვეტობის, ერთგვარი ზეემპირიული უწყვეტი ცნობიერებისა და ა.შ.) ასევე შემოგვაქვს დროისა და სივრცის მოთხოვნა. მაგრამ ეს დრო და სივრცე არ არის ცნებები დროისა და სივრცის შესახებ, არამედ ცოდნის პირობაა; ისინი, უპირველეს ყოვლისა, წარმოადგენენ იმ ფიზიკური პროცესების პირობათა მახასიათებელსა და დაკვირვების სტრუქტურას, რომლებშიც დამკვირვებელი მონაწილეობს, როგორც ფიზიკური არსება.

ხოლო ჩემ მიერ მოტანილი მაგალითიდან შემდგომის ფონის სახით ჯერჯერობით გვაქვს მინიშნება იმაზე, რომ სამყაროს შემადგენელში არის მოვლენათა განსაკუთრებული კატეგორია, რომლებიც (ან ჩვენი ცოდნა მათ შესახებ) აშკარად არღვევენ მითითებულ მოთხოვნას (ან მის განვრცობას მოითხოვენ). თუკი ჩვენ გვესმის, რომ ვერავის ვერაფერს ვასწავლით იმ აზრით, რომ სწავლების ან გაგების აქტი თვითონ უნდა განხორციელდეს და, როგორც ასეთი, მოცემული არ არის, ჩვენ, ცხადია, საქმე უნდა გვქონდეს ჩვენი გაგების და ჩვენი ანალიზის რაიმე სხვა ინტელექტუალურ ინსტრუმენტთან.

მეორეც, განვაგრძობთ რა მაგალითს, რათა მყისვე გავამყაროთ ეს პუნქტი, ერთ ამბავს შეგახსენებთ, ან სულაც ორს. თუ ყველა ნაშრომს ავიღებთ, რომელიც ბავშვთა ფსიქოლოგიასა და ლინგვისტიკაშია შექმნილი, ვთქვათ, ბავშვის მიერ ენის ათვისების პროცესების კვლევისადმი მიძღვნილი, ცხადად ვიხილავთ, რომ ვარაუდი (ის კი კლასიკურ მეთოდოლოგიას უკავშირდება), რომ ბავშვი ენას ითვისებს ენის ერთეულთა ან სიტუაციათა თანმიმდევრული გადასინჯვით, აშკარად არ მუშაობს. სადღაც სამი წლის ასაკში ხორციელდება ნახტომი, როდესაც ჩვენ უეცრად შეგვიძლია იმის კონსტატირება, რომ ბავშვმა იცის ენა. იმას ვერ ვივარაუდებთ, რომ მან სემანტიკური და ფორმაციული ერთეულების შესწავლითა და შეთვისებით განახორციელა ეს აქტი და შეიძინა უნარი ეშვა მართებული ფრაზების განუსაზღვრელი რაოდენობა. ასეთ ერთეულთა რაოდენობის შედარებაც კი არ შეიძლება რაოდენობასთან თავის ტვინის განგლიების, როგორც ინფორმაციის დატევისა და შენახვის ერთეულებისა. შეუძლებელია ინფორმაცია ენის ყველა სემანტიკური და ფორმატიული ერთეულის შესახებ დატეულ იქნეს, თუ თანმიმდევრულად გავივლით ყველა ერთეულს, რადგან ეს გვაძლევს რიცხვს, რომელიც მნიშვნელოვნად აღემატება თავის ტვინის დასაშვებ შესაძლებლობას.

სხვა მაგალითი განვიხილოთ – ბავშვის სქესობრივი განვითარებისა. ვართ თუ არა დარწმუნებულები, რომ ბავშვის წინაშე იგივე სამყაროა, რომელსაც ჩვენ ვუმზერთ? დარწმუნებულები ვართ, რომ უფლება გვაქვს მეთოდოლოგიურად რეფლექსიურად გადავინაცვლოთ (გამოცდილების უწყვეტობის წესების მიხედვით) ბავშვის მიერ სამყაროზე დაკვირვების წერტილში და უკან – ამ წერტილიდან წერტილში, რომლიდანაც ჩვენ ვახდენთ დაკვირვებას? კლასიკური ემპირიული გამოცდილება დაკვირვების ასეთი სივრცის ერთგვაროვნებასა და მის პირობათა უნივერსალურობას გულისხმობს. ამ მაკროსკოპული ერთგვაროვნებისა და მიზეზობრიობის ვარაუდი დღემდე იმდენად არის გაბატონებული ჩვენს აზროვნებით ჩვევაში, რომ იმ მოვლენათა გაგებას, რომლებიც ბავშვობას ეკუთვნის და ფსიქოანალიზის მიერ აღიწერება, ჩვენი ეს ჩვევა კედლის მსგავსად ეღობება. სამყარო ჩვენ მოცემული გვაქვს ათვლის ერთგვარ უნივერსალურ და აბსოლუტურ სისტემაში, საიდანაც შესაძლებელია მასში მიმდინარე მოვლენებზე გარე დაკვირვება. ხოლო ყველაფერი, რაც ასეთ კვლავწარმოებით დაკვირვებას არ ექვემდებარება ან არ გაირბენს გზებს, რომლებიც მისი „ნორმალიზებული“ ველისა და დაყვანის ფორმებით არის წინასწარ დასახული, გადახრად, ვარდნად, დარღვევად, მუშაობის თანამდევ პროდუქტად, გამოსვლისას წარმოებულ ფლუქტუაციად და ა.შ. განიხილება. ამიტომ, ვიტყვით, რომ შეშლილობა – სულიერი ჯანმრთელობის ნორმის დარღვევა, lapsus linguae³ და lapsus calami⁴ – ლინგვისტური ნორმების დარღვევა, სექსუალური გადახრები – დარღვევაა ამ ფრაზის თვით ენობრივი აზრით. თუ ფილოსოფიურ და ინტელექტუალურ სამყაროს ჩავუფიქრდებით, რომელიც იმის მიღმა დგას, თუ როგორ ვახორციელებთ მსგავსი სახის მსჯელობას, მათ განაზრებადობას, როგორც ტექსტებისა, მაშინ ისინი უმეცარი აღმოჩნდება, არაკორექტულად შობილი, რადგან ამ შემთხვევებში ჩვენ საქმე გვაქვს სხვა რეალობასთან, რომელიც აზროვნების განსხვავებულ საშუალებებს მოითხოვს.

ჩემ მიერ მოტანილი მაგალითი შებრკოლების ლოდს შეიცავს, რომელსაც ფსიქოანალიზი საწყისის სახით განიხილავს, რაც, საკუთრივ, არის კიდეც მიზეზი იმისა, თუ რატომ გულისხმობს ფსიქოანალიზი ჩვენი აზროვნებითი ჩვევების განსაზღვრულ რევოლუციას, უპირველეს ყოვლისა კი, გადახედვას ჩვენეული გაგებისა, თუ რა არის ფ ი ზ ი კ უ რ ი ფ ა ქ ტ ი, ობიექტური მოცემულობა (ფიზიკურ ფაქტში მე მოცემულ შემთხვევაში სავალდებულოდ ნივთობრივ ფაქტს არ ვგულისხმობ, არამედ ფაქტს, რომელიც შეიძლება შეუქცევლად მომხდარად ჩაითვალოს და რომლის შესახებ ჩვენ შეგვიძლია ობიექტური აზრი გამოვთქვათ). აი, მარტივი რამ ჩვენი მაგალითიდან – სქესთა შორის განსხვავება. ეს უტყუარი ფაქტია; მაგალითად, არსებობს სქესთა სხვაობა ორი წლის ბიჭუნასა და ორი წლის გოგონას შორის. ვუწოდებთ რა ამას ფაქტს, ჩვენ ვგულისხმობთ, რომ ამ ბავშვების განვითარებადი ცხოვრება მიედინება ამ (და ჩვენთვისაც საერთო) რეალობის ცნებებში, რომელიც მათთვისაც ფაქტია, მაგრამ რომელსაც თანდათანობით ეფინება ნათელი და თანდათანობით ხდება გასაგები. ხოლო ის, რასაც ისინი ახლა ამბობენ, ბავშვური, უმწიფარი ცნობიერების ცდომილებებია. მათთვის ჯერ კიდევ უცნობია რაღაც – ის, რაც ვიცით ჩვენ, რაც უეჭველად არსებობს და რაც იქაც და აქაც მოქმედებს დამოუკიდებლად იმ ინდივიდუალური გზისგან, რომლითაც ათვლის შესაბამისი სისტემა დამკვიდრდება. მაგრამ, ფსიქოანალიზმა სწორედ ის აჩვენა, რომ სქესთა შორის განსხვავება არ არსებობს, როგორც ფაქტი, ანუ, რასაც ჩვენ ვხედავთ, ის არ მოქმედებს ასეთის სახით. ფაქტის სახით ის წ ა რ მ ო ი ქ მ ნ ე ბა (ლოკალურად, ანუ რიგის გადამეტებისა და გავლისგან დამოუკიდებლად. ხოლო წ ა რ მ ო ი ქ მ ნ ე ბ ა მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ბავშვის მიერ განხორციელდება უკიდურესად რთული ფსიქიკური დამუშავება, ე.წ. „ბავშვური“ თეორიების ინტერპრეტაციია, ფანტაზირებისა და წარმოსახვის სამუშაო, რომლებიც განმარტავენ, თუ რატომ აქვს გოგონას ჩაბურცულობა იქ, სადაც ბიჭუნას ამობურცულობა აქვს.

სწორედ ეს „სამყარო სამუშაოში“ წარმოადგენს რეალობას დამკვირვებლისთვის იმ აზრით, რომ ამ სამყაროს მუშა კონსტრუქციების ხასიათზეა დამოკიდებული ფსიქიკური, ზნეობრივი და მენტალური შედეგები, რომლებიც შემდეგ ადამიანური სუბიექტის კონსტიტუციაშია მოცემული და რომელთა ჩამოშორება არ ხდება, მაგალითად, მორალიზების გზით. ხომ ცხადია, რომ მხოლოდ აბსოლუტური დამკვირვებლის დაშვებისას (ეს კი კლასიკური დაშვებაა) წარმოადგენენ ე.წ. სექსუალური გადახრები მორალური განსჯის საკითხს. ასეთ დროს კი ჩვენ შესაბამის ღონისძიებებს მივმართავთ – ან ციხე, ან იდეური ჩაგონება. XX საუკუნეში მრავალმა რამემ მიგვაჩვია (თუმცა, ჯერ სრულებით არა), რომ ეს სხვაგვარად დაგვენახა (რადგან, თუ კარიდან გააგდებ, ფანჯრიდან დაგიბრუნდება). ჩვენ მოგვეთხოვება ამ რეალობის რაციონალურად კვლავწარმოების უნარი, ამას კი ისე ვერ მოვახერხებთ, თუ არ შემოვიტანთ ფენომენებს – რომლებიც ცხადად ეკუთვნიან არა ბუნების, არამედ ფსიქიკის, ცნობიერებისა და ენობრივი არტიკულაციის მოქმედებას – სწორედ დასაწყისში, სამყაროსა და მისი „ფაქტების“ აგებულების ობიექტური განსაზღვრის წიაღში. ბავში იმ სამყაროში არ ცხოვრობს, რომელშიც არსებობს სქესთა განსხვავება. ეს სამყარო წარმოიქმნება ამა თუ იმ სახით და იმ შედეგებით ი ს ტ ო რ ი ი ს ა, იმის მ ო დ უ ს ი თ, როგორც განისაზღვრა ის ცოცხალი არსებისთვის.

არსებობს უნიკალურობა მოვლენებისა, რასაც კლასიკური ონტოლოგია არ ითვალისწინებს. ცნობილია კლასიკური ონტოლოგიის ერთი ფუნდამენტური განსხვავება. ის შემდეგში მდგომარეობს: განასხვავებენ არსთა სამყაროსა და სამყაროს მოვლენებისა, რომლებზეც ჩვენ ამ არსებს ვაკვირდებით. მოვლენების კვლავწარმოებისა და ხელახლა დაკვირვების აქტი – რამდენადაც ეს აქტი, ტრანსცენდენტალური წესის თანახმად, არ ახდენს გავლენას საგანთა ობიექტურ მსვლელობაზე – სრულებით არ ცვლის არსს. ეს არის ობიექტური ფიზიკური კვლევის ელემენტარული პოსტულატი. თუმცა, სიტყვამ მოიტანა და, სახელდობრ კლასიკურისა, რადგან ის მერყეობს და ირღვევა უკვე, მაგალითად, კვანტურ მექანიკაში. ამიტომ ხამს მოტანილ ელემენტარულ ჭეშმარიტებაში გარკვევა.

მაგალითად, ჩვენთვის ცნობილია, რომ ადამიანურ სიყვარულს, როგორც მოვლენასა და გრძნობას, განსაზღვრული მნიშვნელობა და არსი გააჩნია. ჩვენ კი, ზოგადად, სახელდობრ ამ, ჩვენ მიერ არგაუქმებულსა და არშეცვლილს განვიცდით ჩვენს ცხოვრებაში, ისევე, როგორც ხელახლა განიცდიან სხვა ადამიანები, მილიონობით სხვა, რაც, რასაკვირველია, საქმის არსსა და მნიშვნელობას არ ცვლის. იგია ის, რაც არის, რასაც საკუთარი არსი აქვს. მეორე მხრივ, არსებობს განსაზღვრული გამოცდილება, მისი ცდისეული გამოვლენა. ვთქვათ, მე 16 წლის ვარ, ხოლო ზრდასრული, გამოცდილი ადამიანი მიხსნის, როგორია სიყვარულის ბუნება და მისი კანონები, ამბობს რა, მაგალითად, რომ „რაც უფრო ნაკლებად გვიყვარს ქალი, მით მეტად მოვწონვართ მას“ (ეს პუშკინთანაც კი შეგვიძლია ამოვიკითხოთ).⁵ ამის გაგება და შეთვისება არ ძალმიძს. რატომ? ნუთუ უგნურების ან ბავშვური უმწიფრობის მიზეზით, როგორც ვვარაუდობთ კიდეც? არა, გაგება აქ პრინციპულად შეუძლებელია, ხოლო სხვაობას ვერ აღმოვფხვრით მითითებით არსის ყოველი ემპირიული მოვლენის მიახლოებით „არასრულყოფილ“ ხასიათზე (წარმოიდგინეთ, რომ გაზომვის პრობლემა კვანტურ მექანიკაში მსგავსი სახის მითითებით წყდებოდეს!). არსებობს ისეთი რამ, რაც განცდილი და ხელახლა დამკვიდრებული უნდა იქნეს, განუწყვეტლივ დაიბადება რა უსასრულო პოტენციათა წიაღში. მნიშვნელოვანია ის, რაც ხდება ინდივიდუალური განცდის შ ი გ ნ ი თ, გამოცდის, ე მ პ ი რ ი უ ლ ი ფაქტის შიგნით განფენილ განზომილებაში, ანუ ე მ პ ი რ ი უ ლ ი გ ა მ ო ც დ ი ლ ე ბ ი ს ემპირიული ფაქტისა (ამ აზრით ემპირია იქნება მისი თეორიული შინაარსიც – მაგალითად, აღწერის ენის არჩევა). ის არ არის მარტივი, ფორმასთან რეფლექსიურად მიტანილი გამეორება არსისა, არამედ მნიშვნელობა გააჩნია თვით არსისთვის, იმ აზრით, რომ ასეთ შემთხვევებში ჩვენ არ შეგვიძლია ვივარაუდოთ კანონთა და არსთა წინდაწინ მოცემული (ან, წინარემოცემული) სამყარო, რომელთან მიმართებით სამყარო მხოლოდ ანარეკლი იქნებოდა და რომელსაც მხოლოდ ჩვენ მიერ შეცნობის მოლოდინი ექნებოდა, მოგვიახლოვდებოდა რა ჩვენ – ჩვენ მიერ ფარდობით ჭეშმარიტებათა დაჯამების კვალდაკვალ – აბსოლუტური ცოდნის ასიმპტოტის მარადიული შორეთიდან. შეუძლებლობა არსებობათათვის რეალური ფიზიკური აზრის მინიჭებისა იდეალურ არსთა და კანონთა მზა სამყაროში (ამ დროს კი სწორედ მისი დაშვება დგას ჭეშმარიტებისკენ ჩვენი მოძრაობის ასეთი სურათის უკან) სავსებით ცხადია, თუკი, მაგალითად, იმ სურათს ჩავაქცერდებით, რომელსაც ვიღებთ ე.წ. ალბათობის ტალღის ან შრედინგერის ფუნქციის შემთხვევაში, რომლის მხოლოდ კვადრატს აქვს კვანტურ მექანიკაში ფიზიკური აზრი (ამასთან, ფაზური სივრცის კომპლექსურ სფეროში შესვლით), ხოლო ამ აზრის არსებითი კონსტიტუირება ექსპერიმენტისა და ენობრივი (თეორიული) არჩევანის ფაქტით ხდება – როგორც ისეთისა, რომელსაც ე მ პ ი რ ი უ ლ ა დ ჰქონდა ადგილი და არა იდეალურად იყო ნაგულისხმევი (თუმცა, ისე მოჩანს, თითქოს ის უნდა იყოს არსის კიდევ ერთი დაკვირვების მხოლოდ ფაქტი). მისი მნიშვნელობა სამყაროს ფიზიკურ სურათში უნდა იყოს გათვალისწინებული, ან ფილოსოფიის შემთხვევაში, ონტოლოგიაში.

მოკლედ რომ ვთქვათ, განსაზღვრულ უ ნ ი კ ა ლ უ რ მ ო ვ ლ ე ნ ე ბ ს შედეგები მოყვებათ დიდი სისტემებისთვის, სამყაროსთვის, იმისთვის, რადაც და რა ფორმადაც ჩამოისხმება მისი სტრუქტურა ან მისი ონტოლოგია.

რაც შეეხება ადამიანებს, საუბარი ფორმაციული შედეგების შესახებაა: ემპირიული გამოცდით სამყაროს ინდივიდუაციაზეა დამოკიდებული, ვინ და როგორი ვიქნები, მრავალი რამ ჩემში და ჩემს ბედისწერაში იმ უნიკალური ფორმის შესაბამისად გაიშლება, რომელშიც მე, ვთქვათ, შემიყვარდა, ან განვახორციელე პირველი სასიყვარულო გამოცდილება, ისევე, როგორც შესაბამისად ნებისმიერი სხვა ადამიანური თვისებისა და მდგომარეობის. მე ვერაფერი გამათავისუფლებს ამისგან, ისევე, როგორც ჭეშმარიტებას ვერ მასწავლის – მე ის თვითონ უნდა გავიგო, როგორც ზემოთ უკვე ითქვა. ეს არ არის მარტივი და ფორმალური დანამატი, რომელიც განზავდება სიტყვებში: „ყოველმა უნდა განიცადოს რაღაც“, „თავად უნდა გამოსცადო“ და ა.შ. არა, ფიზიკური მოვლენის ინდივიდუალობისთვის მიმართვა აშკარად იწვევს არსებით ფილოსოფიურ და ონტოლოგიურ შედეგებს, რომლებიც იმაზე მეტყველებენ, რომ განსაზღვრულ საგნობრივ სფეროებში ადგილი აქვს არსისა და მოვლენის (ისევე, როგორც სხვა კატეგორიების) ისეთ მიმართებას, რომელიც ჩვენი აზროვნების ჩვეული ჩარჩოების ცვლილებას მოითხოვს.

შენიშვნები და განმარტებები:

1. ჯონ (იანოშ) ფონ ნეიმანმა წამოაყენა მათემატიკური მტკიცებულება კვანტურ-მექანიკურ ფორმალიზმში „ფარულ პარამეტრთა“ – დამატებითი ცვლადების ჩართვის შეუძლებლობისა, რომლებიც დამკვირვებლის მდგომარეობას აღწერს. მან უჩვენა, რომ თვით სისტემაზე გადასვლის შემთხვევაშიც კი, რომელიც კვლევის ობიექტთან ერთად თვით დამკვირვებლის ასახვის აპარატებსაც მოიცავს, გაზომვის შედეგთა თეორიული წინასწარმეტყველების განუსაზღვრელობა შენარჩუნებული იქნება. იხ.: ჯ. ფონ ნეიმანი. „კვანტური მექანიკის მათემატიკური საფუძვლები“. М.: Наука, 1964. – რედ. შენ.

2. საკუთარი თავის მიერ. – მთარგ. შენ.

3. მცდართქმა (ლათ). – რედ. შენ.

4. მცდარწერა (ლათ.). – რედ. შენ.

5. იგულისხმება სტრიქონები პოემიდან „ევგენი ონეგინი“: „რაც უფრო ნაკლებად გვიყვარს ჩვენ ქალი, მით უფრო იოლად მოვწონვართ მას“. – რედ. შენ.