„შეიცან თავი შენი“

ზოგადად რატომ ვიკვლევთ ჩვენ სულიერს?

მე მთხოვეს მომეთხრო გზებზე, რომლებსაც შევყავართ სულიერ სამყაროში, სულიერ ცხოვრებაში, გზებზე, რომლებიც მიგვიყვანდნენ ზეგრძნობადის შემეცნებამდე და ამავდროულად, წინააღმდეგობაში არ იქნებოდნენ დიად, გრანდიოზულ ცოდნასთან, რომელიც მოიპოვეს თანამედროვე მეცნიერული მიღწევების წყალობით. რეალობის შემეცნება მისაწვდომია მხოლოდ მისთვის, ვისაც შეუძლია ბუნებისმეტყველების, ისტორიისა და სხვა მეცნიერების მიერ მოცემულ გრანდიოზულ შთაბეჭდილებებს დაამატოს ისინი, რაც შეიძლება მივიღოთ სულიერი სამყაროს შემეცნებისას.

სამყაროში სულიერი ყველგან მყარად არის დაკავშირებული ფიზიკურთან. არ არსებობს ფიზიკური, რომელიც რაიმე სახით არ ატარებდეს თავის თავში სულიერ ელემენტს, ისევე, როგორც არ არსებობს სულიერი, რომელიც უმოქმედოდ იმყოფებოდეს იზოლაციაში, – სულიერის ნებისმიერი არსებობა სადმე ან ოდესმე აუცილებლად იჩენს თავს ფიზიკურში.

შინაგანი შემეცნების მეშვეობით ჭეშმარიტ და ყალბ გზებზე წარმოდგენის შესაქმნელად აუცილებელია სამყაროს აღწერა თავის მთლიანობაში, როცა ადამიანი, ერთი მხრივ, წარმოჩნდება ფიზიკური ფენომენების ნაკადში ჩაფლობილი, ხოლო მეორე მხრივ – ჩაფლობილი იმაში, რაც მისთვის ხელმისაწვდომია სულიერი ჭვრეტის წყალობით; აქ ამ ლექციებშისწორედ ამაზე გვექნება საუბარი.

სანამ ძირითად თემას შევეხებოდე, რომელზეც ხვალ ვისაუბრებ, მე ვისურვებდი დღეს გამეკეთებინა თავისებური სახის შესავალი, რათა თქვენ გაიგოთ, არსებითად, რას უნდა ელოდოთ ამ ლექციებისგან და რა არის მათი მიზანი. უპირველეს ყოვლისა, საჭიროა ვუპასუხოთ კითხვას: ზოგადად, მაინც რატომ ვიკვლევთ სულიერს? რატომ არ ვკმაყოფილდებით ჩვენ, როგორც ადამიანები, როგორც მოაზროვნე და მგრძნობიარე არსებები, რომელთა მოღვაწეობა ფიზიკურ პლანზეც მიედინება, მხოლოდ იმით, რაც გვხვდება გრძნობად-ფიზიკურ სამყაროში? სულიერის შემეცნებას რატომ ვესწრაფვით?

ამასთან დაკავშირებით მსურს, მიგითითოთ ერთ უძველეს გამონათქვამზე, რომელიც იმდენად ღრმაა, რომ ამოუწურავია მათთვისაც, ვინც სამყაროს არსს იკვლევს; ის ჩვენთან მოვიდა საუკუნეების სიღრმიდან, მაგრამ თავისი მნიშვნელობა ჩვენს დროშიც არ დაუკარგავს. მართალია, ჩვენი კვლევა ჩვენთვის უცხო, უძველესი შეხედულებებისგან სრულიად დამოუკიდებლად ტარდება, თუმცა შემთხვევას არ ვუშვებ, მივუთითო მათზე, როცა ეს დროულია.

წარსულის ათასწლეულებიდან ჩვენამდე მოაღწია ასეთმა აღმოსავლურმა გამონათქვამმა – ჩვენ მიერ გრძნობის ორგანოებით აღქმული სამყარო არის მაია. გრძნობის ორგანოებით აღქმული სამყარო არის დიადი ილუზია და სიტყვა „მაია“ ნიშნავს დიად ილუზიას. ხოლო თუ ეს სამყარო არის დიადი ილუზია, ჩვენი წინაპრები კი ამას გრძნობდნენ საკაცობრიო განვითარების პროცესში, მაშინ ადამიანმა მისი გავლით უნდა შეაღწიოს ნამდვილ რეალობაში.

სამყარო, რომელსაც ადამიანი ხედავს თვალებით, რაც ესმის ყურებით, ასევე რასაც აღიქვამს გრძნობის სხვა ორგანოთი, რატომ წარმოჩნდება მის წინაშე, როგორც დიადი ილუზია? სწორედ უძველეს დროებში, როცა ადამიანი ახლანდელთან შედარებით უფრო ახლოს იყო სულთან, რატომ ქმნიდნენ ადამიანები მისტერიალურ ცენტრებს, რომლებიც ემსახურებოდნენ მეცნიერებას, რელიგიას, ხელოვნებასა და პრაქტიკულ ცხოვრებას? ასეთი ცენტრები მიუთითებდნენ იმ რეალობის არსებობაზე, რომელიც განსხვავდებოდა იმ დიადი ილუზიისაგან, რომელშიც ადამიანს დასაბამიდანვე უწევდა ცხოვრება და რომელსაც ის იმეცნებდა. რა მიზნისკენ ისწრაფოდნენ უძველესი ბრძენნი, როცა თავიანთ მოწაფეებს წარმართავდნენ ილუზიიდან ჭეშმარიტებისკენ? ამ კითხვაზე პასუხი შეიძლება მხოლოდ მაშინ, თუ უფრო უშუალოდ, მიუკერძოებლად შევხედავთ თავად ადამიანს.

„შეიცან თავი შენი“,¹ ასე ჟღერს ჩვენამდე მოღწეული უძველესი ბერძნული გამონათქვამი, და, შეიძლება ითქვას, ამ ორი გამონათქვამის, – „სამყარო არის მაია“, რომელიც დამკვიდრდა აღმოსავლეთიდან და „შეიცან თავი შენი“, რომელიც დამკვიდრდა ძველი საბერძნეთიდან, – შეერთებით წარმოიქმნა კაცობრიობის მთელი თანამედროვე მისწრაფება სულიერი შემეცნებისკენ. ამასთან, ყველა უძველეს მისტერიაში ჭეშმარიტებისკენ სწრაფვა მომდინარეობდა შეგრძნებიდან, რომ სამყარო არის ილუზია და რომ ადამიანმა უნდა შეიმეცნოს თავისი თავი.

თუმცა ადამიანი ამ კითხვას სვამს მხოლოდ რეალურ ცხოვრებაში; არა აზროვნებაში, არამედ სწორედ ნებელობაში, გარემოში სრული ჩაფლობისას; არა საკუთარი ცნობიერების შიგნით, ან მკაფიო შემეცნებაში, არამედ ინტენსიურ ემოციურ ცხოვრებაში თითოეული ადამიანი შინაგანად აუცილებლად ეუბნება თავის თავს: თავად შენ არ ხარ ისეთი, როგორსაც ამ გარე სამყაროს ხედავ და რაც გესმის.

ჩემო ძვირფასო მსმენელებო, ეს ძალზე ღრმა გრძნობაა. საჭიროა, სამშვინველის წინაშე მკაფიოდ დავაყენოთ, რას ნიშნავს, როცა ადამიანი ამბობს: თავად შენ არ ხარ ისეთი, როგორსაც ამ გარე სამყაროს ხედავ და რაც გესმის. ჩვენ ვაკვირდებით მცენარეს, ვხედავთ, გაზაფხულზე როგორ ამოიყრება მისი ტოტებიდან მწვანე ფოთლები. ჩვენ ვხედავთ, რომ გაზაფხულზე ის ყვავის, ხოლო შემოდგომით იძლევა ნაყოფს. ჩვენ ვაკვირდებით მცენარის წარმოქმნასა და მის გაქრობას. იმასაც ვხედავთ, რომ მცენარის ცხოვრება წლის წრებრუნვაშია ჩაწერილი და ასევე ვხედავთ, რომ უამრავი მცენარე ითვისებს, თუ შეიძლება ასე ითქვას, მიწიერ სიმტკიცეს, როცა ქერქით იფარება. როცა მანქანით მოვემგზავრებოდით, გზაზე ვაკვირდებოდით დიდი ხნის მცენარეებს, რომლებმაც მიიღეს მიწის ბევრი ელემენტი, რათა იარსებონ არა ერთი წელი, არამედ მეტი, რათა მათმა ტოტებმა შეძლონ კვლავ და კვლავ ამოყარონ ახალი ყლორტები. თუმცა ამ შემთხვევაშიც შესაძლებელია დავაკვირდეთ ამ მცენარეთა წარმოშობასა და გაქრობას (Vergehen).

ადამიანი აკვირდება ცხოველთა სამყაროს. ის ხედავს მათ წარმოშობას და მათ გაქრობას. საბოლოოდ, ეს ეხება მინერალურ სამყაროსაც. ის აკვირდება იმას, რაც მიწაში ჩნდება მინერალების სახით, ასევე – მთათა გრანდიოზულ წყებას. თანამედროვე მეცნიერება მივიდა დასკვნამდე, რომ მთათა ეს გრანდიოზული წყებაც წარმოიქმნება და ქრება. და ბოლოს, ადამიანს შეუძლია მიუბრუნდეს გარკვეულ მსოფლმხედველობას, მაგ., პტოლომეოსის ან კოპერნიკისეულ სამყაროს სურათს, ანდა ძველი თუ ახალი მისტერიებიდან აიღოს რაიმე და შედეგად დაასკვნას: ყოველივე, რასაც წარმოგვიჩენენ დიადი ვარსკვლავები, მზისა და მთვარის ნათება თავიანთი გასაოცარი, ურთულესი ორბიტებით, – ოდესღაც წარმოიქმნა და აუცილებლად გაქრება. წარმოქმნასა და გაქრობასთან ერთად ყველა ზემოჩამოთვლილს ერთი საერთო თავისებურება ახასიათებს, ამასთან ისეთი თვისება, რომ ადამიანმა, თუ სურს თავისი თავის შეცნობა, საკუთარი თავი არ უნდა დააყენოს იმის გვერდით, რაც წარმოიქმნება და ქრება, ე. ი. მცენარეების, მინერალების, მზის, მთვარისა და ვარსკვლავების გვერდით. ამდენად, ადამიანი ასკვნის, რომ თავის თავში ატარებს რაღაც სხვას იმასთან შედარებით, რასაც ხედავს და აღიქვამს თავის გარემოცვაში. მას ესმის, რომ მან უნდა მიაყურადოს თავისი საკუთარი არსების ჭეშმარიტ არსს. ამას ის ვერ პოულობს იმაში, რასაც იგი ხედავს და რაც ესმის.

ყველა უძველესი მისტერია ესწრაფოდა ადამიანური არსების ჭეშმარიტების წვდომას. მასთან შედარებით წარმოქმნა და გაქრობა, რომელსაც ადგილი აქვს დროსა და სივრცეში, უბრალოდ უდიდეს ილუზიად მოჩანდა. ამდენად, ადამიანური არსების შეცნობა სულ სხვა რამ იყო, ვიდრე ის, რაც გრძნობის გარეგნულ ორგანოებს ეხსნებოდა. ამ სხვას კი შეიგრძნობდნენ, როგორც სულიერ სამყაროს. სწორედ ამ სულიერი სამყაროს ძიების სწორი მეთოდოლოგია იქნება ამ ციკლის ლექციების საგანი. შეიძლება მოგვეჩვენოს, რომ ეს ძიება წარმოადგენს გრძნობად სამყაროში კვლევის ჩვეული მეთოდების გაგრძელებას, ანუ გარეგნული, გრძნობადი სამყაროს კვლევის მეთოდოლოგია ვრცელდება სულიერ სამყაროზე, მაგრამ თუ გრძნობადი სამყაროს კვლევას მივყავართ ილუზიამდე, მაშინ მით უმეტეს უნდა ველოდოთ, რომ ილუზიები კი არ შემცირდება, არამედ ძალზე გაიზრდება, თუკი სულიერი სამყაროს შემეცნებისას გამოიყენებენ იგივე მეთოდებს, რასაც იყენებენ გრძნობადი სამყაროს შემეცნებისას. სინამდვილეში ეს სწორედ ასეა და ამაში დავრწმუნდებით. როცა სულიერ სამყაროს იკვლევენ ისე, როგორც გრძნობად სამყაროს, ილუზიები კი არ მცირდება, პირიქით იზრდება და ჩვენ კიდევ უფრო მეტი, კიდევ უფრო ძლიერი ილუზიის გავლენის ქვეშ ვექცევით.

მეორე მხრივ, როცა ჩვენ ვოცნებობთ სულიერზე, როცა ვეფლობით სულიერზე სხვადასხვა წარმოდგენის გაურკვეველ მისტიკურ სიბნელეში, როცა ვფანტაზიორობთ სულიერზე, ის უსხლტება ჩვენს შემეცნებას. ჩვენ მხოლოდ წინათგრძნობის სფეროში ვრჩებით და უბრალოდ გვწამს, მაგრამ არ ვფლობთ ცოდნას. ამ სახის მისტიკა, რწმენა თუ წინათგრძნობა ჩვენთვის სულიერ სამყაროს გასაგებს არ ხდის, პირიქით, ის სულ უფრო გაუგებარი რჩება. ამიტომ, სულიერ კვლევაში იკვეთება ორი ყალბი გზა.

ერთი მხრივ, სულიერ სამყაროს ისე ეკიდებიან, როგორც გრძნობად სამყაროს, რომელიც უამრავ ილუზიას გვთავაზობს. თუ სულიერ სამყაროზე გავავრცელებთ შემეცნების ისეთ მეთოდოლოგიას, როგორც ეს არის მიღებული სპირიტისტებთან, მაშინ ილუზია კი არ შემცირდება, არამედ გამრავლდება.

მეორე მეთოდი – ესაა სულიერი სამყაროს მკაფიო, ნათელი კვლევის გვერდის ავლით სწრაფვა სხვადასხვა სახის რწმენისა და მისტიკური წინათგრძნობისკენ. ამ შემთხვევაში სულიერი სამყარო შეუცნობელი რჩება. რაც უფრო ინტენსიურია წინათგრძნობისა და გაურკვეველი მისტიკის გზის გაფართოების მცდელობები, მით მიუწვდომელია სულიერი სამყაროს შემეცნება. ამ გზებიდან არც ერთი არ მიდის სულიერი სამყაროსკენ. ერთ შემთხვევაში იზრდება ილუზიები, მეორე შემთხვევაში – უვიცობა. აუცილებელია, ამ ორი გზის გათვალისწინებით, ჭეშმარიტი გზის ძიება.

ჭეშმარიტი გზები ნამდვილ სულიერ შემეცნებაში

მხედველობაში უნდა ვიქონიოთ, რომ ის, ვინც ისწრაფვის ნამდვილი სულიერი ცოდნის მოპოვებისკენ, მისთვის ძალზე მძიმე იქნება გათავისუფლება ილუზიისაგან, რომელიც დგება ჭეშმარიტი თვითების (მეობის, Selbstes) შემეცნების გზაზე, ასევე – გათავისუფლება ბუნდოვანი მისტიკური წინათგრძნობებისაგან. ახლა მიუკერძოებლად განვიხილოთ, რა ხდება აქ. საეჭვოა მოინახოს ახალი დროის ბუნებისმეტყველი მკვლევრების – დარვინის,² ჰეკსლის,³ სპენსერის⁴ და ა.შ., მთელი მათი მატერიალისტური მისწრაფებებით, უფრო დიდი თაყვანისმცემელი ვიდრე ეს არის სულიერი სამყაროს მცოდნე, ვინაიდან ზემოხსენებულმა და მრავალმა სხვა მეცნიერმაც ჯორდანო ბრუნოს⁵ დროიდან მოყოლებული ჭეშმარიტად კოლოსალური წვლილი შეიტანეს იმის შემეცნებაში, რაც ყველა დროის მისტერიებში განიხილებოდა როგორც უდიდესი ილუზია. არ არსებობს არანაირი საჭიროება მივსდიოთ დარვინის, ჰეკსლის, სპენსერის, აგრეთვე კოპერნიკის,⁶ გალილეისა⁷ და მათი მსგავსების თეორიებს. თეორიულ დონეზე მათ შეუძლიათ, სამყაროზე იფიქრონ ყველაფერი, რაც სურთ; ჩვენთვის კი აუცილებელია გავარკვიოთ, რამდენად მძლავრი მოტივები ამოძრავებდათ ამ მეცნიერებს წმინდა მატერიალური კვლევის სფეროში ადამიანის ამა თუ იმ ორგანოს, მცენარისა თუ ცხოველის კვლევებთან მიმართებით, ვარსკვლავიერი სამყაროს სხვადასხვა საიდუმლოების კვლევაში, რამდენად მასშტაბურია უახლოეს დროში ჩატარებული კვლევები ამ იმპულსების წყალობით, მაგ., ჯირკვლის, ნერვების, გულის, ტვინის, ფილტვების, ღვიძლის ფუნქციონირების სფეროში. როცა ამას წარმოიდგენთ, სწორედ მაშინ მიხვალთ ამ მეცნიერების ადეკვატურ შეფასებამდე. მთელი ეს მეცნიერული მიღწევები რეალურ ცხოვრებაში მხოლოდ შემეცნების გარკვეულ ზღვრამდე მიდის. მე მსურს ამის ილუსტრირება სამ მაგალითზე.

შეიძლება, ძალზე ზუსტად შევისწავლოთ, როგორ წარმოიქმნება ადამიანის ჩანასახი, თანდათანობით რა გასაოცარი სახით ფორმირდება მისგან ემბრიონი, როგორ წარმოიქმნება, საბოლოოდ, პერიფერიის განუვითარებელი ორგანოებიდან ცირკულაციისა და სისხლის მიმოქცევის გასაოცარი სისტემები. ამ ყველაფრის შეცნობა შესაძლებელია. შეიძლება, გამოვიკვლიოთ, როგორ გასაოცრად ვითარდება მცენარე ფესვიდან კოკრამდე და თესლამდე, და ამის საფუძველზე აიგოს მთელი მსოფლმხედველობა, რომელიც მოიცავს ყველაფერს, ვარსკვლავების ჩათვლით. ამით არიან დაკავებულნი ჩვენი ასტროფიზიკოსები, ასტრონომიის თეორეტიკოსები. უკვე შექმნილია დასრულებული თეორია იმაზე, როგორ გამკვრივდა ნისლოვანი ღრუბლისგან გალაქტიკა, შეიქმნა სულ უფრო მკაფიო სტრუქტურა, რომლისგანაც შემდეგ განვითარდა სიცოცხლე და ა.შ.

ამ სახის სისტემების აგება შესაძლებელია. საბოლოოდ ადამიანს მაინც უწევს კვლავ და კვლავ დასვას კითხვა საკუთარი არსების ბუნებაზე, ეძიოს პასუხი თვითშემეცნების გამოცანაზე. ადამიანს თავის თავზე რისი შემეცნება შეუძლია, თუ მისი შემეცნება შეზღუდულია მინერალების, მცენარეების, ცხოველების, ადამიანური ორგანოების, ჯირკვლებისა და სისხლის მიმოქცევის სისტემების ცოდნით? ამასთან, იგი შეიმეცნებს მარტოოდენ იმ სამყაროს, რომელშიც შეაბიჯებს დაბადების მომენტიდან და ტოვებს სიკვდილის მომენტში, და სხვას არაფერს.

საკუთარი არსების სიღრმეში ადამიანი გრძნობს, რომ ეს სამყარო არ წარმოადგენს მის ჭეშმარიტ, უკანასკნელ ზღვარს, მის მიჯნას. ამიტომ, უშუალოდ საკუთარი შინაგანი არსებიდან გამომდინარე, იგი უნდა დაუპირისპირდეს იმას, რაც ვლინდება გარეგნული შემეცნების სრულყოფილებასა და სიდიადეში, როცა ამბობს: ამ ყველაფერს მე აღვიქვამ მხოლოდ დაბადებასა და სიკვდილს შორის. რას წარმოადგენ შენ შენსავე საკუთარ არსებაში? თუმცა, როგორც კი ბუნებისა და საკუთარი თავის შემეცნების პრობლემა იძენს რელიგიურ ელფერს, ადამიანს, როცა იგი ეყრდნობა მხოლოდ მის წინაშე წარმოჩენილ სამყაროს დიდ ილუზიას, უკვე აღარ შეუძლია წინსვლა და მისთვის თვითშემეცნების პრობლემა, ანუ საკითხი ადამიანის შინაგანი არსების წარმოშობასა და ამ შინაგანი არსების ბედისწერაზე, გადაუჭრელი რჩება, ვინაიდან ამ მომენტში შემეცნების პრობლემა გარდაიქმნება რელიგიურ პრობლემაში.

ჯერ კიდევ უძველესი მისტერიების კარიბჭესთან მიახლოებამდე მოწაფეებს უხსნიდნენ: შენი გარეგანი გრძნობის ორგანოებით შეგიძლია, შეიმეცნო რაც გინდა, მაგრამ რელიგიური თვალსაზრისით ადამიანისა და კაცობრიობის დიადი გამოცანები მსგავსი მიდგომით პასუხგაუცემელი რჩება. მხატვარს შეუძლია, დიდხანს ყურადღებით დააკვირდეს ადამიანური სახის აგებულებას, დეტალურად შეისწავლოს ადამიანის დინამიკა და სტატიკა, მთელი სინატიფით, რამდენადაც ამის საშუალებას მისცემს გრძნობის ორგანოები, შეისწავლოს ცხოველის თუ მცენარის იერი, მაგრამ თვით იმ მომენტშიც, როცა იგი აღქმულს აძლევს მხატვრულ მიმართულებას, კითხვა მაინც უპასუხოდ რჩება. მაინც რა მეთოდით აძლევდნენ ოდესღაც სამყაროში შეცნობილს მხატვრულ მიმართულებას? ამის იმპულსი უძველეს დროებში მისტერიებიდან მოდიოდა. ბუნების შემეცნება დამოკიდებული იყო იმ დროს მოქმედ შემეცნებით ძალებზე. თავად შეცნობილიც მხოლოდ სულიერის ჭვრეტის წყალობით იძენდა სიღრმეს.

საკმარისია ჩვენი მზერა მივაპყროთ უძველეს საბერძნეთზე. ჩვენ თუ შევხედავთ თანამედროვე მოქანდაკეს, ან მხატვარს, ვნახავთ, რომ ის საჭიროებს მოდელს, ყოველ შემთხვევაში, არც თუ დიდი ხნის წინ ეს ასე იყო, თუმცა დღეს ეს უკვე აღარაა ისე აქტუალური. მხატვარი ესწრაფვის რაიმეს კოპირებას, იმიტაციას. ბერძნები ამას არ აკეთებდნენ. უბრალოდ, ჰგონიათ, რომ ისინი ასე მუშაობდნენ. ბერძნები სულიერ ადამიანს თავის თავში შეიგრძნობდნენ; როცა მოქანდაკე ცდილობდა გადმოეცა, მაგ., ხელის მოძრაობა, მან იცოდა: სულიერი იმყოფება იმის შიგნით, რაც მას, როგორც მოდელი, გარეგნული სახით წარმოუდგება. მან იცოდა, რომ ყველანაირი მატერიალური შექმნილია სულიერის საფუძველზე და მოქანდაკის მიზანს წარმოადგენდა ამ სულიერის შექმნა.

ჯერ კიდევ რენესანსის პერიოდში მხატვარი აღარ უყურებდა მოდელს; ის მხოლოდ იმპულსს აძლევდა მას. ხელის მოძრაობაში იგი აღბეჭდავდა იმას, რაც შინაგანად ცხოვრობდა თავად ხელში, როცა გამოხატავდა ადამიანის განმსჭვალავ სულს. მარტოოდენ გარეგნულის ჭვრეტა, ეს არის დიდი ილუზია, მაია, ხოლო მოდელის მარტივი იმიტაცია არ გვაძლევს შესაძლებლობას, ჩავწვდეთ სულიერს, – ჩვენ არ ვიჭრებით ადამიანში, არამედ ვრჩებით მის გარეთ. მხატვრულ დონეზე ეს ნიშნავს, რომ ილუზიის სფეროში დარჩენით არ შეგვიძლია, ადამიანური არსების უდიდეს კითხვებს ვუპასუხოთ.

უძველესი მისტერიების კარიბჭესთან მოწაფეს, რომელიც ხელდასხმისკენ ისწრაფოდა, კვლავ და კვლავ მკაფიოდ უხსნიდნენ: შეუძლებელია როგორც ადამიანის არსების, ისე ბუნების სხვა სამეფოთა არსებების წვდომა, თუ მას სურს ილუზორულ გარეგნულ სამყაროში დარჩენა. შენ არ შეგიძლია, გახდე მხატვარი. მაშასადამე, ამ გზაზე ხელოვნისთვისაც აუცილებელი იყო განეხორცილებინა ადამიანისთვის მკაფიო პრინციპი „შეიცან თავი შენი“. აქ სულიერის შემეცნება აუცილებელი იყო.

თქვენ შეგიძლიათ თქვათ: ხომ არიან ნამდვილი მატერიალისტი მოქანდაკეები და მხატვრები, რომლებიც გამოსახავენ მხოლოდ ფიზიკურს, მაგრამ დიდი ოსტატები არიან; ისინი შესანიშნავად სწვდებიან თავიანთი მოდელების საიდუმლოებებს და აღბეჭდავენ მათ ტილოზე თუ ქვაში. ეს სწორია, მაგრამ საიდან იღებს სათავეს მათი ოსტატობა? ისინი ამას არ ხსნიან თავის თავში, თუმცა ეს ისედაც თვალში საცემია. თავის ოსტატობას ისინი უმადლიან ძველ ოსტატებს, ხოლო ისინი, თავის მხრივ, კიდევ უფრო ძველებს. ეს მხოლოდ ტრადიციაა. საჭიროა ვიცოდეთ, როგორ აკეთებდნენ ამას ძველი ოსტატები. ამაზე, როგორც წესი, არ საუბრობენ, ვინაიდან ყველას სურს, თავად იყოს ორიგინალური, ნიჭიერი. მაგრამ ეს ასე არ არის. საჭიროა მხოლოდ იმუშაონ ძველი ოსტატებივით და მოახდინონ მათი მანერის იმიტაცია. თუმცა ძველი მხატვრობიდან ყველაზე უძველესნი თავიანთი ოსტატობის საიდუმლოებს იღებდნენ მისტერიებიდან, სულიერი ჭვრეტის პრაქტიკიდან. უძველესი დროის მხატვრები და მოქანდაკეები მისტერიებით საზრდოობდნენ; რაფაელი,⁸ მიქელანჯელო⁹ და სხვები ჯერ კიდევ დაკავშირებულნი იყვნენ მისტერიებთან. ნამდვილი ხელოვნება ხომ სულიერზეა დაფუძნებული. არ არსებობს სხვა მოცემულობა. დიდი ილუზიის, – მაიას ჭვრეტა ადამიანს არ აძლევს პასუხს ცხოვრების გამოცანებსა და მის საკუთარ არსებაზე. ჩვენ თუ გვსურს ხელოვნების სათავეებთან, ნამდვილი მხატვრულობის წყაროსთან მივიდეთ, მაშინ გვმართებს ისევ და ისევ სულიერი სამყაროს განჭვრეტა.

მესამე მაგალითი: შესაძლოა, როგორც ბოტანიკოსი, ისე ზოოლოგი გასაოცარი მცოდნეა მცენარეთა ყველა ფორმისა და ცხოველთა სამყაროსი. მას შეუძლია ქიმიური და ფიზიოლოგიური თვალსაზრისით აღწეროს პროცესები, რომლებიც მცენარეებში მათ წინაშე წარმოჩნდება. მან შეიძლება ისწავლოს, საკვების შთანთქმის პროცესი როგორ გარდაიქმნება მისი გადამუშავების პროცესში, ასევე ის, რაც ხდება სისხლში, შემდეგ ნერვულ სისტემაში და ა.შ. ეს ყოველივე შეიძლება ისწავლონ. თუ ასეთი სწავლული მთელი თავისი ცოდნით მოისურვებს, ადამიანზე მოახდინოს სამკურნალო ზემოქმედება, თუკი კვლავ მოისურვებს, იპოვოს გზა ადამიანის ბუნებიდან მისი არსებისკენ, თუნდაც მისივე შინაგანი ბუნების გათვალისწინებით, მას მაინც არაფერი გამოუვა.

თქვენ იტყვით: არსებობს საკმარისი რაოდენობა მატერიალისტურად მოაზროვნე ექიმებისა, რომლებიც შესანიშნავად მკურნალობენ, მაგრამ არაფრის გაგება არ სურთ სულიერ სამყაროზე, არამედ ხელმძღვანელობენ მხოლოდ იმით, რასაც ჩვეულებრივი მეცნიერებით იკვლევდნენ. ეს სწორია, თუმცა მათ რატომ აქვთ ასეთი კარგი შედეგი? იმიტომ, რომ ისინიც მისდევენ გარკვეულ ტრადიციებს, რომლებმაც ჩვენამდე მოაღწიეს უძველესი მსოფლმხედველობიდან. უძველესი მედიკამენტები მისტერიებიდან ვრცელდებოდა და ინერგებოდა; მათ ყველას ახასიათებდა ერთი განსაკუთრებული თავისებურება. ჩემო ძვირფასო მსმენელებო, თუ თქვენ აიღებთ ძველ რეცეპტს, დარწმუნდებით, რომ მისი შემადგენლობა ძალზე რთულია; წამლის მიღებას თან ახლავს რთული მითითება, რომელიც ძველ ტრადიციებს უკავშირდება.

უძველესი მისტერიების ექიმის გამოკითხვა რომ შეიძლებოდეს, თუ როგორ იქმნებოდა ასეთი რეცეპტი, გაირკვეოდა, რომ ის არ აწარმოებდა ქიმიურ ცდებს, არ იკვლევდა, როგორ მოქმედებდნენ კომპონენტები ერთმანეთზე და არ სინჯავდა ავადმყოფებზე. უძველესი მისტერიებიდან გამოსული ექიმი ასე არასდროს იმუშავებდა. ახლა ადამიანებმა უბრალოდ არ იციან, როგორ იყო ეს ძველ დროში. ის ძველი ექიმი ასე უპასუხებდა: მე ვცხოვრობ ლაბორატორიაში, – თუ უპრიანია ასე ვუწოდოთ, – რომელიც მოწყობილია მისტერიის სულისკვეთებით და როცა მე ვახერხებ წამლის შექმნას, მაშინ ვიცი, რომ მისი რეცეპტი ღმერთისგან მოდის. ვინაიდან ექიმისთვის სრულიად ცხადი იყო, რომ მის ლაბორატორიაში გაბატონებული განწყობის წყალობით, ის შედიოდა სულიერ სამყაროსთან ცოცხალ ურთიერთობაში. სულიერი არსებები მისთვის ისეთივე რეალობაა, როგორც მისი გარემომცველი ადამიანები. ექიმი აცნობიერებდა: სულიერი სამყაროს არსებებისგან გაცილებით მეტი მოდის, ვიდრე მათი არარსებობისას. ასე ადგენდა იგი თავის რთულ რეცეპტს, როცა ხელმძღვანელობდა არა იმდენად ბუნებრივით, რამდენადაც ღვთაებრივით. მისტერიის წიაღში იცოდნენ: როცა სურთ მიეახლონ ადამიანს, უნდა გავიდნენ ილუზორულის ფარგლებს მიღმა და გააღწიონ სულიერი სამყაროს ჭეშმარიტებებისკენ.

დღეს ადამიანები თავიანთი გარეგნული ცოდნით ღვთაებრივი სამყაროს ჭეშმარიტებებისგან გაცილებით შორს არიან, ვიდრე – მისტერიებში ხელდასხმული უძველესი ადამიანი. მაგრამ აუცილებელია ვიპოვოთ სულიერი სამყაროსკენ მიბრუნების გზა. და მესამე, რაც მსურდა, მაგალითად მომეყვანა: ბუნებაზე ყოვლისმომცველი ცოდნით შეიარაღებული, ანუ უდიდეს ილუზიაში ჩაფლობილი ადამიანი, რომელსაც სურს იყოს მკურნალი, მაინც ეჯახება ადამიანის ცხოვრების აზრსა და გამოცანაზე უპასუხოდ დარჩენილ კითხვებს. მკურნალობის ხელოვნებაში შეუძლებელია რაიმე ნაბიჯით წინსვლა, თუ უარს არ ვიტყვით ილუზორულ სამყაროსა და მტკიცებაზე „ბუნება არის დიდი ილუზია“ და არ მივალთ მოწოდებამდე „შეიცან თავი შენი“.

ამ სამი მაგალითის საფუძველზე შეიძლება, გაკეთდეს დასკვნა: ადამიანი, რომელიც ცდილობს ააგოს ხიდი უდიდესი ილუზიის, მაიას სამყაროსა და „შეიცან თავი შენი“-ს შორის, ხედავს, რომ ამას ვერ შეძლებს, თუ არ გადავა შემეცნების სხვა ფორმაზე, რომელიც განსხვავდება გარეგანი ბუნების შემეცნებისგან, დიადი ილუზიის, ანუ მაიას შემეცნებისგან, როცა უკუაგდებს მცდელობებს რელიგიურად ჩასწვდეს ადამიანს, ასახოს იგი მხატვრულად და მიეახლოს მას მკურნალის როლში.

სამყაროს შემეცნება მის მთლიანობაში ფიზიკური ფენომენების სულიერი ჭვრეტის დახმარებით

ჩვენ გვსურს, კიდევ ერთხელ შევადაროთ ის მეთოდი, რომლითაც ადამიანი უძველეს დროებში ცდილობდა, მისტერიის სულისკვეთებით მოეპოვებინა სამყაროს მთლიანი შემეცნება, თანამედროვე მცდელობებს, რომ შეძლონ ორიენტირება მსგავსი ყოვლისმომცველი შემეცნებებისკენ გზების ძიებაში.

სრულიად სხვაგვარად საუბრობდნენ სამყაროსა და მის არსებაზე ათასწლეულების წინ, ვიდრე ამას აკეთებს ავტორიტეტულობაზე პრეტენზიის მქონე თანამედროვე მეცნიერება. გადავინაცვლოთ რამდენიმე ათასწლეულით უკან, – იმ დროებში, როცა წმინდა მისტერიებზე დაყრდნობით ახლო აღმოსავლეთში ყვაოდა ბრწყინვალე, დიადი ცოდნა; განვიხილოთ ასეთი სახის ცოდნა თუნდაც ყველაზე ზოგადი შტრიხებით.

უძველეს ქალდეაში ასწავლიდნენ დაახლოებით შემდეგს: ადამიანი განიცდის ყოფიერების ყველაზე გარეგნულ მიჯნებს, რომელიც მისი მშვინვიერი ძალებისთვის მისაწვდომია მაშინ, როცა იგი თავის სულიერ თუ მშვინვიერ მზერას მიაპყრობს საინტერესო განსხვავებას, რომელიც არსებობს სიზმრის ყოფიერებას, – როცა მისი ცნობიერება დაქვეითებულია და ადამიანმა არაფერი იცის თავის არსებობაზე, – და ღვიძილს შორის, როცა იგი აცნობიერებს გარემოცვასა და საკუთარ ყოფიერებას.

ათასწლეულების წინ სრულიად სხვაგვარად შეიგრძნობდნენ ამ ცვალებად მდგომარეობას ძილსა და ღვიძილს შორის. მაშინ ძილი ჯერ კიდევ არ იყო მოკლებული ასეთი ზომით ცნობიერებას, ხოლო ღვიძილს ცნობიერება ჯერ კიდევ არ ახლდა ასეთი ხარისხით. ძილში ადამიანი აღიქვამდა მძლავრ ცვალებად ხატებს, აღიქვამდა სამყაროს ცხოვრების ბობოქარ ოკეანეს, იმყოფებოდა არსობრივში. ძილმა ცნობიერება დაკარგა მხოლოდ კაცობრიობის განვითარების პროცესში. ათასწლეულების წინ ღვიძილის ცხოვრება ჯერ კიდევ არ იყო ისეთი მკაფიო, ისეთი გაცნობიერებული, როგორც ახლა. საგნები მკაფიო კონტურებში არ აღიქმებოდა, მათი მიჯნები წაშლილი იყო. ჯერაც სულიერით იყო ყველაფერი განმსჭვალული. ძილსა და ღვიძილს შორის არ იყო მკვეთრი გადასვლები, მაგრამ გარკვეული განსხვავების გავლება შეიძლებოდა, და სამყაროს, რომელშიც ღვიძილისას იმყოფებოდა ადამიანი, ეწოდებოდა „აპსუ“ („Apsu“).ეს იყო ღვიძილის სამყარო.

„ტიამატი“ („Tiamat“) ეწოდებოდა იმ მდგომარეობას, რომელშიც იმყოფებოდნენ ძილის დროს, იმ ბობოქარ ოკეანეს, რომელშიც მღვიძარე ცნობიერების მსგავსად, შეუძლებელია განასხვაო მინერალური, ცხოველური და მცენარეული.

ქალდეურ მისტერიებში ასწავლიდნენ: როცა მძინარე მდგომარეობაში ადამიანი იმყოფება ტიამატში, იგი მეტწილად იმყოფებ რეალურის, ჭეშმარიტის სფეროში, ვიდრე მაშინ, როცა იგი ღვიძილისას ცხოვრობს მინერალებს, მცენარეებსა და ცხოველებს შორის. ტიამატი მეტწილად განეკუთვნება დასაბამისეულს, უფრო მეტად არის სამყაროში ადამიანურთან გადაჯაჭვული, ვიდრე აპსუ. აპსუ უცნობია; ტიამატი ადამიანისთვის რაღაც უფრო მახლობელია. დროის დინებაში ტიამატი განიცდის სახეცვლილებას. ასე ეუბნებოდნენ და ასწავლიდნენ მისტერიათა მოწაფეებს. ნაყოფებისგან და სიცოცხლისგან აღმოცენდა დემონური ფიგურები, ცხენის მაგვარი ფიგურები ადამიანური თავებით, ლომის მაგვარი ფიგურები ანგელოზური თავით. ისინი აღმოცენდა ტიამატის ნაყოფებისგან. ის, რაც იქ ცხოვრობდა, როგორც დემონური ფიგურები, ადამიანებისადმი მტრულად იყო განწყობილი.

მაშინ სამყაროში შემოაბიჯა ძლევამოსილმა არსებამ: „ეა“. ვინც დღეს ბგერებს აღიქვამს, იგი ე-სა და ა-ს თანახმიანობაში აღიქვამს მითითებას იმ ძლევამოსილ არსებაზე, რომელიც უძველეს მისტერიათა სწავლების თანახმად მზად იყო ადამიანების დასახმარებლად, როცა მძლავრობდნენ ტიამატიდან წარმოშობილი დემონები: ეა, ია მოგვიანებით გარდაიქმნა „სოფ“ ეა-ში = სოფიაში. ეა-ს წაუმძღვარეს არსებობის აღმნიშვნელი „სოფ“. ეა – ეს არის სწორედ ის, რასაც აღვნიშნავთ აბსტრაქტული ცნებით; სიბრძნე, რომელიც გაბატონებულია ყველა საგანსა და მოვლენაში. ია = ყველაფერში გაბატონებულ სიბრძნეს, სოფიას. სოფ = ნაწილაკს, რომელსაც სავარაუდოდ „ყოფიერების“ მნიშვნელობა აქვს. სოფია, სოფეა, სოფეია = ყველგან გაბატონებულ სიბრძნეს, რომელიც ადამიანებს უგზავნის ძეს, იმ ძეს, რომელსაც მაშინ აღნიშნავდნენ სახელით: „მარდუქი“ («Marduk»), რომელსაც გვიანდელი ტერმინოლოგიით აღნიშნავენ, როგორც მიქაელს, რომელიც არის გაბატონებული სული მთავარანგელოზთა იერარქიიდან. ეს იგივე არსებაა, რაც მარდუქი, ეას ძე, ანუ სიბრძნე, მარდუქ-მიქაელი.

მისტერიათა სწავლების თანახმად მიქაელი-მარდუქი იყო დიადი, მძლავრი და გამორჩეული. ხოლო ხსენებული დემონური არსებები – ცხენები ადამიანური თავებით, ლომები ანგელოზური თავებით – უპირისპირდებოდნენ მას თავის ერთობლიობაში როგორც ერთიანი დიადი ტიამატი. ამას უპირისპირდებოდა მარდუქ-მიქაელის სიძლიერე, რომელიც მსჭვალავდა მთელ სამყაროს, როგორც გრიგალი. ამდენად ტიამატი ყველას სრულიად სამართლიანად წარმოედგინა რაღაც არსობრივად. ყველა მძლავრი დემონური არსება ერთობლივად წარმოქმნიდა ცეცხლოვანი დრაკონის ერთიან არსებას, ტიამატის წარმონა- შობს, ანუ ღამეს. ამ ცეცხლოვანი არსების წინააღმდეგ ბრძოლაში მარდუქ-მიქაელმა გამოიყენა განსაკუთრებული იარაღი, გრიგალის შინაგანი ძალა და გახლიჩა ტიამატის არსება, მოისროლა რა იგი მთელ სამყაროში. ასე მოახერხა მარდუქ-მიქაელმა ზემოთ ცის, ხოლო ქვემოთ დედამიწის ფორმირება. ასე წარმოიქმნა ზედა და ქვედა.

მისტერიებში ასწავლიდნენ: სიბრძნის, ეას დიადმა შვილმა დაამხო ტიამატი და მისი ერთი ნაწილიდან შექმნა ზედა, ანუ ცა, ხოლო მეორე ნაწილიდან – ქვედა, ანუ მიწა. შენ ადამიანო, როცა უმზერ ვარსკვლავიერ ცას, ხედავ მხოლოდ ნაწილს იმისას, რაც მარდუქ-მიქაელმა შექმნა ტიამატის საშინელი უფსკრულისაგან ადამიანთა კეთილდღეობისთვის.

როცა შენ უმზერ ბარს, სადაც მინერალურით განმსჭვალული მიწის ელემენტისგან ამოიზრდებიან მცენარეები და სადაც იბადებიან ცხოველები, პოულობ ტიამატის მეორე ნაწილსაც, რომელიც კაცობრიობის კეთილდღეობისთვის გარდაქმნა ეას, –სიბრძნის, – ძემ.

იმ შორეულ დროებში ძველ ქალდეაში, ერთ-ერთი ასეთი ფიგურის ჭვრეტისას, ადამიანები რაღაც არსობრივს ხედავდნენ. ყველაფერი წარმოჩნდებოდა როგორც არსობრივი: ღამის ბინადარი ეს დემონური არსებები და ყველაფერი ის, რაც მათგან შექმნა მარდუქ-მიქაელმა სიმაღლეებში, ანუ ვარსკვლავები და ქვევით, დედამიწა, ამ ყველაფერს ადამიანი იმ შორეულ დროებში აღიქვამდა სამშვინველის თვისებებით, რომლებიც ძველად მისთვის იყო დამახასიათებელი. ყველაფერი, რაც ადამიანს უნათებდა ვარსკვლავიერი ციდან, ანუ მარდუქ-მიქაელის მიერ გარდაქმნილი დემონები, ყველაფერი, რაც თავად მიწიდან ამოიზრდებოდა, – იყო მარდუქ-მიქაელის მიერ გარდაქმნილი გარსი ტიამატისა, ამ ტიამატის გარდაქმნილი ქსოვილი. ასეთი იყო ცოდნა.

შემდეგ მისტერიათა წარმმართველი სრულ იდუმალებაში ამზადებდა თავის მოწაფეს, უფრო სწორად ამზადებდა მის მშვინვიერ ძალებს. როცა მოწაფე საკმარისად განავითარებდა მშვინვიერ ძალებს, მხოლოდ ამის შემდეგ აცნობდნენ მას იმის პირველად საფუძვლებს, რასაც დღეს ბავშვებს ასწავლიან სკოლაში ელემენტარული ცოდნის სახით, მაგ., რომ მზე უძრავია, ხოლო დედამიწა მოძრაობს მის გარშემო და რომ ის წარმოიქმნა მსოფლიო წყვდიადიდან. ბუნებისმეტყველების საფუძვლები, რომელსაც დღეს უკვე სკოლაში ასწავლიან ბავშვებს, მაშინ უდიდეს საიდუმლოებას წარმოადგენდა და პირიქით, ის, რაც საყოველთაოდ იყო გავრცელებული, გახლდათ სწორედ ჩემ მიერ ზემოთ მოთხრობილი ქმედებები მარდუქ-მიქაელისა. დღეს ჩვენს უნივერსიტეტებში, სკოლებში, თუმცა ისინი უკვე აღარ ჰგავს მისტერიალურ სკოლებს, თვით დაწყებით კლასებში ასწავლიან კოპერნიკის სისტემას, ანუ იმას, რასაც ძველი ბრძენნი მხოლოდ დიდი ხნის მომზადების შემდეგ მიეახლებოდნენ. ის, რაც ჩვენს დროში ცნობილია თითოეული ბავშვისთვის, ძველ დროში მხოლოდ ხელდასხმის შემდეგ იყო მისაწვდომი. ასე რომ, ამ ყველაფერს დღეს უკვე სკოლაში სწავლობენ.

იყო დრო, – ის წინ უსწრებდა უძველეს ქალდეურ მისტერიათა სიბრძნეს, – როცა საუბრობდნენ მხოლოდ ჩემ მიერ ზემოაღწერილის მსგავსად, ეაზე, მარდუქ-მიქაელზე, აპსუზე და ტიამატზე. მხოლოდ ამაზე საუბრობდნენ ეს ადამიანები. სძულდათ ყველაფერი ის, რასაც მისტერიათა ახირებული მასწავლებლები ამბობდნენ ვარსკვლავებზე, მზის მოძრაობაზე და უპირატესობას ანიჭებდნენ მხოლოდ გარეგნული მზერისთვის მისაწვდომ კვლევას და არა იმ უხილავს, რასაც სთავაზობდნენ კაცობრიობას თუნდაც ძველი ნათელხილვის ფორმით. ადამიანებს სძულდათ ის ცოდნა, რომელიც ხელდასხმის უძველესი მასწავლებლებისა და მოწაფეების კუთვნილება იყო.

შემდეგ დადგა აღმოსავლეთიდან უძველესი ცოდნის თანდათანობითი გავრცელების ეპოქა. იქ ორივეს უფრთხილდებოდნენ. უფრთხილდებოდნენ სულიერ სამყაროში არსობრივის განცდას, მაგ., სულიერი არსების მარდუქ-მიქაელის ქმედებათა განცდას; იმასაც უფრთხილდებოდნენ, რაც მე შემიძლია გამოვსახო (ნახ. დაფაზე. არ არის შემონახული. მთარგ. შენიშვნა) ასე: ცენტრში არის მზე, ხოლო მის გარშემო მოძრაობენ მნათობები, ქმნიან რა ციკლებსა და ეპიციკლებს. ამ ცოდნას ძალზე უფრთხილდებოდნენ.

შემდეგ დადგა დრო, როცა სულიერი სამყაროს, დემონებისა და ღმერთების, ხედვა დაიკარგა, სამაგიეროდ განსაკუთრებული ძალით წინა პლანზე წამოიწია ინტელექტუალურმა შემეცნებამ, ანუ იმ შემეცნებამ, რომლითაც ასე ამაყობს თანამედროვე ადამიანი. ის თანდათან უახლოვდებოდა თავის კულმინაციას, რითაც ჩვენი ეპოქა ხასიათდება. გარეგნულ განვითარებაში ჩვენ ვცხოვრობთ სწორედ იმ ეპოქაში, როცა სპირიტუალური ისე სძულთ, როგორც უძველეს დროებში მათ, ვისთვისაც სპირიტუალური იყო რაღაც თავისთავად ცხადი, მატერიალური კი ეზიზღებოდათ. ჩვენ უნდა ვისწრაფოდეთ იმ დროებისკენ, როცა შეგვეძლება, ასტრონომიისა და ასტროფიზიკის, ბიოლოგიისა და ზოოლოგიის გვერდით ასევე აღვიქვათ სპირიტუალური ცოდნა სულიერად არსობრივზე. ეს დრო უკვე დადგა. საჭიროა მისკენ სწრაფვა, თუ კაცობრიობას სურს საკუთარი მისიის შესრულება, თუკი კვლავ სურს, მივიდეს რელიგიასთან, ხელოვნებასა და მედიცინასთან.

ამდენად, უძველეს დროებში ადამიანი ძალიან მცდარად იოლად გადიოდა ფონს მხოლოდ სპირიტუალურით და არაფრად აგდებდა გარეგნულ სამყაროს, ხოლო იმ დროში, როცა დიდად აფასებდნენ მატერიალურს, ასევე მცდარად უგულებელყოფდნენ სპირიტუალურს. ახლა უნდა დადგეს ეპოქა, როცა გარე სამყაროს ყოვლისმომცველი და შთამბეჭდავი შემეცნებიდან კაცობრიობა კვლავ წავა ახალი მისტერიალური შემეცნებისკენ.

ჩვენს დროში, როცა მატერიალურის შემეცნებამ მიაღწია გასაოცარ შედეგებს, ხოლო სპირიტული ცოდნა თანდათან ინგრეოდა ისე, რომ სპირიტულის უძველესი შენობიდან დედამიწაზე დარჩა, უკეთეს შემთხვევაში, მხოლოდ ნანგრევები, რომელთაც თხრიან, როგორც უძველეს რელექტს, – ჩვენ სწორედ ახლა უნდა მივიდეთ კვლავ სპირიტულთან, ამასთან იმ ცოდნის დაკარგვის გარეშე, რისი მოცემაც დედამიწის უძველეს ეპოქებზე შეუძლია რეტროსპექტულ შეხედვას, როგორც ამას აკეთებს არქეოლოგიური მეცნიერება. ასეთ სპირიტულობასთან ჩვენ მიგვიყვანს ჩაღრმავება ახალ რელიგიურობაში, ახალ მხატვრულ ფორმასა და ახალ მედიცინაში, რომელიც ეფუძნება ადამიანის არსებაში სულისმეცნიერულ შეჭრას.

მე მსურდა დღეს ამ სამი მაგალითის მოყვანა, რათა წარმომედგინა ახალი მისტერიების არქიტექტონიკა, რომელსაც ხელეწიფება კაცობრიობას მოუტანოს შემეცნება სამყაროს ერთიანობასა და ადამიანის ქმედებაზე ყოვლისმომცველი აზრით და არა მხოლოდ ცალმხრივი მატერიალური ფაქტით.

შენიშვნები:

1. „შეიცან თავი შენი“: დელფოში აპოლონის ტაძრის შესასვლელის წარწერა, მინაწერი „შვიდი ბრძენი ბერძენი“.
2. ჩარლზ დარვინი, 1809-1882, ინგლისელი ბუნებისმეტყველი. 
3. თომას ჰუქსლეი, 1825-1895, ინგლისელი ბუნებისმეტყველი. 
4. ჰერბერტ სპენსერი, 1820-1903, ინგლისელი ფილოსოფოსი. 
5. ჯორდანო ბრუნო, 1548-1600, ფილოსოფოსი.
6. ნიკოლაუს კოპერნიკი, 1473-1543, ასტრონომი.
7. გალილეო გალილეი, 1564-1642, ასტრონომი და ბუნებისმეტყველი.
8. რაფაელი (რაფაელ სანტი), 1483-1520, იტალიელი მხატვარი, ფერმწერი.
9. მიქელანჯელო ბუონაროტი, 1475-1565, იტალიელი მოქანდაკე, არქიტექტორი, მხატვარი.