ფილოსოფია დღეს. – უჩვეულო და მართალი თავგადასავალი: ჭეშმარიტების მოსვლა. – ისტორიისა და ფილოსოფიის თანაფარდობა.

ხელოვნების, სიყვარულისა და იდეების სფეროში განცხადებებისა და პროგრამებისაგან ბევრს არაფერს უნდა ველოდეთ. რაც შეეხება იდეებს, ეს უნდობლობა შეიძლება ასე აიხსნას: ნებისმიერ თემაზე ფიქრი, თუ ეს მართლაც ღრმა და პოზიტიური ფიქრია, გარდუვალად გვაშორებს ყოველივე იმისაგან, რასაც საყოველთაოდ მიღებული თუ მოარული აზრი ჰქვია, და რაც, უფრო საფუძვლიან მიზეზთა ძალით, ვიდრე თქვენ ახლა შეიძლებოდა გევარაუდათ, „საზოგადოებრივი“ თუ „ტრივიალური აზრის“ სახელს იმსახურებს. ნებისმიერი სერიოზული გონებრივი ძალისხმევა ჩვენს წინაშე ხსნის ჯერ კიდევ უვალ გზებს და ნაცნობი ნაპირებიდან უკაცრიელი კუნძულებისკენ მიგვაქანებს, სადაც ჩვენ უჩვეულო აზრები გვეწვევიან ხოლმე. ისინი ჩვენი წარმოსახვის ნაყოფად გვევლინებიან. მოკლედ, განცხადება თუ პროგრამა წინასწარ გვაუწყებს შედეგებს, ისე, რომ გაკვრითაც არ ახსენებს გზას, რომელმაც მათ აღმოჩენამდე მიგვიყვანა. მაგრამ, როგორც მალე დავრწმუნდებით, მისკენ მიმავალ გზას მოწყვეტილი აზრი ციცაბო კბოდეებიან კუნძულს მიგვაყენებს; ეს აბსტრაქციაა, ამ სიტყვის ყველაზე უარესი მნიშვნელობით, და ამიტომ მიუწვდომელია გაგებისათვის. რას გვარგებს კვლევის დასაწყისშივე ჩვენი პროგრამის მიუდგომელი კლდე აღვმართოთ პუბლიკის წინაშე, ესე იგი, დასასრულიდან დავიწყოთ? 

ამიტომ დიდი ასოებით კი არ დავბეჭდავ პროგრამაში ლექციების ამ ციკლის შინაარსს, არამედ შემოგთავაზებთ დასაწყისით, ანუ სწორედ იმით დავიწყოთ, რაც შეიძლება იმ ამოსავალ წერტილად იქცეს თქვენთვის, ჩემთვის გუშინ და გუშინწინ რომ იყო.

ფაქტი, რომელსაც ყველაზე უმალ ვაწყდებით, ცხადია და საყოველთაოდ ცნობილი: დღეს ფილოსოფიას კოლექტიურ ცხოვრებაში სულ სხვა ადგილი უჭირავს, ვიდრე ოცდაათი წლის წინათ. შესაბამისად შეიცვალა ფილოსოფოსის დამოკიდებულებაც თავისი პროფესიისა და თავისი შრომისადმი. პირველი, როგორც ცხადი და საყოველთაოდ ცნობილი ფაქტი, შეიძლება არანაკლებ ცნობილი ფაქტით დავადასტუროთ: კერძოდ, თუ ერთმანეთს შევადარებთ სტატისტიკურ მონაცემებს იმის შესახებ, თუ რამდენი ფილოსოფიური შინაარსის წიგნი იყიდება დღეს და რამდენი იყიდებოდა ოცდაათი წლის წინათ. ცნობილია, რომ დღეს ფილოსოფიური წიგნები თითქმის ყველა ქვეყანაში უფრო სწრაფად საღდება, ვიდრე მხატვრული ლიტერატურა, და ყველგან შეიმჩნევა ცხოველი ინტერესი იდეოლოგიის მიმართ. ეს ინტერესი, სიცხადის სხვადასხვა ხარისხით გაცნობიერებული ეს სწრაფვა, ორი შესაკრებით ითხზვის, რომელთაგანაც ერთია იდეებზე მ ო თ ხ ო ვ ნ ი ლ ე ბ ი ს ზრდა, მეორე კი – ტ კ ბ ო ბ ა, რასაც კვლავ განიცდიან ადამიანები მათი წყალობით. ამ ორი სიტყვის შერწყმა შემთხვევითი როდია: ქვემოთ ჩვენ ვნახავთ, რომ ცოცხალი ორგანიზმის ნებისმიერ არსებით, შინაგან მოთხოვნილებას, მეორე ხარისხოვანი, გარეგანი მოთხოვნილებისაგან განსხვავებით, თან ახლავს ტკბობა. ტკბობა ბედნიერების სახეა, ფაციეს. ყველა არსება ბედნიერია, როცა თავის დანიშნულებას, ანუ სხვა სიტყვებით, თავის მიდრეკილებებს მისდევს და თავის არსებით მოთხოვნილებებს იკმაყოფილებს, თავისი თავის რეალიზებას ახდენს და ის არის, რაც არის სინამდვილეში. ამიტომ შლეგელი, ადგილს რომ უცვლის ტკბობის და ბედის თანაფარდობას, ამბობს: „ჩვენ გენიალურები ვართ იმაში, რაც მოგვწონს“. გენიას, ანუ უზენაეს ნიჭს, რასაც განგება უწყალობებს ადამიანს ამა თუ იმ საქმის შესასრულებლად, ყოველთვის თან ახლავს ენით უთქმელი სიამოვნება. მალე, არგუმენტების მთელი ზვავის ზეწოლით, ძალაუნებურად უნდა ვაღიაროთ. ის, რაც დღეს შეიძლება ფუჭ ფრაზად მოგვეჩვენოს: ჩვენი ბედია ჩვენი უზენაესი ტკბობა.

როგორც ჩანს, ჩვენს დროს, წინანდელთან შედარებით, ფილოსოფიური ბედი აქვს; ამიტომაც მოგვწონს ფილოსოფოსობა. თავდაპირველად საზოგადოებრივ ატმოსფეროში ვაყურადებთ, როდის შეიფრთხიალებს ჩიტივით ფილოსოფიური სიტყვა და ყურადღებით ვუსმენთ ფილოსოფოსს, როგორც პილიგრიმს, შესაძლოა, ზღვისიქითა ქვეყნებიდან ახალი ამბები რომ მოაქვს ჩვენთვის.

ამნაირი სიტუაცია მკვეთრად უპირისპირდება ოცდაათი წლის წინანდელს. საინტერესო თანხვდომაა! როგორც ფიქრობენ, ესაა დრო, ერთ თაობას რომ აშორებს მეორისაგან.

და ჩვენ ვამჩნევთ, რომ საზოგადოებრივი განწყობილების ამ ცვლილებას განსაცვიფრებლად ემთხვევა დღევანდელი ფილოსოფოსის სულისკვეთება, რომლითაც ის უახლოვდება თავის საგანს და რომელიც სულაც არა ჰგავს წინა თაობაში მოღვაწე მისი კოლეგის განწყობილებას. დღეს სწორედ ამაზე ვილაპარაკებთ: განწყობილება, რომლითაც ჩვენ ვიწყებთ ფილოსოფოსობას, ძირეულად განსხვავდება იმ განწყობისგან, რაც დომინანტური იყო წინა თაობის ფილოსოფოსთა შორის. ჩვენი ლექციების კურსისთვის ამოსავალ წერტილად რომ მივიჩნევთ ამას, თანდათანობით მივუახლოვდებით მის ჭეშმარიტ თემას, რომლის დასახელებაც ჯერჯერობით მიზანშეწონილად არ მიმაჩნია, რადგანაც სახელწოდება ვერაფერს გვეტყვის. ჩვენ თანდათანობით მივუახლოვდებით მას, ისე, რომ, სულ უფრო და უფრო დავავიწროებთ მის ირგვლივ შემოწერილ წრეებს და სპირალის მრუდზე სრიალით წმინდა, ერთი შეხედვით, განყენებული, ცივი და უსულგულო ექსტერიორულობიდან, ბოლოს და ბოლოს, მივაღწევთ მის საკუთარ, ჩვენს მიერ თავს მოხვეული კი არა, შინაგანი დრამატიზმით სავსე იდუმალ ცენტრს. დიდი ფილოსოფიური პრობლემები იმავე ტაქტიკას მოითხოვენ, იუდეველებმა რომ მიმართეს იერიქონის აღებისას, როცა თავი აარიდეს პირისპირ შებმას, ნელ-ნელა უვლიდნენ გარშემო ქალაქს და თანაც საყვირთა დრამატული გუგუნით თანდათანობით ავიწროებდნენ ალყას.¹ იდეოლოგიური გარემოცვისას მელოდიის დრამატიზმი მიიღწევა პრობლემებზე ჩვენი ცნობიერების უწყვეტი კონცენტრაციით, რაც იდეათა დრამად გვევლინება. ვფიქრობ, ეს დაძაბულობა არ შესუსტდება, რადგანაც ჩვენს მიერ არჩეული გზა ისეთია, რომ რაც უფრო შორს მიდიხარ, მით უფრო იზიდავს მსმენელს. გაუგებარი, ზერელე სიტყვებიდან, რომლებიც დღეს უნდა წარმოვთქვათ, ჩვენ დავეშვებით უფრო გასაგებ კითხვებამდე, თვითეული ჩვენგანის ცხოვრებას რომ ეხებიან, და, ამდენად, მათზე უფრო ახლობელი შეუძლებელია სხვა რამე იყოს. მეტიც, ჩვენ თამამად ჩავეშვებით იმის სიღრმეში, რაც თვითეულ ჩვენგანს თავის ცხოვრებად მიაჩნია, თუმცა ვნახავთ, რომ ის მხოლოდ მისი გარსი ყოფილა; ამ გარსს გავცდებით თუ არა, ჩვენ აღმოვჩნდებით ჩვენივე არსებობის მიწისქვე შეთში, რომელიც ენიგმად რჩებოდა მხოლოდ იმიტომ, რომ ის ჩვენშია და სხვა არა არის რა, თუ არა ჩვენივე არსი.

მაგრამ, ვიმეორებ, ამაზე რომ ვმსჯელობ და ჩემს ბუნდოვან საწყის ჩანაფიქრს გიზიარებთ, ჩემი პროგრამის ახსნას კი არა ვცდილობ, პირიქით, იძულებული ვარ სიფრთხილის ზომები მივიღო, ესოდენ მოულოდნელად რომ აღმოვჩნდი მსმენელთა უზარმაზარი მასის წინაშე, რომელიც ასე უშურველად გამომიგზავნა ჩვენმა გაცილებით უფრო გულუხვმა და მშფოთვარე ქალაქმა, ვიდრე ზოგიერთს ჰგონია. მე გამოვაცხადე აკადემიური და, მაშასადამე, მკაცრად მეცნიერული კურსი სახელწოდებით „რა არის ფილოსოფია?“ შესაძლოა, ბევრი დააბნია სახელწოდების გარდუვალმა ორაზროვნებამ და აფიქრებინა, ალბათ, ფილოსოფიის საფუძველთა შესავალს, ანუ, ახალი ფორმით გადმოცემულ ტრადიციულ ფილოსოფიურ საკითხთა ზერელე განხილვას გვთავაზობსო. აუცილებელია ნაწილობრივ მაინც გავფანტოთ ეს მცდარი წარმოდგენა, რასაც მხოლოდ ის შეუძლია, რომ აწეწ-დაწეწოს თქვენი აზრები და სხვა საგანზე გადაიტანოს თქვენი ყურადღება. მე ფილოსოფიის შესავალი კი არა, მისი სრულიად საპირისპირო რამ ჩავიფიქრე: ავიღო თვით ფილოსოფიური საქმიანობა, საკუთრივ ფილოსოფოსობა და ღრმა ანალიზს დავუქვემდებარო იგი. რამდენადაც ჩემთვის ცნობილია, არავის არასოდეს უცდია ეს, თუმცა ძნელი კია დასაჯერებლად; ყოველ შემთხვევაში, ისე გადაჭრით, როგორც დღეს ვეცდებით ამას. ასე რომ, ეს საკითხი სულაც არ ეკუთვნის იმ საკითხთა რიცხვს, ჩვეულებრივ, ცხოველ ინტერესს რომ იწვევენ. ერთი შეხედვით, ის მხოლოდ ფილოსოფოსებისთვის საყურადღებო პირწმინდად სპეციალური და პროფესიონალური საკითხი ჩანს. და თუ მისი განხილვისას გამახსენდება, რომ ჩვენ ვაწყდებით ყველაზე ვრცელ ზოგადადამიანურ თემებს, ან იმ საკითხის მკაცრი კვლევისას, თუ რა არის ფილოსოფია, როგორც ფილოსოფოსთა სპეციფიკური, კერძო საგანი, ანაზდეულად ჩავვარდებით ლიუკში და პირდაპირ აღმოვჩნდებით ცხოვრების ყველაზე ადამიანურ, ცხელსა და მფეთქავ წიაღში, სადაც თავიდან ვერ ავიცილებთ ქუჩის და თვით სარეცლის მაცთურ პრობლემებს, – მხოლოდ იმიტომ, რომ ასე უნდა იყოს, რომ ეს მოითხოვს ჩემი სპეციალური პრობლემის სპეციალურ გადმოცემას, და არამც და არამც იმიტომ, რომ ეს განვაცხადე, ამას ვესწრაფოდი ან ეს მოვიფიქრე. პირიქით, მე მხოლოდ ერთ რამეს აღგითქვამთ: ზესპეციალური საკითხის მონოგრაფიულ გამოკვლევას. ამიტომაც ვიტოვებ ინტელექტუალური ხორკლიანობის სრულ უფლებას, რაც გარდაუვალია ამნაირი განზრახვის ხორცშესასხმელად. რასაკვირველია, უნდა ვეცადო, რომ ჩემი სიტყვები ყველა თქვენგანისთვის გასაგები იყოს, თვით მისთვისაც კი, ვისაც საჭირო მომზადება არ გაუვლია. მე ყოველთვის მეგონა, რომ სიცხადე ფილოსოფოსის თავაზიანობაა,² და, ეგეც არ იყოს, დღეს, როგორც არასდროს, ჩვენი დისციპლინა პატივად მიიჩნევს ყველა გონებისათვის ღია და გამჭვირვალე იყოს, კერძო მეცნიერებებისაგან განსხვავებით, დღითი დღე სულ უფრო და უფრო მკაცრად რომ იცავენ თავიანთი აღმოჩენების საუნჯეს პროფანთა ცნობისმოყვარეობისაგან, რისთვისაც თავიანთი მონსტრუოზული ტერმინოლოგიის საშინელ ურჩხულს აყენებენ მათ შორის. მე თუ მკითხავთ, ჭეშმარიტების კვლევისას თუ მისკენ სწრაფვისას ფილოსოფოსი მეთოდიკის ზღვრულ სიმკაცრეს უნდა იცავდეს. მაგრამ ჭეშმარიტების გამოცხადებისა თუ გამოქვეყნებისას ყოველნაირად თავს უნდა არიდებდეს ტერმინების ცინიკურ გამოყენებას, თუ სურს მეცნიერებს არ დაემსგავსოს, ბაზრის ძალოსნების მსგავსად თავს რომ იწონებენ თავიანთი ტერმინოლოგიური ბიცეპსებით.

ამრიგად, მე ვამბობ, რომ დღეს ჩვენი წარმოდგენა ფილოსოფიაზე ძირეულად განსხვავდება წინა თაობის წარმოდგენებისაგან. მაგრამ ეს განცხადება იმის აღიარებას ნიშნავს, რომ ჭეშმარიტება ცვალებადია, ასე რომ, გუშინდელი ჭეშმარიტება დღეს შეცდომად იქცევა, ხოლო დღევანდელ ჭეშმარიტებას ხვალ ალბათ ვეღარ გამოვიყენებთ. მაგრამ ეს იმას ხომ არ ნიშნავს, რომ წინასწარვე დავაკნინოთ ჩვენი საკუთარი ჭეშმარიტების მნიშვნელობა? სკეპტიციზმის საკმაოდ ტლანქი, მაგრამ, ამასთანავე, ყველაზე პოპულარული არგუმენტი იყო აგრიპას ტროპი³ – τὸν ἀπὸ τῆς διαφωνίας τῶν δοξ – „შეხედულებათა სხვადასხვაობისათვის“. იმ წარმოდგენების მრავალფეროვნება და ცვალებადობა, ჭეშმარიტებას რომ ეხებიან, სხვადასხვა და, ერთის შეხედვით, ურთიეთსაპირისპირო მოძღვრებათა მიმდევრობა უნდობლობას ბადებს. ამიტომ ახლავე უნდა უკუვაგდოთ ეს მოარული სკეპტიციზმი.

ალბათ, არაერთხელ მიგიქცევიათ ყურადღება უჩვეულო, თუმცაღა ნამდვილი მოვლენისათვის. ავიღოთ, მაგალითად, მსოფლიო მიზიდულობის კანონი. იმდენად, რამდენადაც ეს კანონი ჭეშმარიტია, ის უეჭველად ყოველთვის ასეთი იყო, ესე იგი, იმ დროიდან მოყოლებული, რაც წონის მქონე მატერია არსებობს და არსებობენ სხეულები, რომლებიც ყოველთვის ამ კანონის შესაბამისად იქცეოდნენ. მიუხედავად ამისა, საჭირო შეიქნა ლოდინი, ვიდრე XVII საუკუნის ერთ მშვენიერ დღეს ის არ აღმოაჩინა ერთმა ბრიტანელმა კაცმა; და, პირიქით, შეუძლებელი არა არის რა იმაში, რომ კიდევ ერთ მშვენიერ დღეს ადამიანები დაივიწყებენ მას, კი არ უარყოფენ ან დააზუსტებენ, რამდენადაც ჩვენი ვარაუდით ის აბსოლუტურად ჭეშმარიტია, არამედ მთლიანად დაივიწყებენ და, როგორც ნიუტონამდე, წარმოდგენაც აღარ ექნებათ მასზე. ეს კი ორმაგ, ძალზე კურიოზულ თვისებას ანიჭებს ჭეშმარიტებებს. ისინი თავისთავად ყოველთვის არსებობენ, არავითარ ცვლილებას თუ დამახინჯებას არ განიცდიან, მაგრამ ის, რომ მათ ეუფლება რეალური სუბიექტი, რომელიც დროის ზემოქმედებას განიცდის, ერთგვარ ისტორიულობას ანიჭებს მათ: ისინი ერთ მშვენიერ დღეს ჩნდებიან და, შესაძლოა, კიდევ ერთ მშვენიერ დღეს გაქრნენ. ცხადია, რომ ეს დროულობა უშუალოდ მათ კი არ ეკუთვნის, არამედ მათ არსებობას ადამიანის გონებაში. დროში მხოლოდ ფსიქიკური აქტი მიმდინარეობს, რომლითაც ჩვენ მათ ვიაზრებთ, და სწორედ ეს არის რეალური მოვლენა, ნამდვილი ცვლილება წამთა მსწრაფლწარმავლობაში. ზუსტად რომ ვთქვათ, ისტორიას მხოლოდ ჩვენი ცოდნა თუ არცოდნა ეკუთვნის. სწორედ ეს ფაქტი გვეჩვენება ენიგმურად და შემაშფოთებლად, რადგანაც ირკვევა, რომ ჩვენი აზრის – უეფემერულეს სამყაროში მოქცეული ცვალებადი და ეფემერული რეალობის მეშვეობით ვეუფლებით რაღაც მუდმივს და არადროულს. ამრიგად, აზროვნება – ესაა ორი ანტაგონისტური კონსისტენციის⁴ სამყაროს ურთიერთშეხების წერტილი. ჩვენი აზრები იბადებიან და კვდებიან, მიდიან და კვლავ ბრუნდებიან, ამ დროს კი მათი შინაარსი, ანუ ის, რაც მოიაზრება, უცვლელი რჩება. ორჯერ ორი ყოველთვის ოთხია, მიუხედავად იმისა, რომ ინტელექტუალური აქტი, რომლითაც ამას ჩავწვდით, უკვე განხორციელდა. მაგრამ იმის მტკიცება, რომ ჭეშმარიტებები მარადიულნი არიან, არაადექვატური გამოთქმების ხმარებას ნიშნავს. მარადიული, წარუვალი არსებობა გარკვეული მუდმივობაა მთელი დროული რიგის მანძილზე, უსაზღვრო გრძლივობა, რომელიც არაფრით არ განსხვავდება ეფემერული გრძლივობისაგან, ხოლო გრძლივობა დროის ნაკადში დანთქმასა ნიშნავს და, ასე თუ ისე, დინებაზეა დამოკიდებული. ასე რომ, ჭეშმარიტებებისთვის უცხოა როგორც მცირე, ისე დიდი გრძლივობაც, უცხოა ყოველგვარი დროული ატრიბუტი, მათ არ ეხება დროის მდინარე. ლაიბნიცმა მათ უწოდა vérites éternelles,* რაც, ჩემი აზრით, ასევე არაზუსტია. მალე ვნახავთ, რა საფუძვლიან მიზეზთა გამოც. თუ წარუვალი იმდენ ხანს გრძელდება, რამდენსაც მთელი დრო თავისთავად, მარადიული თვით დროის დასაბამამდე და მისი დასასრულის შემდეგაც არსებობს, თუმცა უცილობლად მოიცავს მთელ დროსაც; ეს ჰიპერბოლური გრძლივობაა, ზეგრძლივობა. ამ ზეგრძლივობაში გრძლივობა ინახება და ისპობა კიდეც: მარადიული არსი უსასრულოდ ცოცხლობს, ესე იგი მისი სიცოცხლე წამიერია, ანუ არ გრძელდება, მისთვის ნიშნეულია „სრული ფლობა ერთბაშად უსასრულო სიცოცხლის მთელი სისავსისა“. ასეთია ბოეციუსის⁵ მიერ შემოთა ვაზებული მარადისობის მართლაც რომ მომხიბლავი დეფინიცია: „Interminabilis vitae tota simul et perfecta possesio“.** თუმცა ჭეშმარიტებათა მიმართება დროისადმი პოზიტიური კი არა, ნეგატიურია. მართალი გითხრათ, მათ დროისადმი არანაირი მიმართება არ გააჩნიათ; მათთვის საერთოდ უცხოა ყოველგვარი დროული განსაზღვრება, ისინი მკაცრად არადროულნი, აქრონულნი არიან. ამიტომ მტკიცება იმისა, ჭეშმარიტებანი ყოველთვის ასეთნი არიანო, ნამდვილად არ შეიცავს არავითარ უზუსტობას, თითქოსდა გვეთქვას – თუ გავიხსენებთ, მაგალითად, ლაიბნიცის მიერ სულ სხვა მიზნით გამოთქმულ ცნობილ სინტაგმას – „მწვანე სამართლიანობა“. სამართლია ნობის იდეალურ კორპუსზე არც რამ ნიშანია და არც რამ ნაჩვრეტი, რომელზედაც შეიძლებოდა მიგვემაგრებინა ატრიბუტი „მწვანე“, და რამდენჯერაც არ უნდა გვეცადა ეს, ვნახავდით, რომ ის ისევე ჩამოსრიალდებოდა „სამართლიანობიდან“, როგორც გლუვი და პრიალა ზედაპირიდან. ამ ორი ცნების შეერთება არ ხერხდება: მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენ ერთად წარმოვთქვამთ მათ, ისინი კვლავ ჯიუტად განაგრძობენ განკერძოებას და შერწყმა-შეერთების შესაძლებლობას გამორიცხავენ. ამრიგად, არ არსებობს უფრო დიდი სხვადასხვაობა, ვიდრე ჭეშმარიტებისათვის ნიშნეულ არადროულ არსებობასა და იმ სუბიექტის დროულ არსებობას შორის, ვინც მას აღმოაჩენს და შეიცნობს, იცნობიერებს ან ვერ იცნობიერებს, იმახსოვრებს ანდა ივიწყებს. და თუ ჩვენ მაინც ჯიუტად ვიმეორებთ – „ჭეშმარიტებანი ყოველთვის ასეთნი არიან“, მხოლოდ იმიტომ, რომ ამას მცდარ შედეგებამდე არ მივყავართ: ეს მიამიტური და ხელსაყრელი შეცდომაა. მისი წყალობით, ჩვენ დროულ პერსპექტივაში განვიხილავთ ჭეშმარიტების არსებობის ასეთ უჩვეულო მოდუსს, რომელშიაც ჩვეულებრივ ამქვეყნიურ საგნებს განიხილავენ. და ბოლოს, რაიმეზე იმისი თქმა, რომ „ის ყოველთვის ის არის, რაც არის“ დროულ ცვალებადობათაგან მის დამოუკიდებლობას და მოუწყვლადობას ნიშნავს. ამრიგად, დროულობის ფარგლებში არის ნიშანი, ყველაზე მეტად რომ მოგვაგონებს არადროულობას, – კვაზიფორმა არადროულისა, species quaedam aeternitatis.*

ამიტომ პლატონმა როდესაც იგრძნო, რომ მის მიერ იდეებად სახელდებული ჭეშმარიტებანი დროული სამყაროს მიღმა უნდა მოეთავსებინა, სხვა, სამყაროსმიღმური კვაზიადგილი – ὑπερουράϊιος τόπος გამოიგონა. თუმცა ამ ნაბიჯს სერიოზული შედეგები მოჰყვა, შეუძლებელია არ ვაღიაროთ, რომ ეს ცნება, როგორც ხატი, ნაყოფიერია. ის საშუალებას გვაძლევს სხვა სივრცით, სხვა ატმოსფეროთი და დროისმიღმურ ჭეშმარიტებათა უხრწნელ სავანედ დასახული სხვა სინამდვილით გარშემორტყმულად წარმოვიდგინოთ ჩვენი სამყარო. მაგრამ, აი, ერთ მშვენიერ დღეს, ერთი ამ ჭეშმარიტებათაგანი – მსოფლიო მიზიდულობის კანონი – ამ ცისმიღმურ სამყაროში მოულოდნელად გაჩენილი ნასვრეტიდან ჩამოჟონავს ჩვენს სამყაროში. ცისმიღმური სინამდვილიდან ჩამოვარდნილი იდეალური მეტეორიტი რეალურ, ადამიანურ და ისტორიულ სამყაროში რჩება, – ასეთია ყველა ღვთაებრივი გამოცხადების სიღრმეში ცით ჩამოსვლისა თუ მოვლინების მოცახცახე, მთრთოლავი ხატი.

მაგრამ ცისმიღმური სამყაროდან ჭეშმარიტების ეს ჩამოსვლა თუ მოვლინება ჩვენს მიწიერ სინამდვილეში აშკარა და მრავალმნიშვნელოვან პრობლემას სახავს, რომელიც, ჩვენდა სამარცხვინოდ, ჯერ კიდევ თავის მკვლევარს მოელის. ცაში ანაზდად გაჩენილი ნასვრეტი, ჭეშმარიტების გამტარად რომ გვევლინება, მხოლოდ და მხოლოდ ადამიანის გონებაა. მაშინ რატომ იხელთებს ამა თუ იმ ჭეშმარიტებას ესა თუ ის ადამიანი ამა და ამ დროს? რატომ მიაკვლია მას სწორედ ამ ადამიანმა? როგორც ჩანს, საქმე ეხება არსებითი მსგავსების ამ ჭეშმარიტების კონფიგურაციასა და მისი გამტარი ნასვრეტის – სუბიექტის – ფორმას შორის. ყველაფერს თავისი მიზეზი აქვს. თუ მსოფლიო მიზიდულობის კანონი ნიუტონამდე ვერავინ აღმოაჩინა, მაშასადამე, ადამიანურ ინდივიდს – ნიუტონსა და ამ კანონს შორის გარკვეულ ნათესაობას უნდა ეარსება. მაინც რა სახის ნათესაობას? მსგავსებას? პრობლემა არ უნდა გავაიოლოთ, პირიქით ხაზი უნდა გავუსვათ მის ენიგმურობას. რანაირად შეიძლება ადამიანი ჰგავდეს გეომეტრიულ, ან თუ გნებავთ, ნებისმიერ სხვა ჭეშმარიტებას? რითი ჰგავს პითაგორას თეორემა ადამიან პითაგორას? მოწაფე მახვილგონივრულად გვიპასუხებდა – შარვლითო: გაუცნობიერებელი სურვილი აიძულებდა თეორემისა და მისი ავტორის გაერთიანებას. სამწუხაროდ, პითაგორას დროს შარვლები არ იყო, მაშინ მათ მხოლოდ სკვითები ატარებდნენ, რომლებსაც, სამაგიეროდ, თეორემების აღმოჩენის თავი არ ჰქონდათ. 

აქ ჩვენ პირველად ვაწყდებით ძირეულ განსხვავებას ჩვენსა და იმ ფილოსოფიას შორის, მრავალი საუკუნის მანძილზე რომ არსებობდა. ეს განსხვავება იმაში მდგომარეობს, რომ ჩვენს ფილოსოფიას აინტერესებს ყველაზე ელემენტარული საკითხები, მაგალითად, ის ფაქტი, რომ მხედველ, წარმოსახვის უნარიან და მოაზროვნე სუბიექტსა და იმას შორის, რასაც ის ხედავს, ან წარმოსახვის წყალობით წარმოიდგენს, არ არსებობს უშუალო მსგავსება; პირიქით, გვარეობითი სხვაობა არსებობს. როცა მე ვფიქრობ ჰიმალაიზე, არც მე, ესე იგი, ის ვინც ფიქრობს და არც ჩემი მენტალური აქტი არ ვგავართ ჰიმალაის: ჰიმალაი მთათა სისტემაა, რომელსაც უზარმაზარი სივრცე უჭირავს, ჩემი ფიქრი კი არაფრით არ მოგვაგონებს მთათა სისტემას და უმცირესი ადგილიც კი არ უჭირავს. იგივე ხდება მაშინაც, როცა ჩემი ფიქრის საგანი ჰიმალაი კი არ არის, არამედ რიცხვი თვრამეტი. ჩემს მე-ში, ჩემს ცნობიერებაში, ჩემს სულსა თუ ჩემს სუბიექტურობაში – გინდა ეს დაარქვი და გინდა ის, – მე ვერ ვამჩნევ ვერაფერს, რასაც შეიძლება რაიმე მიმართება ჰქონდეს თვრამეტთან. თანაც, შეიძლება ითქვას, რომ მე წარმოვიდგენ თვრამეტ ერთეულს ერთი, ერთადერთი აქტით. ვინ იტყვის, რომ ისინი ერთმანეთს ჰგვანან? ასე რომ, ორ სხვადასხვა არსს ეხება საქმე. და მაინც, მთავარი ამოცანა ისტორიისა, თუკი მას ნამდვილად სურს მეცნიერება გახდეს, აი, რა უნდა იყოს: ჩვენება იმისა, რომ ესა თუ ის ფილოსოფია, ან ესა თუ ის პოლიტიკური სისტემა შეიძლებოდა აღმოჩენილი, განვითარებული ანდა განცდილი ყოფილიყო მხოლოდ ამა და ამ დროში მცხოვრები ამა და ამ ტიპის ადამიანთა მიერ. რატომაა, რომ მრავალი შესაძლო ფილოსოფიური სისტემიდან მხოლოდ „კრიტიციზმმა“ ჰპოვა თავშესაფარი კანტის სულში და იქვე შეისხა ხორცი? განა ცხადი არ არის, რომ ამის ახსნა და გაგება მხოლოდ შესატყვისობათა ორმაგი ტაბულის აგებითაა შესაძლებელი, სადაც ობიექტური იდეის თვითეულ სახეს შეესაბამებოდა ადამიანის ტიპი, რომელსაც მისი მოაზრება შეეძლებოდა?

მაგრამ ნუ ჩავეფლობით ტრივიალურობაში, უკანასკნელი ოთხმოცი წლის მანძილზე ხელს რომ უშლიდა აზროვნების განვითარებას; ნუ განვმარტავთ ზემო თქმულს უკიდურესი რელატივიზმის თვალთახედვით, რომლის თანახმადაც ნების მიერი ჭეშმარიტება მხოლოდ გარკვეული სუბიექტისთვისაა ჭეშმარიტება. ის, რომ ნამდვილი ჭეშმარიტება ყველასათვის გამოსადეგია, ანდა ის, რომ მისი შეცნობა თუ შეთვისება ამა თუ იმ ეპოქაში, მხოლოდ ერთს ან რამდენიმეს თუ შეუძლია, – სრულიად სხვადასხვა რამ გახლავთ და ამიტომ აუცილებელია მათი შეთანხმება, შეკავშირება და იმ სკანდალური სიტუაციის დაძლევა, რომელშიაც აღმოჩნდა აზროვნება, როცა ჭეშმარიტების აბსოლუტური ფასეულობა შეუთავსებელი აღმოჩნდა შეხედულებათა ცვლილებასთან, რაც ასე ხშირია კაცთა მოდგმის ისტორიაში.

უნდა გვახსოვდეს, რომ აზრები გუშინდელი ჭეშმარიტების შეცვლის შედეგად კი არ იცვლებიან, ჭეშმარიტებისა, რომელიც დღეს შეცდომად იქცა, არამედ იმის შედეგად, რომ ადამიანმა შეიცვალა ორიენტაცია, რის გამოც თავის წინაშე ახლა სულ სხვა, გუშინდელისაგან განსხვავებულ ჭეშმარიტებას ხედავს. მაშასადამე, ჭეშმარიტებები კი არ იცვლებიან, არამედ ადამიანი, რომელიც თავისი ცვლილებისას განიხილავს ჭეშმარიტებათა მთელ რიგს და იმ მიღმური სინამდვილიდან, რომელიც ზემოთ ვახსენეთ, მისთვის ყველაზე ახლობელს ირჩევს, ისე რომ ვერც არჩევს ყველა დანარჩენს. ყურადღება მიაქციეთ იმას, რომ ეს ისტორიის მთავარი a priori-ა. განა ეს არ შეადგენს კაცობრიობის ისტორიის შინაარსს? მაგრამ რა არის ადამიანად სახელდებული არსება, ვისი თანდათანობითი ცვლილებების შესწავლასაც ესწრაფვის ისტორია? ადამიანის განსაზღვრა ადვილი როდია: მისი სხვადასხვაობის დიაპაზონი უზარმაზარია. რაც უფრო სრული და მასშტაბური იქნება ადამიანის კონცეფცია, რომლითაც ისტორიკოსი იწყებს თავის შრომას, მით უფრო ზუსტ და ღრმა ნაშრომს მივიღებთ. ადამიანია კანტიც, ახალ გვინეელი ჯუჯაც და ავსტრალიელი ნეანდერტალელიც. და მაინც, ადამიანური სხვადასხვაობის უკიდურეს წერტილთა შორის უნდა არსებობდეს ერთობის მინიმუმი. უკანასკნელი ზღვრის წინ უნდა იყოს კაცთა მოდგმისათვის განკუთვნილი სივრცე. ანტიკურობას და შუა საუკუნეებს ჰქონდათ ადამიანის ლაკონური და, ჩვენდა სამარცხვინოდ, უბადლო დეფინიცია: გონიერი ცხოველი. მაგრამ ჩვენთვის, სამწუხაროდ, ფაქტიურად ძალზე პრობლემატური გახდა წარმოდგენა იმისა, თუ რა არის ცხოველი და რა არის გონიერი არსება. ამიტომ, ისტორიული მოსაზრებით, ჩვენ გვირჩევნია ვთქვათ, რომ ადამიანი არის ნებისმიერი ცოცხალი არსება, გააზრებულად რომ ფიქრობს და ამიტომ ჩვენთვის გასაგებია. ისტორიის მინიმალური დაშვება იმაში მდგომარეობს, რომ სუბიექტს, რომელზედაც ის ლაპარაკობს, შეიძლება გაუგონ. მაგრამ გასაგებია მხოლოდ ის, რაც ასე თუ ისე ფლობს ჭეშმარიტებას. ჩვენ ვერ გავიცნობიერებდით აბსოლუტურ შეცდო მას, იმიტომ, რომ, უბრალოდ, ვერ გავიგებდით. ამიტომ ისტორიის ძირითადი დაშვება უშუალოდ უპირისპირდება უკიდურეს რელატივიზმს. პირველყოფილი ადამიანის კულტურის შესწავლისას ჩვენ ვვარაუდობთ, რომ მისი კულტურისათვის უცხო არ უნდა ყოფილიყო აზრი და ჭეშმარიტება, ხოლო თუ უცხო არ იყო, არც ახლა უნდა იყოს. რაში მდგომარეობს ეს ჭეშმარიტება, თუ ამ არსებების მოქმედებები და აზრები, ერთი შეხედვით, ასე უგუნურნი ჩანან? სწორედ ისტორიაა მეორე შეხედვა თუ მზერა, რომელსაც შეუძლია აზრი აღმოაჩინოს იმაში, რაც უაზრობად ჩანს.

ამრიგად, ისტორია შეუძლებელია ნამდვილი ისტორია იყოს თავისი ძირითადი ამოცანის შეუსრულებლად: გაიგოს ნებისმიერი, თუნდაც ყველაზე პრიმიტიული ეპოქის ადამიანი. მაგრამ მისი გაგება შეიძლება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ თვითონ ამ ეპოქის ადამიანი აზრიანად ცხოვრობს, ესე იგი, თუ მის აზრებს და ქცევებს რაციონალური სტრუქტურა აქვთ. ამნაირი ისტორია ცდილობს გაამართლოს ყველა დრო, ესე იგი, სწორედ იმის საპირისპიროს ახორციელებს, რაც ერთი შეხედვით გვეჩვენება: ჩვენს წინაშე რომ შლის ადამიანის შეხედულებების მთელ მრავალფეროვნებას, თითქოს რელატივიზმისათვის გვწირავს, მაგრამ რაკი ადამიანის თვითეულ ფარდობით დებულებას აზრის მთელ სისავსეს ანიჭებს და ყოველი ეპოქის ჭეშმარიტებას გვიმჟღავნებს, ისტორია თამამად სძლევს რელატივიზმის შეუთავსებლობას იმის რწმენასთან, რაც თითქოს შეიძლება ადამიანის მარადიულ ბედად მიგვაჩნდეს. მე, გარკვეულ მიზეზთა ძალით, იმედი მაქვს, რომ ინტერესი მარადიულისა და უცვლელის მიმართ, ესე იგი, ფილოსოფია, და ინტერესი წარმავალისა და ცვალებადისადმი, ესე იგი, ისტორია, პირველად შეერთდებიან და მკერდში ჩაიკრავენ ერთმანეთს. დეკარტისათვის ადამიანი პირწმინდად რაციონალური არსებაა, რომელსაც შეცვლა არ შეუძლია. ამიტომ ფრანგ მოაზროვნეს ისტორია იმის ისტორიად წარმოედგინა, რაც არაადამიანურია ადამიანში, და მას იმ ცოდვილი ნებით ხსნიდა, რაც გვაიძულებს უგულებელვყოთ გონიერი არსების სიცოცხლე და გადავეშვათ ადამიანისათვის უღირსი ავანტურების მორევში. დეკარტისთვის, ისევე, როგორც XVIII საუკუნისთვის, ისტორიას პოზიტიური შინაარსი არ გააჩნია და ის სხვა არა არის რა, თუ არა შეცდომათა და ცთომილებათა ჯამი. XX საუკუნის ისტორიციზმი და პოზიტივიზმი, პირიქით, ყველა ეპოქის ფარდობით ფასეულობათა გულისთვის უარყოფენ ყველა მარადიულ ფასეულობას. დღეს არა ღირს ძალა დავატანოთ ჩვენს გრძნობელობას, რომელსაც არცერთი განზომილების უარყოფა არა სურს: არც დროულისა და არც მარადიულისა. მათი შერწყმა უნდა იქცეს თანამედროვე თაობის დიად ფილოსოფიურ ამოცანად, რის გადაჭრაშიც დაგვეხმარება ჩემს მიერ შემუშავებული მეთოდი, რომელიც იარლიყების მიწებებით ცნობილმა გერმანელებმა „პერსპექტივიზმად“* მონათლეს.

შეიძლება ითქვას, რომ 1840-1900 წლები ფილოსოფიისათვის ყველაზე არასასურველი წლები იყო, რასაც შეიძლება ანტიფილოსოფიური პერიოდი ვუწოდოთ.⁶ შესაძლებელი რომ ყოფილიყო ფილოსოფიის გარეშე იოლად გასვლა, ის საერთოდ გაქრებოდა. მაგრამ რაკი ადამიანის გონებიდან ვერ გამოვრიცხავთ ფილოსოფიურ განზომილებას, ის მინიმუმამდე იქნა დაყვანილი. და დღეს ჩვენი საერთო ბრძოლა, რომელიც, ალბათ შეუპოვარი იქნება, სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ კვლავაც მივაშუროთ სრულყოფილ ფილოსოფიას, ან, თუ გნებავთ, ფილოსოფიის მაქსიმუმს.

რამ გამოიწვია ეს დაცემა თუ დაწრეტა ფილოსოფიური კორპუსისა, ამას ბევრი მიზეზი მოეძებნება, რაზედაც შემდეგ ვილაპარაკებთ.

შენიშვნები და განმარტებები:

1. იხ. ძველი აღთქმა, ისუ ნავინი, VI, 1-20.

2. სამწუხაროდ, ასე როდი ჰგონია ყველას. იხ. ჩემი მოკლე ჩანაწერი წიგნში – „დრო და მარადისობა“ (თბ., გამომცემლობა „ნეკერი“, 2007, გვ. 557): 

ს ი ც ხ ა დ ე 

„სიცხადე ფილოსოფიის თავაზიანობააო“, – ამბობდა ვოვენარგი. 
ამ კრიტერიუმის მიხედვით, სიბრძნისმეტყველების 9/10 უტაქტობის ნიმუშად უნდა მიგვაჩნდეს. 
დანარჩენზე კიდევ შეიძლება იდავოს კაცმა. 
„ფილოსოფიის მტერი – ესაა ენა; ლიტერატორისა – აზრი“. (პოლ ვალერი)

3. ა გ რ ი პ ა (I-II ს.) – ძველი ბერძნული გვიანდელი სკეპტიციზმის ერთ-ერთი თვალსაჩინო წარმომადგენელი, რომელმაც თავის მიმდევრებთან ერთად ხუთი ტროპი – ცოდნისა და შემეცნების წინააღმდეგ მიმართული ხუთი არგუმენტი დაუმატა ადრინდელ სკეპტიკოსთა ათ ტროპსა თუ არგუმენტს. აქ საქმე ეხება პირველ არგუმენტს, რომლის თანახმადაც ადამიანები სხვადასხვანაირად განიცდიან ტკბობას თუ ტკივილს, შვებას თუ ლხენას, ბედნიერებას თუ უბედურებას, რის გა მოც ყველას სხვადასხვაგვარად წარმოუდგენია, სხვადასხვაგვარად ესახება ნების მიერი გრძნობა, განცდა თუ მდგომარეობა. ამნაირ არგუმენტებზე დაყრდნობით, სკეპტიკოსები საერთოდ უარყოფენ ობიექტური ცოდნისა და შემეცნების შესაძლებ ლობას (იხ. დიოგენე ლაერტელი, გამოჩენილ ფილოსოფოსთა ცხოვრება, IX, 78-91).
4. კ ო ნ ს ი ს ტ ე ნ ც ი ა – შედგენილობა (ლათ.).
* „მარადიული ჭეშმარიტებანი“ (ფრანგ.). – მთარგმნ.
5. ბ ო ე ც ი უ ს ი – დიდი რომაელი ფილოსოფოსი ანიუს მანლიუს ბოეციუსი (დაახლ. 480-525). მის მრავალრიცხოვან ქმნილებებს შორის (არისტოტელესა და პორფირიოსის თხზულებათა კომენტარები, მათემატიკის, ლოგიკის, მუსიკისა და თეოლოგიისადმი მიძღვნილი ტრაქტატები) განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს არა მარტო რომაული, არამედ, საერთოდ, მსოფლიო მწერლობის უბრწყინვალეს ძეგლს „ფილოსოფიისმიერი ნუგეშისცემისათვის“ („De consolatione philosophiae“).
** „უსასრულო სიცოცხლის მთლიანი, ერთდროული და სრული ფლობა“ (ლათ.). – მთარგმნ.
* მარადისობის ერთგვარი სახე (ლათ.). – მთარგმნ.
6. ორტეგა ი გასეტი აქ გულისხმობს ევროპის ინტელექტუალურ ცხოვრებაში პოზიტივიზმის დომინანტური გავლენის ხანას, პოზიტივიზმისა, რომლის ფუძემდებლებადაც გვევლინებიან ფრანგი ფილოსოფოსი ოგიუსტ კონტი (1798-1857) და ინგლისელი ჰერბერტ სპენსერი (1820-1903). პოზიტივიზმის მიხედვით, ფილოსოფია არ შეიძლება იყოს მეცნიერების თეორიული საფუძველი, მეცნიერებათა მეცნიე რება; მეტიც, მას ობიექტური სინამდვილის კვლევისა და იმის უფლებაც კი არა აქვს, რომ მეცნიერებად იწოდებოდეს. მეცნიერება სინამდვილის მოვლენებს კი არა ხსნის, არამედ მხოლოდ აღწერს მათ და პასუხს სცემს კითხვას – „როგორ?“ და არა კითხვას – „რატომ?“ პოზიტივიზმის ფრანგი ფუძემდებელი ფილოსოფიას უთმობს შუათანა ადგილს „რელიგიასა და მეცნიერებას შორის. – შენიშნავს ნიკო ლოზ ბერდიაევი, – მართალია, ოგიუსტ კონტი თვითონ იყო ფილოსოფოსი და პოზიტიურ, ესე იგი, „მეცნიერულ“ ფილოსოფიას ქადაგებდა, მაგრამ ეს მეცნიერული ფილოსოფია კაცობრიობის გონებრივ განვითარებაში ფილოსოფიური სტადიიდან გამოსვლას ნიშნავს. სციენტიზმი უარყოფს ფილოსოფიური შემეცნების პირველქმნილებას თუ თვითმყოფობას და მას საბოლოოდ უქვემდებარებს მეცნიერებას. კონტის თვალსაზრისმა უფრო ღრმად გაიდგა ფესვი საზოგადოებრივ ცნობიერებაში, ვიდრე ერთი შეხედვით შეიძლება მოგეჩვენოთ“... – „მე და ობიექტთა სამყარო“, – იხ. წიგნში: Н.А. Бердяев, Философия свободного духа, М. 1994, с. 
* „რამდენადაც ეს პერსპექტივიზმი ასე თუ ისე აღწერილია ჩემს წიგნებში, ამ შემთხვევაში მე მინდა მასზე კი არ ვილაპარაკო, არამედ, უწინარეს ყოვლისა, აღვწერო სულის ახალი მდგომარეობა, რომელშიაც ვიმყოფებით ფილოსოფიასთან მიმართებით“. – ორტეგა ი გასეტის შენიშვნა.