იმ მღელვარებასთან როგორმე გასამკლავებლად, რომელიც ამ აუდიტორიაში მიპყრობს, მსურს ჩემი სიჭაბუკის ერთი ეპიზოდი გავიხსენო, როდესაც ამავე აუდიტორიაში 1950-51 წლებში გვიკითხავდნენ ლექციებს უახლეს ისტორიაში – კითხულობდა ვინმე ტოლმაჩოვი, მეტისმეტად მყვირალა და აგზნებული ადამიანი. ერთ მშვენიერ დღეს გრიგალივით შემოქანდა კარში, პორტფელი აი, ამ კათედრაზე დააგდო და მთელ აუდიტორიაზე იყვირა: „ყველანი ფეხზე, დღეს პარიზის კომუნის შესახებ წავიკითხავ!“ მე თავი უნდა ავარიდო მსგავსი ფრაზის წამოძახების ცდუნებას...

პირველი, რაც მსჯელობას იხმობს და მოითხოვს (საქმის მსვლელობასთან ერთად მივხვდებით, თუ რატომ) – ეს თვით დეკარტია, მისი ხატი და პიროვნება. მედიტაციის ასეთი საგანი, რასაკვირველია, სიფრთხილესა და დიდ დელიკატურობას მოითხოვს. არ შეიძლება ნებისმიერად, მის ტონალობასთან აუწყობლად, განკარგო ცხოვრება გმირისა, რომელიც თვითონ ერთობ მზრუნველად იცავდა თავის სულსა და შინაგან სამყაროს რაიმე გარეგანი ხელყოფის ან წარმოდგენათა გალიისგან, რომელიც დასახურად იყო მზად მის აზრებსა და ქმედებებს უკან. აუცილებელია თავის შეკავება ცდუნებისგან, ვაწვალოთ დეკარტის სხეული, ასე მივამაგროთ ხელი, ფეხი კი ისე, ან მისი სახელით გავლახოთ წარმოსახვითი ან რეალური მტრები, რადგან უნებურად გესმის მომაკვდავი დეკარტის ხმა, როდესაც ის ცხელებისგან იწვოდა, ექიმები კი სისხლს უშვებდნენ (წარმომიდგენია, რა შეეძლო ეფიქრა დეკარტ-ფიზიოლოგს ასეთი ექიმების შესახებ!) – ის ირონიულად ამბობდა: „ბატონებო, გაუფრთხილდით ფრანგულ სისხლს“.

ასე რომ, შევასრულოთ ეს თხოვნა, გავუფრთხილდეთ ფრანგულ სისხლს – სისხლს ახალი დროის გმირისა, ჰეგელის გამონათქვამის მიხედვით, მთელი თანამედროვე ევროპული ფილოსოფიის მამისა, იმ სააზროვნო აპარატის შემოქმედისა, რომლის ჩარჩოებში, ვიცით ჩვენ ამის შესახებ თუ არა, დღევანდელ დღემდე ბრუნავს ჩვენი აზრი. სამწუხაროდ, უფრო ხშირად ჩვენ ეს არ ვიცით, ამიტომ საჭიროა ამის გახსენება, რასაკვირველია, დღევანდელი დილემების გათვალისწინებით – არა მხოლოდ თეორიულის, არამედ თითოეული ჩვენგანის ეგზისტენციალური, ადამიანურისაც. ამ დამატებითი შენიშვნებითა და გაფრთხილებებით – ღმერთით, წინ. შევუდგეთ ჩვენს კარტეზიანულ მსჯელობებს.

ამგვარად, ჩვენ წინაშე დეკარტია. მაგრამ, უბედურება ისაა, რომ ჩვენ წინაშე ის წარმოდგება ერთობ მაცდუნებელ გარკვეულობასა და თითქოს კრისტალურობაში. ჩემი აზრით, ის ახალი დროის ან სულაც ზოგადად ფილოსოფიის მთელი ისტორიის ყველაზე იდუმალი ფილოსოფოსია. ის ერთგვარი საიდუმლოა სრულ შუქში.

ზუსტად ისევე, როგორც ისტორიის ფილოსოფიაში არ არის ტექსტები, რომლებიც უფრო გამჭვირვალედ, გასაგებად, მარტივად და ელეგანტურად იყოს დაწერილი, ასევე არ არის უფრო გაუგებარი ტექსტები – მათი გაუგებრობა მათი ცხადი გასაგებობის პროპორციულად იზრდება – ვიდრე დეკარტისა. თითქოს სრულიად გამჭვირვალე სიღრმეში ყვინთავ, იქ კი ბნელი, თვალშეუვალი ლოდებია – თუმცა კი მკაფიო მოხაზულობა გააჩნიათ, მათი დაძვრა ვერაფრით ხერხდება. დეკარტის თვით სტილი ავლენს ერთგვარ ეგზისტენციალურ პათოსს. ერთი მხრივ, ის მაქსიმალურად უბრალოა. სიკვდილის პირასაც კი, დეკარტმა, განსხვავებით სხვა მოაზროვნეებისა და ფილოსოფოსებისგან, რომლებმაც დიადი ფრაზები დაგვიტოვეს შემდეგი ტიპისა: „შუქი, მეტი შუქი“ ან რაიმე ამავე სახის, უმარტივესი ფრანგული ენით, თანაც,     აირჩია რა ყველაზე უბრალო, ფამილარული – ფაქტობრივად ოჯახში მოხმარებული – კონსტრუქცია, წარმოთქვა: „ამჯერად წასვლის დროა“. მეორე მხრივ, დეკარტის თვით გაუგებრობა იმას შეესაბამება, რაც მან თავის თავში ძალიან ადრე გაიგო და რისი ერთგული მთელი ცხოვრება რჩებოდა. დეკარტის პირად დღიურსა ან პარტიკულარულ მსჯელობებში შესაძლოა შევხვდეთ ლათინურ ფრაზას: „Larvatus prodeo“ – „გამოვდივარ ნიღბით“, რომელსაც ის დევიზის მსგავსად მიყვებოდა[1].

ქვემოთ მე შევეცდები ეს „ნიღბით გამოსვლა“ გავშიფრო არა როგორც უბრალოდ ლამაზი ფრაზა, რომელიც ლათინური პროზის ოქროთია გამოჭედილი, არამედ როგორც რაღაც ერთობ შინაარსიანი დეკარტის მთელ სულიერ სტრუქტურაში და რაც ერთგვარ ინდივიდუალურ სიმბოლოს წარმოადგენს. და დეკარტი ასეც ცხოვრობდა. იმავე დღიურის სხვა ადგილას შეგვიძლია წავიკითხოთ, რომ კარგად იცხოვრა მან, ვინც კარგად იმალებოდა[2]. და აი, ასეთ ფარულობაში თითქოსდა თვით ყველაზე გულწრფელ ტექსტებში წარმოდგება ჩვენ წინაშე დეკარტი, თუმცა თვით ტექსტში რაიმე საიდუმლო არ არის. თუნდაც დეკარტის ეგზისტენციალური იერის აღწერით დავიწყოთ.

საქმე ისაა, რომ ჩვენ წინაშე არა მხოლოდ თეორიული ტექსტია, რომელიც შეიძლება ზოგი იდეის გადმოცემას წარმოადგენდეს, ან ცოდნას, შეძენილს ავტორის მიერ, არამედ რეალურ გამოცდილებას, მედიტაციის პროდუქტს, რომელიც რთულად შესრულდა, მთელი ძალით, შეგრძნებით, რომ ფსონად სიცოცხლეა ჩამოსული და რომ სრულიად ის დამოკიდებულია მისი აზრის მოძრაობისა და სულიერ მდგომარეობათა, მეტაფიზიკური ტანჯვის გადაწყვეტაზე. ეს კი – სიცოცხლის ფასად (ან სიცოცხლით, რომელიც ფსონად არის ჩამოსული) – დეკარტის მიერ ნებისა (როგორც ძველ დროს იტყოდნენ, გულისხმობდნენ რა თავისუფლებას, მაგრამ ამ სიტყვის უფრო მდიდარი ელფერით) და სულის სიმშვიდის ძიება, ტანჯვისა და მთელი ეგზისტენციის გადაწყვეტა უმაღლეს სიხარულში. რადგან, რა შეიძლება იყოს უფრო მაღლა?!

ვიმეორებ, ეს რთულად შესრულებული მედიტაციაა, რომლის შინაგანი ღერძი საკუთარი თავის გარდაქმნა, გარდახორციელება გახდა, ან, როგორც რელიგიური ენით ამბობდნენ: ახალი ადამიანის დაბადება ძველი ადამიანის მასალაზე (ან ბიოლოგიურ სხეულში). საკუთარი თავის ეს გარდაქმნა და გარდახორციელება – შემდგარი ფაქტია, ის იყო, მისი კვალი კი დეკარტისეულ ტექსტშია დაფიქსირებული, ამიტომ ის უნდა ავიღოთ არა როგორც მზა შეხედულებებისა და ჭეშმარიტებების განყენებული, ლოგიკურად მწყობრი გადმოცემა, არა როგორც განსჯითი, უხორცო და ნებისმიერი მოსაზრებები („რაციონაციები[3]“, თუ ლათინური სიტყვის კალკს გამოვიყენებთ) – თითქოს ჩვენ თავში, ვითარცა ჰომუნკულუსი განმუხტულ, თავის ქალის ქვეშ სივრცეში, იჯდა რაღაც რაციო, ცივი და უსისხლო, და, აკვირდებოდა რა სამყაროს, რაღაცას თავისთვის ანგარიშობდა, ისაზრებდა. ვაი რომ, დაკვირვებიდან და ანგარიშიდან არასოდეს არაფერი წარმოქმნილა  – იქმნებოდა ყოველთვის სხვაგვარად და სხვიდან.

კერძოდ, ეს კარგად ჩანს დეკარტის მიერ დაუსრულებელი ან უბრალოდ დაუწერელი ტექსტების მიხედვით. საქმე ისაა, რომ ტექსტი ზოგჯერ თითქოს თავის თავს სინჯავს კალმის წვერზე, მისი დაწერით ადამიანი თავის თავში რაღაცას ამკვიდრებს (რაც ამის გარეშე მასში არ იქნებოდა) – რაღაც შემდგომში წარმომშობ და სურვილის მიხედვით საქმისადმი მოხმობილ მექანიზმს აზრის მოძრაობისა (ან აზრის მდგომარეობისა), რომელიც მერე კვლავიწარმოება; და თუ ასეთი მექანიზმი დამკვიდრებულია, ტექსტს არ აქვს მნიშვნელობა – ის შეიძლება არ დაიბეჭდოს, თუ დასრულებულია, ან საერთოდ არ დასრულდეს. მხედველობაში მაქვს დეკარტის „წესები გონების ხელმძღვანელობისთვის“, მისი ადრეული ნაშრომი – აი, სად მოხდა ნამდვილად საკუთარი თავის დამკვიდრება; აუცილებლობა მისი ბოლომდე მიყვანისა, როგორც ტექსტის, არ არსებობდა, რადგან დეკარტს, ვიმეორებ, ტექსტები არ აინტერესებდა. ის საერთოდ მოხარული იქნებოდა, არაფერი დაეწერა.

სხვათა შორის, ფრანგული პროზის ისტორიაში თითქმის დასრულებული სამუშაოს დაუსრულებლობის ეს დეკარტისეული ეპიზოდი უკვე XX საუკუნეში განმეორდა, სხვა „კარტეზიანელთან“, რომელიც ჭეშმარიტებისა და წერის ტალანტის კრიტერიუმად ტანჯვისგან გათავისუფლებას მიიჩნევდა (დეკარტის შემთხვევაში ეს სიცხადე იყო)[4]. საუბარია მარსელ პრუსტისა და მისი პირველი რომანის, „ჟან სანტეი“, შესახებ, რომელიც ასევე დაუსრულებელი და დაუბეჭდავი დარჩა მის სიცოცხლეში. ის უკვე შეიცავს ყველაფერს, რაც შემდგომში და სხვაგვარად, გადადებული ხელნაწერისთვის მიმართვის გარეშე, განვითარდება ცნობილ „დაკარგული დროის ძიებაში“. ყველაფერი დამკვიდრდა და... შეიძლებოდა არდაბეჭდვა ან რაიმე სრულიად განსხვავებულის კეთება. როგორც დეკარტს, ასევე პრუსტს, არ გააჩნდა რაიმე იდოლატრია, დგომა მდგომარეობაში „სმენა!“ დაწერილის წინაშე და, ალბათ, ხელნაწერის დაკარგვა დიდად არც ერთს დაამწუხრებდა (სხვათა შორის, დეკარტმა თვითონ დაკარგა მრავალი ხელნაწერი, მის შემდეგ კი დროც კარგავდა). მათ, უპირველეს ყოვლისა, აზრის მოძრაობა აინტერესებდათ – დამკვიდრებული მოძრაობა, თუკი ასეთი პარადქოსული კონსტრუქცია შესაძლებელია; მე ვამბობ „მოძრაობა“, მაგრამ – „დამკვიდრებული“. ის შემდეგ შეიძლება კვლავწარმოებულ იქნას, ხოლო მნიშვნელობა აქვს მხოლოდ momentum[5]-ის სახით, მინიჭებულისა შენი თავდაჯერებულობისთვის იმაში, რომ შენ ყოველთვის მიზანში მოარტყამ ისარს. ამიტომ, დეკარტი ჩვენთვის უმალ უნდა წარმოდგებოდეს, როგორც შეხვედრებისა და გაცისკროვნებების, და არა დაკვირვებების, ერთგვარი ალბათობა. ვიმეორებ, დეკარტი თავისი ხორცით, თავისი სხეულის უჯრედებით იხდიდა და მზად იყო გადაეხადა თავისი აზრებისთვის.

სწორედ იმის წყალობით, რომ ფსონად სიცოცხლე იყო ჩამოსული, შეგვიძლია ჩვენ თვალნათლივი დაკვირვება აზრის გამოღვიძებაზე ახალი დროის სწორედ დასაწყისში, გათავისუფლებული ადამიანური გონების ფრენაზე, ჩვენ კი დიდი პრივილეგია გვხვდება (დეკარტის წყალობით), მოვიხელთოთ რაღაც (რასაკვირველია, თუ შევძლებთ), მსგავსი დასწრებისა ახალი სამყაროს დაბადებაზე, პირველ განთიადზე ან იმაზე, რაც შემდგომშიც და მუდამ, შენთვისაც და ზოგადად ყველა ადამიანისთვის მნიშვნელოვანი იქნება, ანუ, ეს იგივეა, რომ ადამიანისთვის არსებითი პირველი შეგრძნებები განიცადო ბავშვური აღქმის სიახლით და გულის განაბვით, განზავებული ჩავარდე რაღაც ნეტარ სიცარიელეში. დეკარტი გვანიჭებს ამ შესაძლებლობას, ჩვენ კი უნდა ვცადოთ მისი გამეორება „პირველად“ – მაგრამ, სახელდობრ, როგორც „პირველად“, გამუდმებით გავივლით რა ეგზისტენციაზე ამ ადამიანისა ამაყი და დიადი სულით, რომელიც მყიფე, ავადმყოფურ და სიკვდილისთვის განწირულ სხეულში დაიბადა, ადამიანისა, რომელიც, რატომღაც, სამხედრო და საფარიკაო თავგადასავლებში ეშვებოდა, შემდეგ კი სამოგზაუროდ მიემართებოდა (ქვემოთ მოგითხრობთ, რამდენად უცნაური იყო ეს მოგზაურობები), რომელმაც მიატოვა თავისი ქვეყანა და ცხოვრობდა აღთქმის თანახმად, რომ „კარგად ცხოვრობს ის, ვინც კარგად იმალება“, უცხო ქვეყანაში, ჰოლანდიაში, სადაც გამოსცა კიდეც ის მცირედი, რაც გამოსცა. და  ყველაზე მთავარი, რაც საშუალებას გვაძლევს, რამენაირად მოვიხელთოთ დეკარტის სული და აზრის მოძრაობა – ესაა გამუდმებით დანახვა იმის, რომ ეს ადამიანი სამყაროსგან იღებს მხოლოდ იმას, რაც მის მიერ საკუთარ თავზე იყო გატარებული და მხოლოდ საკუთარ თავში და საკუთარ თავზე გასინჯული და გამოცდილი. მხოლოდ ის – რაც მე!

უცნაური და, იმავდროულად, რასაკვირველია, გასაგებია: რადგან ადამიანს სურს იცხოვროს სახელდობრ თავისი ცხოვრება, თანაც, ფსონად ჩამოსული... აქ არის რაღაც ხელჩასაჭიდებელი: გავიხსენოთ სწორედ რომ დეკარტისთვის კუთვნილი სიტყვები იმის შესახებ, რომ ერთადერთი, რაც მას სურს და რის შესახებ ისაუბრებს, ის არის, რისი ამოხაპვა შეუძლია თავისი სულის წიგნიდან და ცხოვრების დიადი წიგნიდან. ჩვეულებრივ, ამ გამოთქმის რუსულ თარგმანში ფიგურირებს სიტყვა „სამყარო“, მაგრამ ეს უხეირო სიტყვაა, რადგან ასოცირდება სიტყვათა სხვა რიგთან, სახელდობრ – „სამყაროს სურათთან“ და ა.შ., ანუ გულისხმობს სამყაროს რაღაც კონცეფციას, გამოხატულებას. სინამდვილეში, იქ, სადაც ჩვენთან თარგმნიან „სამყაროს“, დეკარტთან გამოიყენება სიტყვა „monde“, მას კი სხვა მნიშვნელობაც აქვს – „საზოგადოება“, ანუ ინტენსიური ურთიერთობა, გაცვლა-გამოცვლა, შეხვედრები, საკუთარი თავის გაჯერება ახლით, ცნობისმოყვარეთი, დამახასიათებლით, ღირსშესანიშნავითა და გახსნილით. ცოცხალი ცხოვრება საზოგადოებაში – ამიტომ, ნაცვლად „სამყაროს დიადი წიგნისა“, უმჯობესია ვთქვათ „ცხოვრების დიადი წიგნი“[6]. ეს ოდნავ განსხვავებული რაღაცებია.

ამგვარად, მოვიხელთებთ რა ამ ყველაფერს, ჩვენ წინაშე ვხედავთ ერთ ურყევად კვლავწარმოებად – განსაკუთრებით, ფრანგული სულის ისტორიაში – ნასკვს სულისა. ეს განსაკუთრებული აღმაფრენაა, ენთუზიაზმი, დგომა მარტოობის მოწკრიალე სიცხადეში მგრგვინავი და საკუთარი თავით აღტაცებული სამყაროს კიდეზე, მარტოობისა, რომელიც ყველა სულიერ ძალას აცხოველებს, ყველაფერს, რისი უნარიც თავად შესწევს, საკუთარი გონებიდან და ხასიათიდან, რაიმე გარეგანზე ან „უცხო ძიაზე“ დაყრდნობის გარეშე, საკუთარი თავის სრულად დათმობით „ჭეშმარიტების მომენტის“ (რასაკვირველია, ჭეშმარიტებისა საკუთარი თავის შესახებ: შევძლებ კი?!) ამ განსაკუთრებული იდეური მდგომარეობისთვის; ესაა მთელი საკუთარი თავის ამაღლებული გაძაგვრა რაიმე საქმეში მთელი სამყაროს წინაშე, მის პირისპირ დგომა, ერთი ერთზე, როგორც ორთაბრძოლისას. მე ვამბობ, რომ ეს – ფრანგული ენთუზიაზმის, პატივმოყვარეობის განმეორებადი სტრუქტურაა, რადგან მე შევძლებდი დეკარტის მთელი ფილოსოფიის (სწორედ ფილოსოფიის!) გაშლას ბალზაკის ერთი გმირის ფრაზის (ეს უკვე XIX საუკუნეა) მეშვეობით: „ნუ, ახლა კი საქმე ჩვენ შორისაა“. უნდა გავიხსენოთ, რომ რასტინიაკი სწორედ ამ სიტყვებით მიმათავს გორაკიდან... მის წინ გადაშლილ პარიზს[7]. და სწორედ ეს შეგრძნება ჰქონდა დეკარტს, გამჭოლი ყველა შერხევაში. ერთი ერთზე – და ვნახოთ! ისიც უყურებდა, ამოწმებდა რა საკუთარ თავს. მართლაც, როგორც შარლ პეგი იტყოდა, მტკიცე ნაბიჯით გაუდგა გზას ეს ფარნგი მხედარი.

მან გაატარა კიდეც მთელ თავის ფილოსოფიაზე პირველი შეხედვით ერთი უცნაური რამ, რომელიც იმავდროულად ონტოლოგიურ პოსტულატს წარმოადგენს: ის, ვინც შეძლებს გაშიშვლებული „ჭეშმარიტების მომენტის“ აღფრთოვანებაში, სამყაროსთან ერთი ერთზე დგომაში კარგად გამოჰკითხოს საკუთარი თავი (რაც, ფრჩხილებში შევნიშნავ, თითქმის შეუძლებელია), ის მთელ სამყაროს აღწერს. არა იმ აზრით, რომ ადამიანი, როგორც ის არის ემპირიულად – ესაა სამყარო, არამედ იმ აზრით, რომ თუ შენ რაიმე სიღრმისეული შეგიძლია გამოჰკითხო შენ თავს ბოლომდე და გეყოფა გამბედაობა, მხოლოდ ამის რწმენით, დაცარო ის ბოლომდე, უკანასკნელ სიცხადემდე, მაშინ ამ „დაცარვით“ შენ მთელ სამყაროსაც ამოათრევ, როგორიც არის ის სინამდვილეში, და დაინახავ, რა ადგილი აქვს განკუთვნილი მის კოსმოსურ მთლიანში ჩვენი სწრაფვებისა და აღქმების საგნებს. ვიმეორებ, სამყაროს აღწერს ის, ვინც ნამდვილად შეძლებს საკუთარი თავის აღწერას. „ახლა ერთი ერთზე ვართ, დავეჭიდოთ, ვნახოთ, ვინ ვის აჯობებს“. აი, პარიზო, გაგიმკლავდები თუ არა, ამბობს ბალზაკის გმირი.

ასევეა დეკარტიც; აი – სამყაროვ, გაგიმკლავდები შენ? თვითონ. მხოლოდ, მყარი საყრდენი წერტილი მჭირდება, რათა დავდგე მასზე და არქიმედესებურად წამოვწიო სამყაროს მთელი მასა, ერთი შეხედვით, მსუბუქი, რადგან ჩვენ მას ვერ ვამჩნევთ, ისევე, როგორც ატმოსფერულ წნევას – მისი კულტურული ბოძი დგას ატმოსფერული წნევის მსგავსად ჩვენ თავზე და თუმცა ჩვენ მას ვერ ვამჩნევთ, სინამდვილეში ის ყველაზე მძიმეა და მისგან თავის დაღწევა რთულია, თუკი საერთოდ არის შესაძლებელი.

მაგრამ, ჩემი დეკარტი აღფრთოვანებულია, ღირსების პათოსითაა მოცული (ის ლამის მისი მსოფლწესრიგისა და კოსმოსური ჰარმონიის ონტოლოგიური საფუძველია – როგორ არ უნდა გავიხსენოთ აქ ესპანური ბაროკოს მოზეიმედ დიდებული და ტიტანურად გაშმაგებული გმირები). მაგრამ, რაოდენ მსუბუქად და დაუძაბავად, როგორი ელეგანტურობითა და გამჭვირვალობით, იმიტაციისადმი დაუქვემდებარებელი ზომიერების გრძნობით მეორდება ეს ფორმა, სულის ეს ნასკვი ფრანგული ტრადიციის ისტორიაში! მე უკვე ვახსენე ბალზაკის ტექსტი. მაგრამ, აი, კვლავ ვუბრუნდები – გადავახტები რა ყველაფერს, რაც ფრანგული აზრის მიერ არის მოფიქრებული დროისა და ადამიანის შესახებ XVII-XIX საუკუნეებში, დეკარტის შემდეგ – ჩემ საყვარელ პრუსტს და ვიხსენებ, რომ ისიც იდგა „ერთი ერთზე“, რადგან საკუთარ ამოცანას იმაში ხედავდა, რომ თავისით, აღმოჩენილით და ქვეყნად ამოთრეულით ხელახლა, როგორც პირველად, მოექსოვა წუთების, საათების, დღეების, ათწლეულებისა და ქვეყნების[8] ძაფი და ეფიქრა,  და მხოლოდ ისეთი აზრები და მდგომარეობები განეცადა, რომლებიც უკვე ეგზისტენციალურად და ცხოვრებისეულად, საკუთარი თავისთვის საფრთხით, არის ამოქმედებული ამ ორთაბრძოლაში, ღირსების საკითხში – მცდელობაში ადამიანის დაბადებისა ღმერთმა იცის რომელი არსების ძველი ჭუპრიდან. და ეს ყველაფერი – სიკვდილთან გასწრებაზე თამაშში. თუმცა, სიკვდილს მან მაინც ვერ გაუსწრო, დასასრული რომანისა „დაკარგული დროის ძიებაში“ უკვე პრუსტის სიკვდილის შემდეგ გამოქვეყნდა.

გასაოცარია დეკარტთან წარსულთან რბოლის იგივე შეგრძნების  ხილვა. არსებითად ხომ (ქვემოთ შევეცდები ამის თეორიულად განვითარებას) დეკარტი ერთ ფანტასტიკურ რაიმეს მიხვდა: რომ უსაშინლეს მტერს აზრისთვის წარსული წარმოადგენს, რადგან ის, რასაც წარსული ეწოდება, ისეთი სიჩქარით ლაგდება, რომ ჩვენ ვერც დაფიქრებას და ვერც გაგებას ვასწრებთ, უკვე კი გვეჩვენება, რომ გავიგეთ,  მოვიფიქრეთ და განვიცადეთ. წარსული უბრალოდ იმიტომ ფლობს გაგებულისა და განცდილის ხილულობას, რომ ჩვენ ყოველ წამს, ვართ რა სასრული არსებები, არ შეგვიძლია ვიყოთ ყველგან და არ გვაქვს დრო – ის უსასრულო უნდა იყოს – იმის დასაცარავად, რაც ჩვენ გვემართება (რასაც ნამდვილად ვგრძნობთ, რაც ვიხილეთ), ყველაფერი კი წავიდა, უკვე დაილექა სიტყვად, როგორც დეკარტი ამბობდა, მნიშვნელობები მზად არის, ჩვენ კი მათ განცდილსა და აღქმულზე ვაწყობთ (მაგრამ, ისინი – წარსულია; ყველაფერი, რაც ენაში მზა მნიშვნელობებისა და საზრისების სახით არსებობს – წარსულია), დაილექა მეხსიერებით, რომელიც უპირველეს ყოვლისა ამ თითქოსდა გაგებულისა და განცდილის საცავს წარმოადგენს. რეალობის ჩვენთვის მოუხელთებელ უკანა პლანზე მთელი სამყარო დაბზრიალდა და დაიხვა ჩვენ გარშემო საზარელი სისწრაფით, დაადო რა ერთი შთაბეჭდილება მეორეს, ერთი საზრისი მეორეს, ერთი მოვლენა მეორეს. ჩვენ კი გვეჩვენება, რომ ეს ჩვენ ვუმზერთ უძრავ საგნებს, რომ ჩვენ ვბრუნავთ მათ გარშემო, სინამდვილეში კი მზერაშიც – აი, მე გტყორცნით თქვენ მზერას, თქვენ კი მე – უკვე ამ აქტში უმალ არა ჩვენი თვალები მოძრაობს, არამედ საგნები ჩვენ გარშემო და ლაგდებიან იმ წარსულად, რომელიც წარმოადგენს კიდეც აზრის მტერს, ანუ მტერს იმის გაგებისა, რაც სინამდვილეშია. ამიტომ, ვიმეორებ, პრუსტთან იგივე პათოსს „დაკარგული დროის ძიებაში“ ეწოდება.

იმავდროულად, ეს იტინერარიუმი[9] – დეკარტის ცხოვრებისეული და აზრითი გზაა. ამგვარად, შევძლებ მე, გავამზადებ რა საკუთარ თავს ღირსების (ასე ვთქვათ, „პატივმოყვარეობის“) იდეურ აღფრთოვანებაში, მარტო მთელი სამყაროს წინაშე, ჩავხედო საკუთარ თავს, გავიშიშვლო თავი „ჭეშმარიტების მომენტში“ და, მოვყვები რა სამყაროს შესახებ, როგორც საკუთარი სულის ისტორიისა – სულის, რომელიც მასში ფსონად არის ჩამოსული და რომელმაც მის ყველა კაუჭზე დატოვა თავისი ნაფლეთი[10] – შევძლებ ამ სამყაროს დაცარვას? დეკარტმა უცილობლად უჩვენა, რომ თუ სამყაროს ასე დავცარავთ (წარსულის საპირისპირო მიმართულებით!), მაშინ მხოლოდ ასე, თუ საერთოდ შესაძლებელია. მისი ნაფლეთები იყოს და შესაგროვებელი იქნება... არის დრო ქვების სროლის და დრო ქვების შეგროვების... უნდა ჩავარდე პატივმოყვარეობის ამ მოცემულ არქეტიპში, თუკი ის გსურს, რაც დეკარტს სურდა, მას კი, როგორც უკვე ვთქვი, სურდა – და მთელი ცხოვრება ეძებდა – მხოლოდ ორი, ერთმანეთთან დაკავშირებული, რამე: სულის სიმშვიდე და ნება. ეს ის არის, რასაც გარკვეული აზრით შეგვიძლია დეკარტის პიროვნული პათოსი ვუწოდოთ. ჩვენ ყველას გვაქვს პათოსი, ანუ ის, რაც ჩვენ პიროვნებას ფლობს, კრავს მას რაღაც მეტად ან ნაკლებად ერთიანში, გვაძლევს ჩვენს ბედს ჩვენ წინ. ჩემი გმირის ეს პიროვნული პათოსი შეგვიძლია სხვა ადამიანის სიტყვებითაც გამოვხატოთ, რომელიც, შესაძლოა, მოულოდნელი იყოს ამ მსჯელობაში – პუშკინის. მაგრამ, მე უკვე გამოვიყენე ცნობადი სიტყვები, ისინი კი სწორედ მას ეკუთვნის, ამიტომ სიცოცხლის დეკარტისეული პათოსი შეიძლება პუშკინის სტრიქონით გამოიხატოს: „ბედნიერება არ არის ქვეყნად, მაგრამ სიმშვიდე და ნება არის“[11].

ერთსაც და მეორესაც ეძებდა დეკარტი, ტოვებდა რა საფრანგეთს, თავის მშობლიურ ტურენს, და მიემართებოდა სამოგზაუროდ უცნაური ცხოვრებისთვის ჰოლანდიაში, თითქოს მშვიდსა და განმარტოებულში, მაგრამ ოცი წლის განმავლობაში თითქმის ოცდაათჯერ შეიცვალა საცხოვრებელი ადგილი. წინდახედული და კეთილგონიერი ჩეხები სამართლიანად ამბობენ, რომ ადგილის ორჯერ გამოცვლა ერთ ხანძარს უდრის. დეკარტმა კი ოცდაათჯერ გამოიცვალა ადგილი... სულის სიმშვიდისა და ნების ძიებაში.

ფილოსოფიური მსჯელობის მოძრაობის კიდევ ერთ სიმბოლურ ძაფს შემოვიტან, მაგრამ რომელიც უკვე დეკარტის არა პიროვნულ პათოსს უკავშირდება, არამედ იდეურ-ეგზისტენციალურს, თუკი ასეთი გამოთქმა შესაძლებელია, მთელი მისი ფილოსოფიის უჯრედს – ეთიკას, ფსიქოლოგიას, ეპისტემოლოგიას, ონტოლოგიას – ქარაქტეროლოგიური უჯრედით, რომლიდანაც შესაძლებელი იქნებოდა უბრალო ანალიზით, ამ სიტყვის ძველი მათემატიკური აზრით, გამოგვეყვანა ერთიანი შედეგები და პრინციპები ყველა ზემოჩამოთვლილი სფეროსთვის. ამ უჯრედში, რომელშიც თითქოს დამახსოვრებულია ანტიკური ფილოსოფიის ძველი მეტაფიზიკური აღთქმა, რომელიც ჭეშმარიტებას, სიკეთესა და მშვენიერებას აერთიანებდა, დაიხვა დეკარტის მთელი აზრი. ის (ეს უჯრედი) შეიძლება დავინახოთ იდუმალ მორალურ თვისებაში, რომელიც დეკარტთან აგვირგვინებს (თეორიაშიც კი, და არა მხოლოდ ცხოვრებაში) ყველა სხვა მორალურ თვისებას. ამ თვისებას იდუმალი სახელი აქვს – ის არ იშლება საკუთარი სახელის მეშვეობით და ამიტომ იდუმალია. ეს თვისებაა – générosité; ქართულად ის შეიძლება ითარგმნოს, როგორც „კეთილშობილება“, „გულუხვობა“ ან „დიდსულოვნება“. ყველაზე მეტად შესაფერისი, რასაკვირველია „დიდსულოვნებაა“, თუმცა თვით დეკარტი იყენებდა არა ამ ტერმინს, რადგან მაშინ ფარნგულად იქნებოდა magnanimité (ლათინურიდან[12]), მაგრამ ის სწორედ დიდსულოვნებას[13] გულისხმობდა.

ამგვარად, ეს ძალიან უცნაური თვისებაა. როგორც შევძლებ, მე რამდენიმე სიტყვით შევეცდები მის გაშიფვრას (ის ინტუიტიურად ცხადია, მაგრამ გამოთქმა რთულია), მოვნიშნავ რა იმავდროულად დეკარტის ფილოსოფიის ძირითად პუნქტებს. მათი გამოხატვა ამ იდუმალი დიდსულოვნების გაშიფვრის მეშვეობით არის შესაძლებელი.

დიდსულოვნება – ესაა თავისუფლება და ძალაუფლება საკუთარ თავზე, თავისუფლება და ძალაუფლება საკუთარი თავისა და საკუთარი განზრახვების განკარგვისა, რადგან ჩვენ სხვა არაფერი გვეკუთვნის. საერთოდ, დეკარტი მიიჩნევს, რომ ადამიანის ბუნებაში არ არის ყველაფერის ცოდნა. ყველაფრის ცოდნა არ არის დამახასიათებელი ადამიანისთვის, და არც არის საჭირო. არანაირი აუცილებლობა არსებობს, რომ ჩვენი გონება არასოდეს ცდებოდეს, – ამბობს დეკარტი. – საკმარისია, ჩვენი ცნობიერება მოწმობდეს იმას, რაც ჩვენ საუკეთესოდ მიგვაჩნდა. და „...ნამდვილი დიდსულოვნება, მხოლოდ რომლის ძალით ძალუძს ადამიანს, იმდენად სცემდეს პატივს საკუთარ თავს, რამდენადაც საერთოდ შეუძლია კანონიერად საკუთარი თავის პატივისცემა, ნაწილობრივ იმაში მდგომარეობს, რომ მან იცის, რომ მას სინამდვილეში არაფერი ეკუთვნის, გარდა საკუთარი განზრახვების განკარგვის თავისუფლებისა... (...)[14] ...და ნაწილობრივ იმაში, რომ ის საკუთარ თავში გრძნობს მტკიცე და ურყევ გაბედულებას, გამოიყენოს ის სიკეთისთვის, ანუ არასოდეს აღმოჩნდეს საკუთარ ნებაზე ქვემოთ, წამოიწყოს და შეასრულოს ის ყველაფერი, რასაც ადამიანი საუკეთესოდ თვლის“[15]. დეკარტის დიდსულოვნება – ესაა დიადი სულის უნარი, დიად სულს კი შესწევს უნარი, მთელი სამყარო ჩაიტიოს, როგორც ის არის, და საყვედური მასში მხოლოდ საკუთარ თავს წარუდგინოს. შეიძლება ბანდიტების გვერდით ცხოვრება, მე არაფერი დამაკლდება, თუ ურყევად მეცოდინება, რომ არასოდეს აღოვჩენილვარ ჩემ საკუთარ უნარზე და ნებაზე ქვევით, განვკარგო საკუთარი თავი იმის მიზნით, რასაც მე საუკეთესოდ ვთვლი.

სხვათა შორის, ეს დიდსულოვნებაა იმის მიზეზი, რომ დეკარტი არ წარმოადგენს გმირს ამ სიტყვის ჩვეული და უგუნური აზრით, როდესაც სხვებისგან მოვითხოვთ იმის აღსრულებას, რისი უნარიც ნამდვილად არ შეგვწევს. თვით ეს მოთხოვნა წარმოადგენს არადიდსულოვნების გამოვლენას. გმირი შესაძლოა მხოლოდ დიდსულოვანი იყოს. ჩვენ ხომ ველით გალილეისგან, რომ მან მიახალოს თავის ობსკურანტისტ მსაჯულებს, რომ დედამიწა მაინც ბრუნავს, და ჩვენი სიამოვნებისთვის ავიდეს კოცონზე, როგორც ეს ჯორდანო ბრუნომ გააკეთა. ჩვენთვის დასანანია, რომ დეკარტმა, ნაცვლად იმისა, რომ ამაყად იდგეს გალილეის გვერდით, არ გამოაქვეყნა თავისი ტრაქტატი „სამყაროსათვის“, რომელშიც გამოთქმული იყო  თეზისი მზის გარშემო დედამიწის ბრუნვის შესახებ და, თითქოს სიმხდალიდან გამომდინარე, დათმო. დიადი სული იტევს მეზობლობას – მე არაფერი დამაკლდება – უგუნურთან, უმეცართან, დანაშაულებრივთან. და არც არის იქ ჩემი ბრძოლის საგანი – ბრძოლის საგანი თვით ჩემ თავშია. მეტიც, დიდსულოვნება გულისხმობს, რომ სამყარო ისეთია, ყოველ მოცემულ მომენტში მასში არაფერი მომხდარა, იმ აზრით, რომ ის, რაც მოხდება, მოხდება ჩემი მონაწილეობით. მე ვმონაწილეობ თითქოსდა სამყაროს უწყვეტ ქმნადობაში, როგორც ხორცშესხმული ნება (სიტყვის თითქმის ქრისტიანული აზრით, ანუ ინკარნირებული ნება[16] – მე ქრისტეს ხორცშესხმას ვგულისხმობ, ანუ ღმერთის ხორცშესხმას ქრისტეს სხეულში) – რეალურად, საკუთარი სხეულით ვმონაწილეობ იმაში, რაც დაემართება სამყაროს, და ჩემი მონაწილეობის წერტილი – მისკენ უნდა იყოს მიპყრობილი ჩემი თვალები და არა იმისკენ, როგორები არიან სხვები ჩემ გარშემო.

თუ ისეთ ფიგურებს ავიღებთ, როგორებიც, ერთი მხრივ, დეკარტი და გალილეია, ხოლო, მეორე მხრივ, ჯორდანო ბრუნო, კამპანელა და პროგრესისთვის სხვა მებრძოლები, თვალში ერთი უცნაური რამ მოგვხვდება. კამპანელა ფაქტობრივად შეყვარებული იყო გალილეიში და მას მგზნებარე, თითქმის სასიყვარულო წერილებს წერდა თავისი დილეგიდან, გალილეი კი რაღაცნაირ აშკარა უხერხულობას გრძნობდა ამ წერილების მიღებისას და, რასაკვირველია, ებრალებოდა მარტვილი. მაგრამ, კამპანელას ბრძოლა არ იყო გალილეის ბრძოლა, ისევე, როგორც ეკლესიასთან ბრძოლა არ იყო დეკარტის ბრძოლა. დეკარტიცა და გალილეიც რისხვისა და საყვედურის გარეშე უბრალოდ თითქოს გადავიდნენ ან გადაცვივდნენ სხვა განზომილებაში, მათ თვით ის ნიადაგი შეცვალეს, რომელზეც ბრძოლა მიმდინარეობდა. არც გალილეისთვის და, არც, მით უმეტეს, დეკარტისთვის არსებობდა ბრძოლა აზრის თავისუფლებისთვის, ეკლესიის ავტორიტეტის წინააღმდეგ, ანუ ყველა დრამა, დილემა, ურთიერთგაბოროტება, სიძულვილი, ჰეროიზმი და მამაცობა, რომელიც წარმოიქმნებოდა, ინდუცირებული წინააღმდეგობის თვით ნიადაგზე, ჩამოყალიბებული ისტორიულად, ფილოსოფოსისთვის არ არსებობდა. ის უბრალოდ რისხვისა და საყვედურის გარეშე წავიდა სხვა სივრცეში და იქ ცხოვრობდა, აკეთებდა რა იმ საქმეს, რომელიც ფილოსოფოსის საქმეს წარმოადგენს.

როგორც ვთქვი, ფილოსოფოსის საქმეს ფაქტობრივად თვითონ ის წარმოადგენს და არა სხვა ადამიანთა გამოსწორება. დეკარტი საერთოდ მიიჩნევდა, რომ სამყარო, როგორც არის ის მოწყბილი თავის მასაში (ანუ, როგორც პროდუქტი – როგორც შემდგომში იქცა მოდურად გამოთქმა – კოლექტიური ნებისა, ანუ კოლექტიური ცნობიერების), საზოგადოება, როგორც ის არის, ადათები და წეს-ჩვეულებანი – ისინი ისეთია, როგორიც არის. ხოლო, არ ხარ რა დაბადებიდან ამისათვის მომზადებული, ასეთ საქმეებში არ უნდა ჩაერიო ერთი უბრალო მიზეზის გამო: ისინი ეწყობა სხვა კანონების მიხედვით და სხვაგვარად, ვიდრე ჩვენი აზრები და სულიერი მდგომარეობები ეწყობა – ისინი, რომლებიც დიდსულოვანია, ანუ, რომელთა შესახებ ვიცით, რომ ჩვენ არ დაგვითმია საუკეთესო მიზნებით მათი განკარგვის გაბედულება. ამიტომ, ცხადია, რასაკვირველია, რომ დეკარტი ვერ იქნებოდა სოციალური რეფორმატორი.

როგორც ყოველი ნორმალური ფილოსოფოსი, ის მიიჩნევდა, რომ იმდენად რთული, თითქმის შეუძლებელია სამყაროს გაგება და საკუთარი თავის, ხორცის საბრალო ნაგლეჯის მიმართ რაიმე პატივისცემის ღირსის გაკეთება, რომ რა დროს სამყაროს გარდაქმნის საქმიანობაა, მით უმეტეს, რომ ცხადია – როგორც ფილოსოფიის, ისე საღი აზრის კანონები გვკარნახობენ – რომ თუ ყოველი თავის წერტილში რაღაცას გაუკეთებს საკუთარ თავს, გარშემოც რაღაც გაკეთდება. ანუ ის რაც გაკეთდება, არ იქნება რაციონალური აზრის პირდაპირი გამოყენების პროდუქტი, არამედ სწორედ გაკეთდება – ინდუცირდება ათობით, ასობით, მილიონ ადამიანს შორის, რომელმაც ცალკე რაღაც გაუკეთა საკუთარ თავს.

ასეთი იყო დეკარტი, და არა მხოლოდ ის. მე ვთქვი, რომ დეკარტი რისხვისა და საყვედურის გარეშე გადავიდა სხვა განზომილებაში, ამ ფრაზამ კი ჩემში, როდესაც ის თავში მეწვია, გამოიწვია ასოციაცია ავადმყოფურ და ტრაგიკულ პიროვნებასთან აზრის ისტორიაში – ზიგმუნდ ფროიდთან. 1938 თუ 1939 წელს, სიკვდილამდე არცთუ დიდი ხნით ადრე, როდესაც ის უკვე ემიგრაციაში იმყოფებოდა ინგლისში, ფროიდს მიმართა ერთმა ჟურნალმა, რომელიც ნაცისტების მიერ დევნილ ებრაელთა დაცვის კამპანიის ორგანიზებას ცდილობდა და, ბუნებრივია, რომ არჩევანი მასზე შეჩერდა. ფროიდმა ამას თითქოსდა ძალიან უცნაური, მოკლე წერილით უპასუხა, მან დაწერა: მადლობას გიხდით შეთავაზებისთვის, მესმის, რატომ მომმართეთ: ნაცისტებმა გაანადგურეს ჩემი სახლი, დაანგრიეს მთელი ჩემი ცხოვრების საქმე, მაგრამ... სწორედ ამიტომ არ უნდა მოგემართათ ჩემთვის, არამედ მიგემართათ მისთვის, ვისაც ეს ნაკლებად პირადულად შეეხო. და შემდეგ ის ციტირებს (და, ცხადია, ამიტომ გამიჩნდა ეს ასოციაცია) XVIII საუკუნის დასაწყისის ერთ ფრანგ პოეტს – ვინმე ლანუს. ციტატა შემდეგია – ჩემ თარგმანში (გახსოვდეთ, რა ვთქვი: რისხვისა და საყვედურის გარეშე გადავიდა სხვა განზომილებაში, გადავარდა სხვა სივრცეში).

ხმაური – პეწენიკის საქმეა.

ჩივილი – საქმეა სულელის.

მამაკაცი, როს მოტყუებულია,

მიდის და არ ამბობს სიტყვას.

ფრანგულად ნათქვამია: honnête homme[17], რაც შეგვიძლია ვთარგმნოთ, როგორც „ნამდვილი მამაკაცი“ ან „წესიერი ადამიანი“. ძველი აზრით (თუკი XVII საუკუნის ფრანგულს გავითვალისწინებთ), რომელიც წაიშალა, honnête არის კეთილშობილი წარმომავლობის წესიერი ადამიანი, რაც გულისხმობს, რომ ის ნამდვილი მამაკაცია.

ამგვარად, ასევე წავიდა დეკარტი. მიდიოდა რა, მან იცოდა, რომ იმაში, რისგანაც მიდის, მას ყველაზე მეტად უყვარს ორი რამ (და რასაც თან ვერ წაიღებს), სახელდობრ: გაუბედაობა და სულის მელანქოლიური განწყობა – არა იმიტომ, რომ ის მხიარული იყო, არ მგონია: არც მისი ტექსტებით ჩანს ეს და არც პორტრეტებით, რომლებიც ჰოლანდიელებისგან დარჩა. ის უბრალოდ ვერ იტანდა მელანქოლიას, როგორც სულის კმაყოფილ მდგომარეობას, მელანქოლიაში ხომ თითქმის ყოველთვის არის კმაყოფილება იმ უჩვეულო მდგომარეობით, რომ შენ – ერთ-ერთი ხარ მცირეთაგან. სხვა ყველა კმაყოფილია, აი, შენ კი, მელანქოლიას განიცდი. უბედურების განცდა დეკარტისთვის არათავისუფლება იყო. იმას უკვე აღარ ვამბობ, როგორ ვერ იტანდა გაუბედაობას. რასაკვირველია, არაჩვეულებრივია, როდესაც ჩვენი მოქმედება ჩვენ მოქმედებათა გარემოებების, საფუძვლების, მიზნებისა და საშუალებების სრულ ცოდნას ეფუძნება. მაგრამ, უფრო ხშირად ეს ასე არ არის. და, რა უნდა ვქნათ უღრან ტყეში, სადაც მრავალი ბილიკია? ძალიან მარტივად, მიიჩნევდა დეკარტი – შეუდექი ბილიკს, იარე და არ გადაუხვიო, რადგან უმჯობესია გაბედულად მისდევდე არასწორად არჩეულ ერთ ბილიკს, ვიდრე გაუბედაობაში გამუდმებით ცვლიდე მას. ერთი, თუნდაც, შესაძლოა, არა ცოდნის საფუძევლზე არჩეული ბილიკით კიდევ შესაძლებელია ტყიდან გამოსვლა, და „დჰამაპადაშიც“ ნათქვამია: „თუ მიდიხარ – იარე; უსიცოცხლო მგზავრი მეტ მტვერს აყენებს გზაზე“[18].

ამასთან, გაბედულება დეკარტისთვის იყო არა მხოლოდ მორალური, არამედ ფიზიკური სიმამაცეც. მის დაუსრულებელ და სიცოცხლეში გამოუქვეყნებელ ნაშრომში (რომელსაც ზოგი მკვლევარი მის ადრეულ ნაშრომებს აკუთვნებს, თუმცა ზოგადად დადგენილია, რომ მან ის ან უშუალოდ სიკვდილის წინ დაწერა, ან ორმოციან წლებში, ანუ ფაქტობრივად სიკვდილამდე მცირე ხნით ადრე – მე მხედველობაში მაქვს ნაშრომი, რომელსაც „ჭეშმარიტების ძიება“ ეწოდება, რომელიც თითქმის პლატონისეული დიალოგის ანტიკური კანონების მიხედვით არის აგებული) არის ძალიან საინტერესო ფრაზა, ის გამოხატავს დეკარტის მთელი ფილოსოფიის ფარულ არსს. ის ამბობს: არ უნდა გაექცეთ შიშის საგანს, რადგან გაქცევისას თქვენ მაინც თან წაიღებთ თქვენს შიშს, მაგრამ თუ თამამად შეუტევთ გაშიშვლებული დაშნით, დარწმუნდებით იმაში, რომ ეს მხოლოდ ჩრდილი და მტვერია და არაფრის უნდა შეგშინებოდათ[19].

ერთხელ (მე განვმარტავ, რატომ „გაშიშვლებული დაშნით“ და რატომ – სიმამაცისა და ვაჟკაცობის მოთხოვნა ფანტომებისა და ჩრდილების წინაშე) ეს პათოსი გამოვლინდა დეკარტის ბიოგრაფიის რეალურ ეპიზოდში. გერმანიაში თავისი ყარიბობისას ის ერთხელ მსახურთან ერთად მდინარეზე გადადიოდა, ის გადაჰყავდათ ადამიანებს (ექვსნი თუ შვიდნი იყვნენ), რომლებმაც, დაინახეს რა მარტოხელა ჯენტლმენი, რომელსაც აშკარად სქელი საფულე ჰქონდა, მისი გაძარცვა და მოკვლა გადაწყვიტეს. დეკარტს გერმანული ენის მწირი ცოდნა დეხმარა და მან იგრძნო, გაიგო, რა იყო განზრახული, და მოიქცა, როგორც მხოლოდ დეკარტს შეეძლო მოქცევა (ჩვეულებრივ, ადამიანს რთულად სწამს, რომ შეიძლება მსგავსი უსიამოვნება შეემთხვეს. იქნებ, ეს მაინც არ მოხდეს. ანუ, ის ფაქტობრივად გაურბის საფრთხეს, იხსნის რა თავს, როგორც ერთგვარ ფასდაუდებელ საუნჯეს – ნუ, რისთვის უნდა მიუშვა ნებაზე ის შეგრძნებები, წინათგრძნობები, რომლებსაც  განიცდი, მათი ჩახშობა უმჯობესია. მაგრამ, შიშს თან წაიღებ, ამბობს დეკარტი; და მეტიც, უეჭველად დაიღუპები). იშიშვლა რა დაშნა, დეკარტმა აიძულა ეს ადამიანები, გადაეყვანათ მდინარეზე და ასე იხსნა, არა მხოლოდ თავისი საფულე, არამედ სიცოცხლეც.

ასეთი იყო ის აზრის, კულტურის ჩრდილებისა და ფანტომების წინაშეც და ამით მოგვიძღვნა შესაძლებლობა, დავესწროთ მთელი სამყაროს დაბადებას, რადგან დეკარტის სულსა და ტექსტებში თამაშდება დგომა ერთი ერთზე სამყაროს წინაშე. აი, არაფერი არის, მე მარტო ვარ, და სამყაროა ჩემ წინაშე – შევძლებ კი? შემდეგ მე განვმარტავ, რომ დეკარტის ონტოლოგიის მიხედვით საკმარისია ერთი შემმეცნებელი სუბიექტი, რომ იყოს ყველაფერი. მაპატიეთ, რომ წრეზე დავდივარ დეკარტის გარშემო, მაგრამ ვიმეორებ, რომ ის – კრისტალია ჩვენ წინაშე, და მთელი მისი სიცხადისას, წარმოადგენს საიდუმლოს სრულ შუქში. ამიტომ დავდივარ წრეზე, ვცდილობ რა როგორმე შევავიწროვო ის დეკარტის აზროვნების ზოგიერთი ფიქსირებული, მდგრადი წერტილის გარშემო. გარდა ამისა, ადამიანურ დონეზეც დეკარტი იმას უჩვენებს, რისი გადმოცემაც ძალიან რთულია. შთაბეჭდილება ცხადია, მაგრამ განმარტება იმისა, თუ რაში მდგომარეობს ის, ძალიან ძნელია. მაგრამ, ვინაიდან მე ვესაუბრები ადამიანებს, რომლებიც რუსულ ლიტერატურაზე არიან გაზრდილნი, ჩემი მდგომარეობა ოდნავ მსუბუქდება. ახლა მიხვდებით – რატომ.

ამგვარად, ჩვენ წინაშეა ბუნებრივად თავისუფალი ადამიანი, რომელიც თავისუფალია არა იმიტომ, რომ ასე უნდა, არა იმიტომ, რომ ის საკუთარი თავისუფლებისთვის იბრძვის. ის თავისუფალია ისე, როგორც ყველა თავისუფალი ადამიანი. მე რუსული ლიტერატურის შესახებ ვსაუბრობ, რადგან მის ისტორიაში არის ერთი, მაგრამ ჩვენთვის კარგად ნაცნობი მაგალითი ბუნებრივად თავისუფალი ადამიანისა. ეს პუშკინია, რომელიც, უდავოდ, ანალოგიურ თვისებას ფლობდა, რასაც დეკარტი – დიდსულოვნებას. მან იცოდა, რომ თავისუფალია, და ეს ჩვენც ვიცით, ამასთან, მე ვგულისხმობ თავისუფლებას არა რაიმე ადამიანური მდგომარეობებისგან – მორალის ან კიდევ რაიმესგან. არა... აი, ისევ რთულია ამის განმარტება. მაგრამ, თქვენ იცით, მრავალი რუსი მოაზროვნე საუბრობდა ამის შესახებ – თავისუფლების პუშკინისეულ ფენომენზე. ჰოდა, ფენომენის სიტყვებით გადმოცემა შეუძლებელია; ის უნდა იყოს და ამით იყოს ჩვენთვის ცნობილი, ანუ თავისი მყოფობით და არა იმით, როგორია ის ამ ფენომენის შინაარსის გადმოცემის ჩვენი შესაძლებლობის აზრით. პუშკინის თავისუფლების ფენომენი უდავოა, და შენიშნეთ, ის არ განმეორებულა, ანუ პუშკინის თავისუფლება – ეს არ არის ის, რის გადაცემასაც ის, ვთქვათ, თავისი მოწაფეებისთვის შეძლებდა. შემთხვევითი არ არის, რომ მას სკოლა არ ჰქონდა.

იგივე – პიროვნების მოუხელთებელი შარავანდედი, მოუხელთებელი მაგმა, ის, რომელსც მე თავისუფლებას ვუწოდებ – უმაღლესი ხარისხით იყო დამახასიათებელი დეკარტისთვის მისი სულისა და ცხოვრების ყოველ მოძრაობაში. არაფერია ნაკლებად მსგავსი დეკარტისა, ვიდრე კარტეზიანობა. პუშკინს არ ჰქონდა სკოლა, რადგან პოეტები მაინც არ არიან ისეთი კრეტინები, როგორც სწავლული-ფილოსოფოსები და თავისი ხელობიდან საზეიმო ცირკს არ აწყობენ. მაგრამ, თვით დეკარტს არანაირი კარტეზიანობა შეუქმნია და როგორღაც შემთხვევით, რეგიუსისადმი წერილში, რომელიც თითქოსდა მისი ერთადერთი და ერთგული მოწაფე იყო, გააფრთხილა ის: ჩემს აზრად ჩათვალეთ მხოლოდ ის, რაც ჩემ მიერ დაწერილი და გამოთქმულია“[20]. და კარტეზიანობაში, რასაკვირველია, დეკარტის თავისუფლების ფენომენი გაქრა. მეტისმეტად რთულია ცოცხალი და ბუნებრივი დეკარტისეული თავისუფლების მოხელთება, თუმცა კი შევეცდები ამის განმარტებას რაიმე თანამედროვე ანალოგიების მოტანით.

დეკარტის ძირითადი თემა: ადამიანის გაღვიძება – მეორედ დაბადებაა (სხვათა შორის, მას ერქვა კიდეც რენატუსი, რაც „ხელახლა დაბადებულს“ ნიშნავს. რასაკვირველია, ეს მის პათოსთან სახელის ფორმალური დამთხვევაა, მაგრამ, ცხადია, არსებობს რაღაც კანონი შინაგანი ფორმისა, რომელიც ჩვენს სახელებსა და გვარებს ცხოვრებასთან აკავშირებს. ჩვენი ცხოვრება ხშირად თითქოს ასრულებს იმას, რაც ჩვენი გვარის შინაგან ფორმაშია ჩადებული). ეს საკუთარი თავის გაღვიძება და ხელახლა დაბადება, გარღვევა „სინამდვილის“ (ბრჭყალებში) საბურველის, ანუ „მაიის“, როგორც ძველი ჰინდუები იტყოდნენ, გარღვევა იმისკენ, რაც არის ნამდვილად – რეალობისკენ, შრომას მოითხოვს და ხმაურისა და მძვინვარების გარეშე არ ხდება. მაგრამ, დეკარტის ტექსტებში ასეთი „ხმაურისა და მძვინვარების“ ვერანაირ კვალს ვხედავთ – თვით სიზმრის თემაშიც, რომელიც, ბიოგრაფიული ეპიზოდებით თუ ვიმსჯელებთ, მისთვის აშკარად ემოციურად და ეგზისტენციალურად გაჯერებული და, შესაძლოა, მტკივნეულიც კი იყო.

დეკარტი წინასწარმეტყველურ სიზმრებს ხედავდა; როგორღაც მან ნახა ზედიზედ სამი სიზმარი, რომელშიც მას ხატებსა და მოვლენებში ხორცშესხმულად მოევლინა თავისი ფილოსოფიის იდეები, და მას გულწრფელად მიაჩნდა, როგორც სოკრატეს თავის დროზე (აი, კიდევ ერთი ეგზისტენციალური გადაძახილი), რომ მას თავისი დაიმონი ჰყავს, რომელიც მას სიზმრად ევლინება, მიუძღვება, იხსნის და ა.შ. მიუხედავად ამისა, გადმოცემაში, მაგალითად, „მეტაფიზიკურ განაზრებებში“, სიზმრის თემა უმალ ინტელექტუალურ დილემად წარმოდგება: მართლაც არსებობს თუ არა სამყარო და როგორ განვასხვაოთ ის, რასაც სიზმრად ვხედავთ, იმისგან, რაც სინამდვილეშია? აი, ასეთი წმინდად ინტელექტუალური ამოცანა. მთელი ტანჯვა, დაკავშირებული გაღვიძებასთან – სცადე ჩამოიბერტყო სიზმრის გახევება ხმაურისა და მძვინარების გარეშე – ტექტს მიღმა აღმოჩნდება (ტექსტში თითქოსდა ელეგანტური მსჯელობა, ინტელექტუალური თავშესაქცევია). რატომ? თავაზიანობიდან გამომდინარე. აქ ამოიცნობ ნაჭედ სტილს ნამდვილი მამაკაცებისა წარსულში.

დეკარტ–ფიზიოლოგს მიაჩნდა, რომ ჩვენ გვარყევენ კონვულსიები „ცხოველი სულებისა“ ანუ უბრალოდ ჩვენი სხეულის ფიზიკური კონვულსიები, რომელთა ხაფანგში – ჩვენი ვნებებია, და ხშირად იმდენად ძლიერად გვარყევენ, რომ ამას ვერც ერთი ფილოსოფია უმკლავდება, საკუთარ თავს ვერაფერს მოუხერხებ. და დეკარტი საუბრობს, როგორც ზრდილი ადამიანი, რომელსაც ხელთ დაშნა სჭერია და შესაძლოა ქალბატონებისთვის ხელზე ამბორიც უძღვნია, რომ თავაზიან ადამიანს თავისი ჟესტების კონტროლირების შესაძლებლობა და ძალა მაინც რჩება. კონვულსიები გვარყევენ, მაგრამ თავაზიანი ადამიანი აკონტროლებს თავის ჟესტებს და, მით უმეტეს, სიტყვებს. დეკარტს არ აქვს სიტყვათა კონვულსია. კონვულსიებში იბადება სამყარო; რასაკვირველია, სიზმრიდან დეკარტი კონვულსიებში იღვიძებდა, მაგრამ თავაზიანი ჯენტლმენი არ გვტანჯავს თავისი ფასდაუდებელი განცდებით, არ გვქანცავს ამით, როგორც შემდეგ, XIX და XX საუკუნეებში, მრავალი ფილოსოფოსი გააკეთებს ამას. თავაზიანობა. რასაკვირველია, მდგომარეობებს თავს ვერ დააღწევ, ჩვენ ვირყევით, ირყევა ჩვენი სხეული და მასთან ერთად სულიც, მაგრამ ჟესტები, ჟესტები მაინც აკონტროლეთ, თუ თავაზიანი და ზრდილი ბრძანდებით, და მით უმეტეს – სიტყვები. არ ხამს ტექსტში ხმაურისა და მძვინვარების ჩაჩრა, პატივი ეცით მას, ვინც მას წაიკითხავს, არ არის საჭირო მისი დარეტიანება, დაფრთხობა. ის, ვინც წერს, უბიწო უნდა იყოს. მაგრამ, შემდეგ, ჩვენ მსგავს მკითხველს, ბიწიერს, ტექსტის ელეგანტურობა[21] უშლის ხელს, დაინახოს მასში არა მხოლოდ ინტელექტუალური თამაში.

ამ თავაზიანობაში იყო საკუთარი თავის და აზრის მიმართებით დეკარტისეული უბიწოების კიდევ ერთი მხარე, განსხვავებით უტიფრობისგან, რომელსაც XX საუკუნეში მივეჩვიეთ (ის XIX საუკუნის ფილოსოფიაშიც არის). ეს უბიწობა მასთან მიმართული იყო თვით ფილოსოფოსობისკენაც. ამის მიღმა დგას ღრმად შინაარსობრივი რამ, რომლის განმარტებას შევეცდები.

ცნობილია, რომ დეკარტი ხშირად იყო კადნიერი. მაგალითად, როდესაც მას ეკითხებოდნენ, სად არის წიგნები, რომლებსაც ის კითხულობს, ის ანატომიურ მაგიდაზე მიუთითებდა და ამბობდა, რომ საერთოდ არაფერს კითხულობს, თუმცა, რასაკვირველია, ეს ასე არ იყო. ან, კიდევ მაგალითი: როგორღაც მან თქვა და შემდეგ ხშირად იმეორებდა, რომ ფილოსოფოსობა შეიძლება მხოლოდ რამდენიმე საათი წელიწადში – სამი-ოთხი საათი. ზარმაცი ადამიანი, ასე არ არის? მაგრამ, შესაძლებელია, ამიტომ იყო ის ერთ-ერთი უკანასკნელი ბედნიერი ფილოსოფოსი, როგორადაც ვერ იქცა, მაგალითად, ვიტგენშტაინი XX საუკუნეში, რომელიც, არსებითად, იგივეს ოცნებობდა, ხვდებოდა რა, რომ ფილოსოფია ისეთი საქმიანობაა, რომლითაც რაც შეიძლება იშვიათად უნდა დაკავდე. ვიტგენშტაინს აქვს ფილოსოფიის შედარება დაძაბულობასთან, რომელიც აუცილებელია, რომ ბუზი ამოფრინდეს ბოთლიდან[22]. მე კი დავამატებ, რომ ბუზის ფრენა თავისუფალია, ის მიფრინავს და არ მიათრევს ბოთლს, რომლიდანაც ამოფრინდა, – ეს არ არის საჭირო. დეკარტი რაღაც ამის ანალოგიურს ამბობდა სიზმრების შესახებ: რომ სიზმარი – ეს პრობლემაა, რადგან, გარდა იმისა, რომ ცხოვრება სიზმარია და მისგან უნდა გაიღვიძო, სიზმარში ასევე არსებობს წინასწარმეტყველებები – სიზმრად გევლინება შენი დაიმონი – ის უნდა გაიგო და გაშიფრო. დეკარტი იკვეხნიდა, რომ მართავდა სიზმრებს. მაგრამ, გამუდმებით სიზმრების პრობლემით იყო დაკავებული, შეუძლებელია, აუცილებელია სიზმრების ნახვა, როგორც ბუზისთვის – ფრენა. უნდა დადგე, ერთი, ორი... რა დაფიქრდები.

და, სხვათა შორის, რიტმი – ერთი, ორი... დაფიქრებისა დეკარტის ცხოვრებაში მეორდება. ის ფილოსოფოსიით დაკავებული იყო რამდენიმე წლის, ხან კი ათწლეულების, შუალედებით: წაიმუშავებს, და – „მეტაფიზიკური განაზრებანი“[23], დაკავდება და – „მსჯელობა მეთოდის შესახებ“, მანამ კი – „წესები გონების ხელმძღვანელობისთვის“[24]. მაგრამ, „წესებსა გონების ხელმძღვანელობისთვის“ და „მსჯელობას მეთოდის შესახებ“ შორის დაახლოებით ცხრა თუ ათი წელიწადი გავიდა, იგივე ვადა აშორებს ერთმანეთს „მეტაფიზიკურ განაზრებებსა“  და „მსჯელობას მეთოდის შესახებ“. აი, საჭიროა დაფიქრდე სიზმრებზე და შემდეგ, შესაძლოა, გაიმეორო, მაგრამ იშვიათად, სიზმრის პრობლემა, როგორც საკუთარი, დანარჩენ დროს კი – სიზმრებს ხედავდე. ან – დანარჩენ დროს ბუზი დაფრინავს; ერთხელ გაირჯა, გათავისუფლდა რა ბოთლიდან, და დანარჩენი – ესაა თავისუფალი ბუზის ბუნებრივი ფრენა. ან – თავისუფალი დეკარტის აზრი, რომელიც ზუსტად მიზნისკენ მიფრინავს. ანალოგიური პათოსია გამოთქმული ვიტგენშტაინის მიერ: ნამდვილი ფილოსოფოფია ისაა, რომელიც საშუალებას იძლევა, როცა გსურს, შეწყვიტო ფილოსოფოსობა. ჩვენ უნებურად ვფილოსოფოსობთ – იძულებულნი ვართ ამისთვის, როგორც ბუზია იძულებული, თავი დააღწიოს ბოთლს, მისი ადგილი იქ არ არის. მე შემიძლია შევწყვიტო ფილოსოფოსობა, როცა მომესურვება, და ვიცხოვრო, მაგრამ ის, ვინც იცხოვრებს, შეწყვეტს რა ფილოსოფოსობას, როცა მოესურვება, უკვე სხვა ადამიანია და არა ის, რომელიც ცხოვრობს ისე, რომ არ უფილოსოფოსია ან დგას ამოცანის წინაშე, გამოუშვას საკუთარი თავი ბოთლიდან.

ასეთია დეკარტისეული ბუტადები[25]... მსურს ვიწვე ლოგინში გვიან შუადღემდე და ვიმსჯელო, ვწევარ და ვმსჯელობ (აი, დამოუკიდებელი მოცალეობა და ნება), რადგან აბსურდულია გამუდმებით რაღაცით დაკავება. ეს მიუწვდომელია ადამიანისთვის, და ხასიათსაც აფუჭებს. დეკარტი ხომ მეომარი იყო, მაგრამ ის უცნაურად ცხოვრობდა ჯარში – უშუალოდ, და მხოლოდ მოქმედების დროს სწორდებოდა ზამბარის მსგავსად, იძაბებოდა და ასრულებდა მოქმედებას, მაგრამ არასოდეს იდგა დგომში „სმენა!“, მედიდურად და გაბღენძილად, იმის წინაშე, რაც ჯერ კიდევ შესასრულებელი იყო. როდესაც საჭირო იქნება – შევასრულებთ. დაშნა ამოხტება ქარქაშიდან. ახლა კი, რატომ ვიდგეთ „სმენა!“–ზე და გაჭიმულები და მთელი სერიოზულობით იმის წინაშე, რაც უნდა გაკეთდეს –  წარმატების შემთხვევაში – წამებში? დაშნა ხომ ქარქაშიდან ამოხტება და ამოქმედდება წამებში. რასაკვირველია, დეკარტი იყო „არა სერიოზული“ ადამიანი. და საერთოდაც, მას მიაჩნდა, რომ ყველაფერი არცთუ ისე სერიოზულად არის (ხოლო მოწყენილობა – ეს უკვე სერიოზულობის შედეგია).

დეკარტის კიდევ ერთ პათოსს აღვადგენ. მე ვამბობდი, რომ დეკარტი – ადამიანია, რომელმაც იცის, რომ ამქვეყნად ბედნიერება არ არის და მამაკაცის ამოცანა და ვალდებულება არ არის ბედნიერების ძიება და მისი დასახვა საკუთარი ცხოვრების მიზნად – არსებობს სიმშვიდე და ნება. და არის ბარიერი, დამცავი ცხოვრებისეული ჩვევებისა, რომლებიც შენ უნდა გამოიმუშავო და რომლებიც იცავენ სიმშვიდესა და ნებას, იცავენ შენს დამოუკიდებელ მოცალეობას – ყველაზე მაღალ ფასეულობას ყველა ცხოვრებისეულ ფასეულობას შორის (ამას თითქმის კარტეზიანული მაგალითით განვმარტავ, მაგრამ პერსონაჟის სახელი სრულიად განსხვავებული იქნება – ეს არის ამერიკელი გამომგონებელი და დიადი მაშვრალი ედისონი. ის კი დაშვრა თავის ცხოვრებაში. ამგვარად, ის ამბობდა, რომ ადამიანთა უმეტესობა მზად არის, უსაზრისოდ იშრომოს მთელი ცხოვრება, ოღონდ კი არ გაჩერდეს. იმიტომ, რომ როდესაც გაჩერდები, სწორედ მაშინ იწყება შრომა ყველაზე საზარელი და მძიმე, რომლითაც შენ მაგივრად არავინ დაკავდება, რომელშიც ვერავისთან ითანამშრომლებ (შენ ერთი ერთზე ხარ სამყაროსთან). და ჩვენ სასიკვდილო შიშს განვიცდით, თავს ვარიდებთ ამ წუთს და მზად ვართ, რაც გნებავთ, ის გავაკეთოთ: გარდავქმნათ საზოგადოება, ვიშრომოთ დილიდან ღამემდე, და ასე ყოველ ცისმარე დღეს. ვიბრუნო, როგორც ციყვმა თქვენი შრომის უსაზრისო წრეში, არ ვიზამ, ამბობს დეკარტი).

მაგრამ იმას დავუბრუნდები, რისი თქმაც მსურდა – ცხოვრებისეული ჩვევებისა და წყობის ბარიერს. ხანდახან, ხშირადაც კი, ამბობს დეკარტი, ჩვენი ვნებები შესაძლოა იმდენად ძლიერი იყოს და გარემოებები გარშემო ისეთი, რომ უნებურად ჩვევების კაშხალი, ამოშენებული შენი დამოუკიდებელი მოცალეობის გარშემო, უფრო სწორად – უზარმაზარი შრომისა, რომელშიც შენ ხედავ საკუთარ, ვერავის მიერ ჩანაცვლებად და ვერავის მხრებზე გადაუტანად, დანიშნულებას – ეს კაშხალი სკდება (ის კი ხშირად სკდება). დეკარტი ამ აზრით დიდი რეალისტი იყო, მას ესმოდა ადამიანის რეალური ფიზიოლოგია და სოციოლოგია და ამიტომ, თუ უკვე სავსებით აღარ ძალგვიძს, აღარც ჩვენ შეგვიძლია შევურიგდეთ დროს (ანუ გარემომცველს) და ძლიერი განცდები ხეთქენ დამუშავებულ ჩვევათა, წყობის კაშხალს, რომელიც იცავს სულის სიმშვიდესა და დამოუკიდებელ მოცალეობასა და ნებას, მაინც არსებობს გადაწყვეტა (მეტისმეტად სახალისო). დეკარტი შემდეგ რეკომენდაციას იძლევა: საკმარისია განიხილო სამყარო, როგორც თეატრი და არ მიანიჭო (მიაქციეთ ყურადღება, შემდეგ ყველაზე არსებითია, ყველაფრის გაშიფვრა შეიძლება ამის მეშვეობით, თვით სულის უკვდავების მეტაფიზიკამდე) შენს პირად დრამებს მეტი მნიშვნელობა, ვიდრე წარმოსახვითი პერსონაჟების დრამებს, რომლებიც რამდენიმე საათით არიან ხორცშესხმულნი სცენაზე[26].

ჩავუფიქრდეთ, აი, ჩვენ სცენაზე ვართ, სცენაზე კი ვნებებს ნაფლეთებად გლეჯენ, ჩვენ, ბუნებრივია, განვიცდით და შესაძლოა კიდეც ავცრემლდეთ ან აღვშფოთდეთ, აღვფრთოვანდეთ, გავნათდეთ, მაგრამ სადღაც სიღრმეში ხომ, ჩვენი ცნობიერების კეფის ნაწილით, ვიცით, რომ არა რეალური ადამიანები ჩხველეტენ ერთმანეთს დაშნებს და კვდებიან. ამაში არის პირობითობა, და ჩვენ ხომ არ ვკვდებით სპექტაკლის ნახვისას – მასში წარმოსახვითი პერსონაჟებია, რამდენიმე საათით ხორცშესხმულნი სცენაზე. შეიძლება ასეთი დამოკიდებულება საკუთარი თავისადმი?

XX საუკუნის ბრწყინვალე მოაზროვნე ერვინ შროდინგერი პრობლემასთან კავშირში – კვდება ჩვენი „მე“ თუ არ კვდება და გვეშინოდეს თუ არა სიცოცხლეში სიკვდილის – ამბობდა: ჩვენი ცხოვრება არის ჩვენ მიერ გავლილი პერსონაჟების თანმიმდევრობა, რომლებიც ისევე არ არიან რეალურები (თუკი რეალურად მივიჩნევთ იმას, რის მიმართ გამოიყენება ტერმინი „სიკვდილი“), როგორც, დეკარტის სიტყვებით თუ გამოვთქვამთ, პიესის პერსონაჟები (მე დეკარტის მეშვეობით ვყვები იმას, რის შესახებ მსჯელობდა შროდინგერი). შროდინგერი ასეთ კითხვას სვამდა: რა დარჩა იმ „მე“–სგან, რომელიც ამ ვნებებისა და მდგომარეობების მატარებელი იყო? ეს იყო რაღაც ხორცშესხმა „მე“-სი, ეს იყავით თქვენ – თქვენ სხეულთან, თქვენ განცდებთან, მდგომარეობებთან და ა.შ. ერთად, მაგრამ თქვენ ხომ ის არც გახსოვთ. მაგრამ, თქვენ ხართ, ე.ი. თქვენ – სხვა „მე“ ხართ, და შეიცვალენ ეს „მე“-ები – მატარებლები ყველაზე უკანასკნელი, თითქოსდა, მდომარეობებისა (ყოველ მოცემულ მომენტში გვეჩვენება, რომ ისინი ყველაზე უკანასკნელი, ყველაზე გადამწყვეტია) – ისინი კი შეიცვალნენ, ისე, რომ არც წარმოშვეს სიკვდილის ცნება. ისინი ყველანი მოკვდნენ, ხოლო „სიკვდილის“ ტერმინი არც კი წარმოიქმნა. და, შესაძლოა, თქვენი „მე“ ახლა არის ასევე წარმოსახვითი, რამდენიმე საათით, რამდენიმე დღით ან თვით ხორცშესხმული პერსონაჟი, რომელსაც ასევე შეცვლის სხვა, როგორც ყველა წინამორბედ პერსონაჟს. მაშ, ამბობს შროდინგერი, რატომ გვეშინოდეს სიკვდილის?[27] რასაკვირველია, ჩვენ უკვდავნი ვართ, ეს უდავოა – დავამატებ სპინოზას სიტყვებით. სპინოზა ამბობდა: ჩვენ უეჭველობით ვიცით, რომ მარადიულნი ვართ[28] (მაგრამ, მხოლოდ იმ აზრით, რომლის მოგვრას ვცდილობდი ერთობლივი პროეცირებით – ერთისა მეორეზე – ამ განსხვავებული მდგომარეობების).

უკანასკნელი, რაზეც დღეს მსურდა ყურადღების მიპყრობა. დეკარტი ამბობს: ძალგიძს მხოლოდ შენ. მისი ფილოსოფიის არსი შეგვიძლია შემდეგნარიად გამოვხატოთ: სამყარო, უპირველეს ყოვლისა, ყოველთვის ახალია (მასში თითქოს ჯერ კიდევ არაფერი მომხდარა, ხოლო მოხდება მხოლოდ შენთან ერთად), და, მეორე, მასში ყოველთვის არის ადგილი შენთვის, და ის შენ გელის, სამყაროში არაფერია განსაზღვრული ბოლომდე, სანამ შენ არ დაგიკავებია ობიექტის აღქმის, მდგომარეობის და ა.შ. განსაზღვრულობამდელობის ადგილი. და მესამე (თქვენ კი გახსოვთ, რომ წარსული – აზრის მტერია; წარსულთან ბრძოლით ჩვენ საკუთარ თავს აღვადგენთ): თუ მე დავივიწყებ, რომ ყველაფერი ამ სამყაროში, ჩემ მდგომარეობაში მხოლოდ მე უნდა მიმადლოდეს, მხოლოდ ჩემზეა დამოკიდებული, მაშინ სამყაროში არ იქნება წესრიგი, ჭეშმარიტება, მშვენიერება, არ იქნება რიცხვები, არ იქნება კანონები, იდეალური არსებები – ეს ყველაფერი არ იქნება.

და მესამე თეორემის ლემა ასე ჟღერს, და ის დაგვაკავშირებს დეკარტის დიდსულოვნებასთან: „ღმერთი უბრალოა [невиновен], ჩვენ კი თავისუფლები ვართ“. ხომ გვაკარნახობს დიდსულოვნება, არ დავინახოთ ყველაფერში, რაც ჩვენ გარშემოა, ის, რაც სხვებმა გააკეთეს, ის, თუ როგორ ჩამოყალიბდა წესრიგი, მათ შორის, ღვთიური (არ უნდა ვიფიქროთ, რომ ღმერთი ერევა ჩვენ ყველა საქმეში, რომ ის არის ბრალეული იმ ბოროტებაში, რომელიც ჩვენ გარშემოა), არამედ ვიყუროთ საკუთარ თავში, მივიდეთ საკუთარ თავთან. ასე რომ, ვიმეორებ, ლემა შემდეგია: „ღმერთი უბრალოა, ჩვენ კი თავისუფლები ვართ“[29], ანუ ღმერთი არ გვისწრებს დროით. ასეთი უცნაური ფრაზაა, თითქოსდა წინააღმდეგობრივი თეოლოგიის, ფილოსოფიისა და რისიც გნებავთ, რომლითაც შეგვიძლია, დეკარტი მოვიცვათ, მოვიცავთ ისე, როგორც საგანი, რომლის შესახებ კიდევ უნდა ვიფიქროთ, და არა იმ აზრით, რომ ჩვენ გავიგებთ დეკარტს.

ჩვეულებრივ, დეკარტისეული ტექსტისა და იმის კითხვისას, რაც მის შესახებ არის დაწერილი, ჩვენ გვძლევს ცდუნება, სერიოზულად და მნიშვნელოვნად მივიჩნიოთ, უპირველეს ყოვლისა, მისი მიღწევები ანალიტიკური გეომეტრიის, ფიზიკისა და ა.შ. სფეროებში, ხოლო მინაერთად, ბანტად ჩაითვალოს მისი მსჯელობა ღმერთის, სულის, უკვდავების შესახებ, მივიჩნევთ რა, რომ ეს ყველაფერი გენიოსის ახირებებია; რომ ეს, თითქოს, იმ ეპოქის ენაა, რომ ასე საუბრობდნენ უწინ. მაგრამ ბანტების გაქრობის შემდეგ დაგვრჩა საქმის არსი: აღმოაჩინა ანალიტიკური გეომეტრია, აღმოაჩინა cogito ergo sum და ა.შ. ასე რომ, მე შეგახსენებთ, რომ ის, რაც ახირებად გვეჩვენება, სწორედ ეს არის დეკარტი – ყველაზე სერიოზული. ჯერჯერობით ამ სერიოზულის შესახებ მხოლოდ ცხოვრების სიმბოლოთა დონეზე ვსაუბრობდით: გაბედულება, მელანქოლიის სიძულვილი, სიმშვიდისა და მოცალეობის ძიება, მოგზაურობები – ეს ყველაფერი მისი ცხოვრების სიმბოლოებია. მან თითქმის საკუთარი თავით შეასხა ხორცი გაგების მდგომარეობებს. ეს სიმბოლური ხორცშესხმაა. ნუ, მაგალითად, მოგზაურობები. მე უკვე ვთქვი, რომ დეკარტი მოგზაურობდა, მაგრამ ის უცნაური მოგზაური იყო: არ დაუწერია არცერთი წიგნი, არცერთი გვერდი, რომელიც შესაძლოა მოგზაურის შენიშვნები ყოფილიყო, არცერთი სტრიქონი იმისა, რასაც გერმანელები Reisenbuch-ს – მოგზაურობის დღიურს უწოდებდნენ, ის კი ათწლეულობით მოგზაურობდა. მაშინ, რა საჭიროა მოგზაურობა? დეკარტს სიტყვაც არ უთქვამს იმის შესახებ, თუ რა ნახა, რა გადახდა თავს მოგზაურობისას. ეს აშკარად სიმბოლური მოგზაურობებია. ჩვენ ვხედავთ მისი ცხოვრების მატერიალური ორგანიზაციის სიმბოლურ ხასიათს, ანუ არა იმას, რასაც ის თვითონ გამოხატავს ანალიტიკურად, არამედ იმას, რაც გადმოიცემა დეკარტის სულის ცხოვრების გარემოთი. ის საკუთარი ცხოვრებით ახდენს იმის დემონსტრირებას, რასაც XX საუკუნეში რედუქცია უწოდეს (ცნობილია, რომ რედუქცია არის ნატურალური, ანუ ობიექტური სამყაროს მოქცევა ფრჩხილებში, ჩახედვა ფენომენში). აი, როგორ გადმოგვცემს დეკარტი თავის შთაბეჭდილებებს ჰოლანდიის შესახებ: მე კარგად ვარ ხალხში, რომლის ენა არ მესმის, ბრბოსა და სახლებს შორის მე შემიძლია გავარჩიო ადამიანები, როგორც პეიზაჟის ელემენტები; მათ ენას ჩემთვის მეტი ნიშნადობა არ აქვს, ვიდრე ფრინველთა გალობას. მე მარტოსული ვარ ამ ფუტკრებივით შრომისმოყვარე ხალხს შორის[30].

ჩვენ ეს სიმბოლოს სახით უნდა წავიკითხოთ. დავუშვათ, დეკარტი რომელიმე ჰოლანდიურ ქალაქს განიხილავს, ის უყურებს მას, როგორც პეიზაჟს, რომელშიც არ იცის მნიშვნელობები, ის რედუცირებულ მდგომარეობაშია. მაგალითად, ის ხედავს, თუ როგორ ეწევა ცხენი საზიდავს, მაგრამ არ იცის, რომ ცხენი გამწევი ძალაა, ბორბალი (დიადი გამოგონება) – საზიდავის ფუნდამენტური ნაწილი და ასე შემდეგ, ვერ ხედავს ამ ყველაფერს, მაგალითად, მნიშვნელოვნებისა და სარგებლიანობის თვალსაზრისით, გაბნევას, გამოვლენადი მნიშვნელობების იერარქიას, ანუ ამ ყველაფერს ის თითქოს მარსიანული მზერით უყურებს. დეკარტის ფილოსოფიის  თანახმად, მეორედ დაბადება შეიძლება მხოლოდ შენგან დამოუკიდებლად ჩამოყალიბებული ე.წ. ორგანული ანუ ბუნებრივი კავშირების გაწყვეტით. დეკარტი – თავისი ცხოვრების რეალური მონაწილეა. რატომ არ უნდა იცხოვრო მშვენიერ ტურენში, რომელიც ვერანაირ ჰოლანდიას შეედრება – ეს არის საფრანგეთის რბილი და ნაზი გული, ენით აღუწერელი სილამაზისა – თითქოსდა მეტი რა უნდა სჭირდებოდეს ასეთ „ნებიერას“?! მაგრამ არა, ის იქ არ ცხოვრობს. რადგან, რომ ეცხოვრა, იქნებოდა, როგორც ჭიის პარკში, წინარემოცემული, არა მის მიერ (და არა საკუთარი თავიდან) გამოგონილი აზროვნებითი კულტურის მწნეხავი ატმოსფერული სვეტის, ორგანული, თავისთავად ქსოვადი კავშირების შიგნით, უფრო ზუსტად – კავშირობების, „გაძაგვრებისა“. და ის თითქოს ფიზიკურად ახდენს თავისი მისწრაფების მოდელირებას, გაწყვიტოს ორგანული, „რენატამდელი“ (რენატუს ხომ „ხელახლა დაბადებულია“!) მდგომარეობები და კავშირები, ახდენს მოდელირებას ორგანიზებული ლანდშაფტით ცხოვრებისა – ცხოვრობს ჰოლანდიაში, ერთგვარ პეიზაჟში ადამიანებისა და ქალაქური ცხოვრებისგან.

მჭიდრო ადამიანურ გარემოცვაში დეკარტი, ამგვარად, ცხოვრობს თითქოს პეიზაჟის შიგნით, რომელთანაც მას არანაირი შინაგანი კავშირი და საერთო მემკვიდრეობითი ქსოვილი აქვს, ხოლო თუ ჩნდება კიდეც კავშირები, მხოლოდ ისეთი, რომლებსაც ის თავად ქმნის. სწორედ ასე უნდა წავიკითხოთ დეკარტის ყოფნა შრომისმოყავრე ჰოლადნიური ფუტკრების (რომელთა ენა მან არ იცის) დუღილში. ეს არის მაგალითი ცხოვრების ინდივიდუალურ სიმბოლოთა კითხვისა (ხოლო როგორც ჩვენ ვიცით, არის კიდევ სტრუქტურული სიმბოლოები, საერთო, არქეტიპური), რომელთა მეშვეობით ახდენს ადამიანი საკუთარი თავის ორგანიზებას, ინსცენირებას ცხოვრების ფიზიკამდე, რათა წარმოიქმნებოდეს ერთი მდგომარეობები და არ წარმოიქმნებოდეს სხვები. ეს სიმბოლოები ამოიკითხება სრულიად განსხვავებულად და ფსიქოლოგიური და ბიოგრაფიული საზრისებისგან დამოუკიდებლად, ისევე, როგორც, მაგალითად, უცნაური მოგზაურობების შემთხვევაში, დეკარტის ყარიბობისა, რომელთა შესახებ არ არის მოთხრობილი და რომელთაგან, როგორც ჩანს, არანაირი შთაბეჭდილების გამოტანა ხდება, ან უცნაური შინაყუდობის, ერთ ადგილზე ყოფნისა – ჰოლანდიური მიწის ნაგლეჯზე, რომლის შიგნით დაახლოებით ოცდაათჯერ იცვლება სახლი.

ეს კვლავ ის განყენებული სულიერი ჭეშმარიტებაა დიადი გულგრილობის შესახებ, რომელიც ჩვენში და ღმერთშია[31], მაგრამ სრულდება საკუთარ თავზე ბუნებრივი რედუქციის სახით – ყოველივე დაზრდილის მოჭრით, სისხლის, ნიადაგისა და ვნების ყველა კერპისა რაღაც მეტაფიზიკური ნულოვანი მდგომარეობის მიღწევამდე – თითქოს შესაძლო (მაგრამ ჯერ კიდევ არანაირის!) უცხო არსების მდგომარეობისა, რომელიც თითქმის მარსიანული – პირველი! – მზერით უმზერს ჩვენს შერხევასა და კოგიტაციას. ესაა ჩვენთვის ცნობილი რედუქცია სამყაროს მეტაფიზიკური საზღვრისკენ მისი საბოლოო პუნქტით: სამყაროს შიგნით (არა საზღვარზე) ყველა ფაქტი და მდგომარეობა თანასწორუფლებიანი და თანასწორუმნიშვნელოა, ყველა თანასწორშემთხვევითია, როგორც მათი საზრისისეული იერარქია და სუბორდინაცია. ასე ჩანს ეს ადამიანისთვის, რომელიც მხოლოდ სულის სიმშვიდესა და დამოუკიდებელ მოცალეობას ეძიებდა – მოცალეობას აზრისა, ანუ სულის საუბარს საკუთარ თავთან.

ამგვარად, რედუქცია – ყველაფრის მოჭრაა, რაც შენში შევიდა შენ გარეშე, შენი თანხმობისა და შენი თავისუფალი მიმღებლობის გარეშე, პრინციპული და ჰიპერბოლური ეჭვის გარეშე, ჯიუტად გაუგებარი და უაღრესად პიროვნული გაოცებისა. ასეთი მოჭრა კურთხეულია კიდევ ერთი, მაგრამ უკვე სტრუქტურული, სიმბოლოთი (რომლის მიღმა ცნობიერების უნივერსალური სტრუქტურა დგას) – სიმბოლოთი ღმერთისა (ერთობ სერიოზული საგნით). მე უკვე ვთქვი, რომ დეკარტის „ღვთიური“ მსჯელობები სულაც არ არის ახირება. ჯერ ჩვენთვის ცხადია, რომ თუ ყველაფერი თანაბარი უნდა იყოს, მაშინ სახელდობრ (და მხოლოდ!) არსაიდან გამოყვანად და არაფერ მიწიერზე დაფუძნებულ (რასთან შეწყვილების სიმბოლოს წარმოადგენს კიდეც ღმერთის ცნება) – უნივერსალურ, მაგრამ არა როგორც განყენებულ, ზოგად თვისებაზე, რომელიც მრავალს ან ყველას მოიცავს, არამედ როგორც „პარტიკულარულ არსზე[32]“, დეკარტის ტერმინოლოგიით, ანუ „უნივერსალურ კონკრეტობაზე[33]“, ნიკოლოზ კუზანელის უფრო ძველი ტერმინებით. ეს წერტილი, შესაბამისად, უშუალოდ – წრფივად განფენილი სამყაროს ზემოთ და განივ – ინდივიდზეა ჩაკეტილი, მისი პირადი გაძაგვრაა ღმერთზე, რომელიც განიცდება უშუალო მიმართებაში და ერთდროულობაში მასთან, რაღაცის მეშვეობით, რაც უკვე არის თვით მასში, რაღაც „შინაგან სიტყვაში“, „შინაგან ხატში“, „შინაგან ადამიანში“, „შინაგან აქტში“. დეკარტი ხომ, ჰამლეტის მსგავსად, საკუთარ აქტს ეძებს. შესაბამისად, ამ სიმბოლოს ქვეშ იგულისხმება ნამდვილი ინდივიდუაცია და პოზიტიური, რეალური ძალა ადამიანური თვითგამორკვევისა, რომელიც შეიცავს ჭეშმარიტ უსასრულობას (და არა უბრალოდ უმნიშვნელობას „-სგან“ თავისუფლების აზრით) და დეკარტის გამოთქმით წარმოადგენს დანართს ყოველი ინდივიდის ბუნებისთვის და არა ზოგად სახელს ან აბსტრაქციას.

მე შექსპირის ჰამლეტი ვახსენე და რათა ასოციაციების მაქსიმალური რაოდენობა გავშალო და ზოგადად გავაფართოვო ასოციაციური ველი, ერთ უცნაურ დამთხვევას მოვიტან. მაგრამ თავიდან შეგახსენებთ, რა წარმოადგენდა ძველ ბერძნებთან ზრდასრული სიცოცხლის სიმბოლოს ანუ სწორედ იმ მომენტისა, როდესაც ხორციელდება სამყაროს რედუქცია და ხდება საკუთარი თავის ჩამოყალიბება, საკუთარი „თვითობისა“, საკუთარი ცხოვრების. ბერძნები ამ ასაკს „აკმეს“ უწოდებდნენ. ეს თითქმის კალენდარული სიმბოლოა, რადგან, ჩვეულებრივ, 30-35 წლის ასაკს ემთხვევა. ოცდაცამეტი წელი – ქრისტეს ასაკია, როდესაც ის ჯვარს აცვეს, ან დანტე გავიხსენოთ, რომელიც სწორედ ამ ასაკში, „უსიერ ტევრში, ამ ცხოვრების ნახევარგზაზე, ანაზდეულად გამოფხიზლდა გზადაკარგული“[34]. დეკარტი კი, მოესწრო რა სანუკვარ მარტოობას, სიმწიფეს მასში, სწორედ ოცდაცამეტი წლის ასაკში წერდა თავის „წესებს გონების ხელმძღვანელობისთვის“ (1628 წელი). რა წესებია ეს? ეს არის საკუთარი გონებით სარგებლობის წესები, რაიმე გარე ავტორიტეტის გარეშე, იმის გარეშე, რომ ხელით გატარონ, რაც წარმოადგენს კიდეც ადამიანისა და კაცობრიობის სიმწიფეს, როგორც ამას განმანათლებლობა განსაზღვრავს.

მაგრამ, აი, დამთხვევა, რომლის შესახებ მინდოდა მეთქვა, დავუფიქრდი რა ორ ციტატას. შექსპირის ტექსტში (პასტერნაკისეულ თარგმანში) ჰამლეტი, თავისი მამის აჩრდილთან შეხვედრის შემდეგ (რომელიც დამშვიდობებისას, მას შემდეგ, რაც ათას რამეს ეტყვის ჰამლეტს, სთხოვს, რომ მან არ დაივიწყოს), ასეთ სიტყვებს ამბობს:

მიგონებდეო?!

საბრალო სულო, სხვას ვის უნდა მოვიგონებდე,

ვიდრე ამ ბედკრულ თავში მაქვს მე მეხსიერება.

შენ გიგონებდე! ჩემის ხსოვნის ფურცლებზედ წავშლი,

რაც კი როდისმე ან მსმენია, ან წამიკითხავს;

წავშლი, რაც კი შიგ ჩაბეჭდილა თვალით ნახული

და აქ დავიცავ მტკიცედ, ამ ჩემს გულის ფიცარზედ

მარტო შენს ნათქვამს სხვა ამბავთა გაურეველად.[35]

დეკარტი თავის დაუმთავრებელ დიალოგში „ჭეშმარიტების ძიება“ (მასში საუბარია მხატვრისა და მისი პრობლემის შესახებ, როგორ შეიძლება ნახატის შესწორება, თუ მასში შეცდომებია) არსებითად ამ ჰამლეტისეულ სიტუაციას აღადგენს. პერსონაჟი, რომელიც დიალოგში დეკარტს განასახიერებს, შემდეგს ამბობს: „... უმჯობესი იყო თქვენს მხატვარს მთელი ნახატი თავიდან დაეწყო, ჩამოუსვამდა რა მას წინდაწინ ღრუბელს (ჰამლეტთან „წავშლი!“ – მ.მ.), რათა უკვე წინასწარ დატანილი შტრიხები წაეშალა, ნაცვლად იმისა, რომ მათ შესწორებაზე დაეკარგა დრო...[36]“ საერთოდ, საჭიროა, რომ ყოველმა ადამიანმა, განსაზღვრული ასაკის მიღწევისას, რომელსაც ცოდნის ასაკი ეწოდება, ცხოვრებაში ერთხელ მაინც გაბედოს და თავისი წარმოსახვის ნახატებიდან მოაშოროს მასში ყველა მანამდე მოხაზული არასრულყოფილი იდეა და მთელი ძალით შეუდგეს ახლის შექმნას[37], მაგრამ ნიშნის ქვეშ – „როგორც ღმერთის წინაშე“, ამბობს დეკარტი.

კოგიტოს პირველი ნაბიჯია კოგიტოს არსებობის დამკვიდრება, და ყველაფერი, რაც შემდეგ იქნება, ხელახლა იქნება დაწერილი, ათვლის სწორედ ამ წერტილის ნიშნით. გახსოვთ, მე ვამბობდი: წარსული („რაც კი როდისმე ან მსმენია, ან წამიკითხავს“) – აზრის მტერია. და დეკარტიც ამბობს: ცხოვრებაში ერთხელ მაინც უნდა გაბედო ამ ყველაფრის მოშორება, არასულყოფილის, წაშალო და ხელახლა, მთელი ძალით, შეუდგე თვითონ სერიოზულად შექმნას, მაგრამ, ვიმეორებ, ნიშნის ქვეშ – იმ ნიშნის ქვეშ, რომელსაც დეკარტი ღმერთს[38] უწოდებს.

ამ ნიშნის ქვეშ გადაწერო ცხოვრება და „ტვინის წიგნი“, რადგან ასე და მხოლოდ ასე გადაიწერება იგი.

შენიშვნები და განმარტებები:

[1] (AT, X:213) Cogitationes privatae (01.1619) – Ut comoedi, moniti ne in fronte appareat pudor, perfonam induunt: sie ego, hoc mundi theatrum conscensums, in quo hactenus spectator exstiti, larvatus prodeo. (1:573) – მსგავსად იმისა, როგორც მსახიობები, საკუთარ სახეზე სირცხვილის დასაფარად, ნიღაბს ირგებენ, მეც, ვაპირებ რა ავიდე სცენაზე სამყაროულ თეატრში, რომელშიც აქამდე მხოლოდ მაყურებელი ვიყავი, გამოვდივარ ნიღბით [larvatus prodeo]. (აქ და შემდეგ შენიშვნების ტექსტის კვადრატულ ფრჩხილებში მოთავსებულია კომენტარების შემდგენლის ჩანართები (რედ. შენ.)

[2] (Pl. 927) (1:586–587) À Mersenne (15.04.1630) – მე შემდგომშიც არ დავივიწყებ თქვენს შეტყობინებას ჩემი ადგილმდებარეობის შესახებ, გთხოვთ მხოლოდ, იზრუნოთ, რომ ამის შესახებ სრულიად არავინ იცოდეს. ასევე, გთხოვთ, უმალ იმედი გაუცრუოთ, ვიდრე დააიმედოთ, საკუთარი შეხედულების გამომთქმელები იმის შესახებ, რომ მე თითქოსდა გადაწყვეტილი მქონდეს, დავწერო, რადგან, ვფიცავ, ადრე რომ არ დამემოწმებინა ასეთი განზრახვის არსებობა – ამან შესაძლოა საბაბი შექმნას საუბრებისთვის, რომ მე არ ვარ დარწმუნებული მის ბოლომდე მიყვანის შესაძლებლობაში – ამას ვერასოდეს გავბედავდი.

მე არც იმდენად უკარება ვარ, რომ არ მიხაროდეს, როდესაც ჩემ შესახებ ფიქრობენ და როდესაც ჩემ შესახებ კარგი აზრი აქვთ. მაგრამ ვამჯობინებდი, რომ ჩემ შესახებ საერთოდ არ ფიქრობდნენ. მე უმალ ვუფრთხი რეპუტაციას, ვიდრე არ მსურს იგი, რადგან, ჩემი აზრით, მის შემძენთათვის მას ყოველთვის თავისუფლებისა და მოცალეობის გარკვეული შემცირება მოყვება შედეგად – ორი რამის, რომელსაც სამყაროს ვერც ერთი მონარქი იყიდის ჩემგან რაიმე ფულად. ეს არ შემიშლის ხელს ჩემ მიერ დაწყებული მცირე ტრაქტატის დასრულებაში. მაგრამ არ მსურს, რომ მის შესახებ იცოდნენ, რათა ყოველთვის მქონდეს მასზე უარის თქმის შესაძლებლობა.

[3] Ratiocinatio – განსჯა, მსჯელობა, აწონ-დაწონა.

[4] „Je n’ai plus jamais à écrire les joies extrêmes d’autrefois. Est-ce que j’ai moins de talent, est-ce que je suis plus blasé (mais je ne crois pas qu’on se blase sur ce plaisir-là)? En un mot le plaisir accompagne-t-il la beauté, comme Descartes croyait que la certitude accompagne la vérité et peut-elle ainsi en être le critérium? Peut-être [მე უკვე ვეღარ დავწერ ზღვრულ სიხარულს წარსულიდან. შემიმცირდა ტალანტი, მეტად მოყირჭებული ვიქეცი (მაგრამ, არ ვფიქრობ, რომ შეიძლება ეს სიხარული მოგყირჭდეს)? ერთი სიტყვით, ახლავს თუ არა თან მშვენიერებას სიხარული, მსგავსად იმისა, როგორც დეკარტი მიიჩნევდა, რომ უეჭველობა ახლავს ჭეშმარიტებას და ამგვარად შესაძლოა მისი კრიტერიუმი იყოს? შესაძლოა]“. – Proust M. Jean Santeuil. Paris: Gallimard,  1971. P. 49.

„...Descartes disait que l’évidence est le critérium, de la vérité“ [დეკარტი ამბობს, რომ სიცხადე ჭეშმარიტების კრიტერიუმია]“. – Ibid. P. 703.

[5] Momentum – მამოძრავებელი ძალა, ბიძგი, მაიძულებელი საწყისი, წამი, მომენტი (ლათ.).

[6] (Pl. 132) (Избр. 266) DM – ...როგორც კი ასაკმა საშუალება მომცა, თავი დამეღწია ჩემი დამრიგებლებისადმი დაქვემდებარებისთვის, მე სრულიად მივატოვე წიგნიერი მეცნიერება და, გადავწყვიტე რა, არ მეძებნა სხვა მეცნიერება, გარდა იმისა, რომლის პოვნა საკუთარ თავში ან სამყაროს დიად წიგნში [le grand livre du monde] შეიძლება, სიჭაბუკის დარჩენილი ნაწილი მოგზაურობისთვის გამოვიყენე, სამეფო კარებთან და არმიებთან გაცნობისთვის, სხვადასხვა ადათებისა და მდგომარეობის ადამიანებთან ურთიერთობისთვის, მრავალფეროვანი გამოცდილების დაგროვებისთვის, თვითშემოწმებისთვის შეხვედრებისას, რომლებსაც მე განგება მიგზავნიდა და ყოველივე ნანახის დაუღალავად განსჯისთვის აქიდან რაიმე სარგებლის მისაღებად.

[7] „À nous deux maintenant!“ – Honoré de Balzac. Le père Goriot. Paris: Bookking International, 1993. P. 315 „ახლა, ვინ გაიმარჯვებს – მე თუ შენ!“ – ონორე დე ბალზაკი, „მამა გორიო“.

[8] „ძილის დროს ადამიანს თავის გარშემო უჭირავს საათების ძაფი, წელთა და სამყაროთა წესი. ის ინსტინქტურად უმკლავდება მათ გაღვიძებისას, წამში ამოიცნობს დედამიწის პუნქტს, რომელიც დაკავებული აქვს, და დროს, რომელიც მის გაღვიძებამდე გავიდა; მაგრამ ისინი შესაძლოა აიბურდონ მასში, მათი წესრიგი შეიძლება დაირღვეს“. – მარსელ პრუსტი, „დაკარგული დროის ძიებაში“.

[9] სიტყვიდან itinerarium – მოგზაურობის აღწერა (ლათ.). შუა საუკუნეების ლათინურ ლიტერატურაში იტინერარიუმს უწოდებდნენ მომლოცველობის ადგილების გზამკვლევებს.

[10] ალუზია ფრანსუა ვიიონის „ანდერძის“ ხატებზე:

Tant que, d’ici à Roussillon,

Brosse n’y a ne brossillon

Qui n’eût, ce dit-il sans mentir,

Un lambeau de son cotillon,

Quand de ce monde vout partir.

Villon F. Le testament // Œuvres complètes de François Villon. Paris, A. Lemerre éd., 1876. P. 99.

ამ სტრიქონებს მერაბ მამარდაშვილი ირჩევს ეპიგრაფის სახით მესამე ნაწილისთვის („ცხოვრების აღსრულება წიგნის სახსოვრად (მოგონებისა და აღდგომის წიგნი)“) მის მიერ ჩაფიქრებული და დაუსრულებელი წიგნისა „გზის ფსიქოლოგიური ტოპოლოგია“.

[11] Пора, мой друг, пора! покоя сердце просит –

Летят за днями дни, и каждый час уносит

Частичку бытия, а мы с тобой вдвоем

Предполагаем жить, и глядь – как раз умрем.

На свете счастья нет, но есть покой и воля.

Давно завидная мечтается мне доля –

Давно, усталый раб, замыслил я побег

В обитель дальнюю трудов и чистых нег.

პუშკინი ა.ს. თხზულებათა სრული კრებული 10 ტომად. ტ. 3. Л.: Наука, 1977. გვ. 258.

[12] Magnanimitas – სულიერი სიდიადე, სულიერი კეთილშობილება, დიდსულოვნება (ლათ.).

[13] Générosité – დიდსულოვნება, კეთილშობილება (ფრ.).

(Pl. 773) (1:552) PÂ – როგორც ჩანს, არ არის სხვა სათნოება, რომელსაც კეთილშობილი წარმომავლობა ისევე ამოუდგებოდა მხარში, როგორც სათნოებას, რომლის ძალით ადამიანი თავის თავს სამართლიან შეფასებას აძლევს. ადვილი გასაგებია, რომ ღმერთის მიერ ჩვენს სხეულებში ჩადებული სულები არათანაბრად კეთილშობილნი [nobles] და ძლიერნი არიან (ამიტომ ამ სათნოებისთვის მე ვამჯობინე ჩვენებური სიტყვა „დიდსულოვნება“ (générosité) და არა „სულის სიდიადე“ (magnanimité), როგორც სკოლაშია მიღებული, სადაც ეს სათნოება ნაკლებად არის ცნობილი). მაგრამ, უდავოა, რომ კარგი აღზრდა ერთობ ეხმარება წარმომავლობასთან დაკავშირებული ნაკლოვანებების გამოსწორებას.

[14] აქ და შემდეგ (...) ნიშნით აღნიშნულია ტექსტის ამონარიდები, ისევე, როგორც კუპიურები ციტატებში.

[15] ...la vraie générosité, qui fait qu’un homme s’estime au plus haut point qu’il se peut légitimement estimer, consiste seulement partie en ce qu’il connaît qu’il n’y a rien qui véritablement lui appartienne que cette libre disposition de ses volontés, (...) et partie en ce qu’il sent en soi–même une ferme et constante résolution d’en bien user, c’est-à-dire de ne manquer jamais de volonté pour entreprendre et exécuter toutes les choses qu’il jugera être les meilleures. (1:548) – ...ჭეშმარიტი დიდსულოვნება, რომელიც ადამიანს საკუთარი თავის პატივისცემის საშუალებას აძლევს, შემდეგში მდგომარეობს. ის აცნობიერებს, რომ სინამდვილეში მას მხოლოდ თავისი საკუთარი სურვილების განკარგვის უფლება ეკუთვნის (...) გარდა ამისა, ასეთი ადამიანი საკუთარ თავში გრძნობს მტკიცე და ურყევ გაბედულებას, გამოიყენოს ეს უფლება სათანადოდ, ანუ ხალისით მოეკიდოს ყველაფერს, რასაც საუკეთოდ თვლის...

[16] აზრის საქციელი საკმარისია.

[17] დეკარტთან გამოთქმა „honnête homme“  გვხვდება „ჭეშმარიტების ძიებაში...“ იხ. (Pl. 884) (1:158) RV.

[18] „თუ რაიმე უნდა გაკეთდეს – გააკეთე, შეასრულე სიმტკიცით. რადგან, მოდუნებული მგზავრი მხოლოდ მეტ მტვერს აყენებს“. – დჰამაპადა. თარგმანი პალიდან ვ. ტოპოროვის. ნოვოსიბირსკი: Согласие, 2003. გვ. 121. წიგნი პირველად გამოიცა 1960 წელს. ფრაზის თარგმანის კომენტარში ვ. ტოპოროვი წერს: „მტვერი (raja) გვაიძულებს დავფიქრდეთ ვნების (ასევე raja) შესახებ“. (იქვე. გვ. 168)

[19] (Pl. 890) (1:164) RV – მაგრამ, იმისათვის, უფრო თამამად წინსვლაზე რომ არ თქვათ უარი, გაფრთხილებთ, რომ ეჭვები, რომლებიც თავიდანვე გინერგავდნენ შიშს, აჩრდილებსა და ფანტომებს ჰგვანან, რომლებიც ღამით გვევლინებიან სუსტ და მაცდუნებელ შუქში: თუ მათგან გაქცევას შეუდგებით, თქვენი შიში თქვენთან დარჩება; თუმცა, თუ თქვენ მიუახლოვდებით მათ, თითქოსდა მათი შეხების განზრახვით, აღმოაჩენთ, რომ ეს სხვა არაფერია, თუ არა ჰაერი და ჩრდილები, შემდგომში კი უფრო თავდაჯერებულად იგრძნობთ თავს ასეთი შეხვედრისას.

[20] შესაძლოა საუბარი იყოს დეკარტის წერილზე რეგიუსისადმი, რომელიც 1642 წლის მაისშია დაწერილი.

(AT, III:371) – Queri fane non possum de tua et Domini de Raey humanitate, quod meum nomen vestris thesibus praemittere volueritis; sed neque etiam scio qua ratione a me gratiae vobis agendae sint; et tantum video novum opus mihi imponi, quod nempe homines inde sint credituri, meas opiniones a vestris non diffentire, atque adeo ab ijs quae asseruistis, pro viribus defendendis, me imposterum excusare non debeam; et tanto diligentius ea quae legenda misisti debeam examinare, ne quid in ijs praetermittam,quod tueri recusem [მე ნამდვილად არ შემიძლია დავიჩივლო შენი და ბატონ დე რეის სიკეთეზე თქვენს სურვილში ჩემი სახელი წაუმძღვაროთ თქვენს თეზისებს, მაგრამ, იმავე დროს, ჩემთვის უცნობია ჩემი მადლიერების ის ხარისხი, რომელიც უნდა გამოიხატოს, და ვხედავ მხოლოდ ახალ ნაშრომს, რომელიც მე მომეწერება. თუ ამის შედეგად ადამიანები ირწმუნებენ, რომ ჩემი შეხედულებები არ განსხვავდება თქვენისგან და, გარდა ამისა, მათგან, რომლებსაც თქვენ იცავთ და იცავთ მთელი ძალებით, მე შემდგომში აღარ უნდა  მოვიბოდიშო. ამიტომ, მე რაც შეიძლება გულდასმით უნდა გამოვიკვლიო ის, რაც თქვენ გამომიგზავნეთ წასაკითხად, რათა არ გამომრჩეს მასში რაიმე, რის დაცვაზეც უარს ვიტყოდი].

[21] ფრანგული ზომა.

[22] „როგორია თქვენი ფილოსოფიის მიზანი? ვუჩვენო ბუზს გამოსავალი ბუზსაჭერიდან“. – ლ. ვიტგენშტაინი. „ფილოსოფიური ძიებანი“. თარგმანი ვ. გორგიშელის.

[23] იგულისხმება „განაზრებანი პირველი ფილოსოფიის შესახებ, რომლებშიც მტკიცდება ღმერთის არსებობა და განსხვავება ადამიანის სულსა და სხეულს შორის“. „განაზრებანი“ დეკარტმა დაასრულა 1640 წელს. პირველი გამოცემა  (პარიზი, 1641 წ.) გამოვიდა სახელწოდებით „განზრებანი პირველი ფილოსოფიის შესახებ, რომლებშიც მტკიცდება ღმერთის არსებობა და ადამიანის სულის უკვდავება...“ („Renati Des-Cartes Meditationes de Prima philosophia, in qua Dei existentia et animae immortalitas demonstratur...“). უწოდებს რა მათ „მეტაფიზიკურ განაზრებებს“, მერაბ მამრდაშვილი მისდევს „განაზრებათა“ ფრანგულ თარგმანს, რომელიც 1648 წელს გამოიცა სახელწოდებით „Méditations Métaphysiques“.

[24] „მსჯელობა მეთოდის შესახებ გონების კარგად წარსამართად და მეცნიერებებში ჭეშმარიტების საძიებლად“ პირველად ლეიდენში გამოიცა 1637 წელს. „წესები გონების ხელმძღვანელობისთვის“ – დაუმთავრებელი ტრაქტატია, დეკარტი მასზე 1629 წლის დასაწყისამდე მუშაობდა. გამოქვეყნდა მხოლოდ დეკარტის სიკვდილის შემდეგ (ჰოლანდიური თარგმანი – ამსტერდამში 1684 წელს, ლათინური – 1701 წელს). ფრანგული ორიგინალის ნაწილის ასლი აღმოჩენილ იქნა მხოლოდ 1906 წელს.

[25] Boutade – გონებამახვილი ხუმრობა, კალამბური (ფრ.).

[26]  (Pl. 1183-1184) (2:503) A Èlisabeth (18.05.1645) – განსხვავება, არსებული ყველაზე მაღალ და მდაბალ, უხამს სულებს შორის, იმაში მდგომარეობს, რომ უხამსი ადამიანები თავის ვნებებს ნებდებიან და ბედნიერნი ან უბედურნი არიან მხოლოდ იმის შესაბამისად, სასიამოვნოდ თუ უსიამოვნოდ მიედინება მათთვის მათი საქმეები; პირიქით, სხვა ადამიანები ისეთ ძლიერ მრწამსს ფლობენ, რომ, თუმცა მათთვისაც დამახასიათებელია ვნებები, და ხშირად უფრო ძლიერი, ვიდრე ბრბოსთვის, მათი გონება ყოველთვის პატრონად რჩება და იმასთან მივყევართ, რომ თვით გულისტკივილი უწყობს ხელს მათ სრულყოფილ ბედნიერებას ამ ცხოვრებაში. რადგან, განვიხილავთ რა საკუთარ თავს, ერთი მხრივ, როგორც უკვდავი არსებები, რომლებსაც შესწევთ უნარი, ერთობ ამაღლებული კმაყოფილება მიიღონ, მეორე მხრივ – იმის გაგებით, რომ ისინი მოკვდავ და მყიფე სხეულებს არის დაკავშირებული, რომლებიც მრავალი უძლურებისადმია მოწყვლადი და შეუძლიათ მოკლე ვადაში დაიღუპონ, ასეთი სულები ყველაფერს აკეთებენ, რაც მათ ძალებშია, რათა ბედი ამ ცხოვრებაში თავისთვის სასიკეთო მხარეს შეაბრუნონ, თუმცა, ამასთან, აქვთ რა მხედველობაში მარადიულობა, ამ ცხოვრებას ისინი იმდენად მცირედ აფასებენ, რომ მის ბრუნებს ისე უმზერენ, როგორც თეატრალური კომედიის მაყურებლები. და, მსგავსად იმისა, როგორც ნაღვლიანი და საბრალო ისტორიები, რომლებიც სცენაზე თამაშდება, ჩვენ კიდეც გვართობენ და სიხარულსაც გვანიჭებენ, თუმცა კი ცრემლსაც გვაფრქვევინებენ თვალებიდან, ასევე მაღალი სულები, რომელთა შესახებ ვსაუბრობ, შინაგან კმაყოფილებას იმ ყველაფრიდან ამოიღებენ, რაც მათ ემართებათ, თვით ყველაზე დასანანი და გაუსაძლისი საგნებიდან.

[27] „რა არის ასეთი ეს „მე“?

თუკი თქვენ გულდასმით გააანალიზებთ ამ „მე“–ს, მაშინ, ვფიქრობ, მიხვალთ დასკვნასთან, რომ ის რაღაც უფრო მეტს წარმოადგენს, ვიდრე ცალკეული აღქმებისა და მოგონებების უბრალო ნაკრებს, და სწორედ იმ კანვის მაგივრობას ეწევა, რომელზეც ისინი გროვდება. გულდასმით თვითდაკვირვებისას თქვენ გარდაუვლად მიხვალთ დასკვნასთან, რომ ის, რასაც თქვენ რეალურად „მე“–დ იღებდით – არის კიდეც საფუძველი, რომელზეც იყრის თავს ყველა ეს მოგონება. შეგიძლიათ სხვა ქვეყანაში გაემგზავროთ, აღარ ნახოთ თქვენი ყველა მეგობარი, შეგიძლიათ თითქმის დაივიწყოთ ისინი; თქვენ ახალ მეგობრებს შეიძენთ, ინტენსიურ მონაწილეობას მიიღებთ მათთან საერთო ცხოვრებაში, ისევე, როგორც ოდესღაც ძველებთან. თქვენთვის უფრო და უფრო ნაკლებად მნიშვნელოვნად იქცევა ის, რომ თქვენ, ცხოვრობთ რა ახალი ცხოვრებით, ძველის გახსენებას განაგრძობთ. შესაძლოა, თქვენი წარსულის შესახებ მესამე პირში თქვათ: „ყმაწვილი, რომელიც მე ვიყავი“. გმირი რომანისა, რომელსაც თქვენ კითხულობთ, შესაძლოა თქვენი გულისთვის უფრო ახლობელი გახდეს, ვიდრე ეს ყმაწვილი. თუმცა, აქ არ ყოფილა შუალედური გარდატეხა, არ ყოფილა სიკვდილი. და თუ ოსტატი მეჰიპნოზე შეძლებს სრულად წაშალოს თქვენი ცნობიერებიდან თქვენი ყველა ადრეული მოგონება, მაშინაც კი არ ჩათვლით, რომ მან მოგკლათ. არც ერთ შემთხვევაში არის აქ პირადი არსებობის დაკარგვა, რომელიც უნდა დავიტიროთ.

და არასოდეს იქნება!“ – ე. შროდინგერი. „რა არის სიცოცხლე? ცოცხალი უჯრედის ფიზიკური ასპექტი“

[28] „...ჩვენ ვგრძნობთ და შინაგანად ვაცნობიერებთ, რომ მარადიულნი ვართ“ – სპინოზა. „ეთიკა“.

[29] შდრ. წინასწარმეტყველის სიტყვები ერის შესახებ მითიდან, რომელსაც სოკრატე ყვება პლატონის დიალოგში „სახელმწიფო“. წინასწარმეტყველი მიმართავს სულებს, რომლებსაც შესაძლებლობა მიეცათ, ახალი ცხოვრება აირჩიონ: „ეფემერულო სულებო! აი, მოკვდავთა მოდგმისათვის სასიკვდილო მეორე მოქცევის დასაბამი. თქვენ კი არ აგირჩევთ წილისყრით თქვენი დემონი, თქვენ თვითონ უნდა აირჩიოთ იგი. ვინც პირველი იქნება წილისყრის შედეგად, პირველი აირჩევს იმ სიცოცხლესაც, რომლითაც უნდა იცოცხლოს აუცილებლობის ძალით. სიქველე ვისიმე ხვედრი როდია: თვითეული თქვენგანი, მეტად თუ ნაკლებად, იმის მიხედვით ეზიარება სიქველეს, პატივს სცემს თუ ზიზღით უყურებს მას. პასუხი თვით ამრჩევს მოეკითხება: ღმერთს როდი მიუძღვის ბრალი“. – პლატონი, „სახელმწიფო“. თარგმანი ბ. ბრეგვაძის.

[30] (Pl. 942) A Balzac (05.05.1631) (1:595) – ...დიდ ქალაქში, რომელშიც ვიმყოფები და, რომელშიც, ჩემ გარდა, ყველა ვაჭრობით არის დაკავებული, თითოეული იმდენად არის ჩაფლული მოგების მიღებაში, რომ მე მთელი ცხოვრება შემიძლია ვერავინ დავინახო. ყოველდღე ვსეირნობ ხალხის ბრბოს შორის, ისეთივე თავისუფლებითა და უშფოთველობით, როგორც თქვენ სეირნობთ თქვენს ხეივნებში, ამასთან, შემხვედრ ადამიანებს ისევე აღვიქვამ, როგორც თქვენ – თქვენი ტყის ხეებს ან იქ მორბენალ ცხოველებს. მათი ხმაურიანი ფაციფუციც კი იმაზე მეტად არ არღვევს ჩემს ოცნებებს, ვიდრე ნაკადულის რაკრაკი. ხოლო თუ მე საშუალებას მივცემ ჩემ თავს, დავფიქრდე მათ მოქმედებებზე, აქედან ისეთივე სიამოვნებას ვიღებ, როგორსაც თქვენ – გლეხებზე დაკვირვებიდან, რომლებიც თქვენს მინდვრებს ამუშავებენ: მე ვხედავ, რომ ამ ადამიანების მთელი მუშაობა მიმართულია ჩემი საცხოვრებლის, ჩემი საბინადრო ადგილის შემკობისა და იმისკენ, რომ მე არაფრის საჭიროებას განვიცდიდე. და თუ თქვენ სიამოვნებას განიჭებთ ნაყოფის მომწიფებაზე დაკვირვება თქვენს ბაღებში და მათი ხილული სიუხვე, ნუთუ ასეთივე სიხარული არ არის აქ გემების შემოსვლაზე დაკვირვება, რომლებიც უხვად გავწვდიან ყველაფერს, რასაც ორივე ინდოეთი ქმნის, და ევროპის ყველა რარიტეტს. ნუთუ შესაძლებელია სხვა ადგილის პოვნა სამყაროში, სადაც ყველა ცხოვრებისეული კეთილმოწყობილობისა და ყველა სასურველი ღირსშესანიშნაობის პოვნა ისევე იოლი იყოს, როგორც აქ?

[31] (Pl. 535) (2:317) MR6 – ...აბსოლუტური გულგრილობა ღმერთში [une entière indifférence en Dieu] არის მისი ყოვლისშემძლეობის უმაღლესი მტკიცება. რაც შეეხება ადამიანს, ვინაიდან ის ყოველივე ქველისა და ჭეშმარიტის ბუნებას უკვე ღმერთის მიერ წინასწარ განსაზღვრულად პოულობს და მისი ნება უკვე აღარ შეიძლება სხვა რამისკენ იყოს მიმართული, ცხადია, რომ ის მით უფრო მეტი ხალისით, ამიტომ მით მეტი თავისუფლებით მიისწრაფის სიკეთისა და ჭეშმარიტებისკენ, რაც უფრო ცხადად ჭვრეტს მათ და მას არასოდეს შეუძლია, იყოს გულგრილი, გარდა იმ შემთხვევებისა, სადაც მისთვის უცნობია, რა არის უფრო სწორი და უკეთესი, ან, სულ ცოტა, სადაც ის ვერ ხედავს ამას საკმარისი სიცხადით, რომელიც მას ეჭვისგან გაათავისუფლებდა. ამგვარად, ადამიანური თავისუფლებისთვის დამახასიათებელია სრულიად განსხვავებული გულგრილობა, ვიდრე ღვთიურისთვის.

[32] Une nature particulière (ფრ.).

[33] საუბარია ნიკოლოზ კუზანელის ტერმინზე „contractio universalis“, რომელიც შეიძლება ვთარგმნოთ, როგორც „საყოველთაო შეკუმშვა“.

ვ. ბიბიხინის თარგმანში ნიკოლოზ კუზანელის ტერმინები „contractio“ და „contractio universalis“ გადმოცემულია, როგორც „კონკრეტობა“ და „უნივერსალური კონკრეტობა“. „სწორედ კონკრეტული მაქსიმუმის წყალობით ყველა ნივთს არა მარტო შეეძლო უბრალოდ არსებობა ღვთიური აბსოლუტიდან, არამედ წარმოშობილიყო მისგან, როგორც კონკრეტული მათი ამ კონკრეტობის უმაღლესი გაერთიანების წყალობით. მაშინ, უპირველეს ყოვლისა, იარსებებდა შემოქმედი ღმერთი; მეორე, ღმერთკაცი, ანუ ღმერთის მიერ უმაღლეს გაერთიანებაში მიღებული ცოცხალი ადამიანურობა, ყველა ნივთის უნივერსალური კონკრეტობა [quasi universalis rerum omnia contractio], ჰიპოსტასურად და პირადულად გაერთიანებული ყოველი ყოფიერების თანასწორობასთან, რათა კონკრეტული სამყაროს უნივერსალური კონკრეტობის მეშვეობით, როგორსაც ადამიანი წარმოადგენს, შეეძლოს არსებობა ღვთიური აბსოლუტიდან; და, მესამე, ყველა ნივთი გამოვიდოდა თავის კონკრეტულ ყოფიერებაში და შეძლებდა ყოფილიყო ის, რაც არის. – Николай Кузанский. Об ученом незнании / пер. с  лат. В.В. Бибихина // Николай Кузанский. Собр. соч.: в 2 т. Т. 1. М.: Мысль, 1979. С. 152.

[34] „უსიერ ტევრში, ამ ცხოვრების ნახევარგზაზე, ანაზდეულად გამოვფხიზლდი გზადაკარგული“ – დანტე ალიგიერი, „ღვთაებრივი კომედია“. ჯოჯოხეთი (ქება პირველი, 1-2. თარგმანი იტალიურიდან კ. გამსახურდიასი და კ. ჭიჭინაძის. სახელგამის გამომცემლობა, 1933).

[35] უილიამ შექსპირი. „ჰამლეტი“. თარგმანი ივანე მაჩაბლის. შექსპირი, უილიამ. თხზულებათა სრული კრებული: 5 ტომად. ტ. 3. თბილისი, 1987.

[36] (Pl. 887) RV – ...comme votre peintre ferait beaucoupmieux de recommencer tout à fait ce tableau, ayant premièrement passé l’éponge par–dessus pour en effacer tous les traits qu’il y trouve, que de perdre le temps à les corriger... (1:161) – ...თქვენი მხატვრისთვის (...) გაცილებით უმჯობესი იქნებოდა, მთელი სამუშაო თავიდან დაეწყო, წინასწარ ჩამოუსვამდა რა ნახატს ღრუბელს და წაშლიდა მთელ ნაჯღაბნს, ვიდრე მის გამოსწორებაზე დაეკარგა დრო...

[37] (Pl. 887) RV – ...il faudrait aussi que chaque homme, sitôt qu’il a atteint un certain terme qu’on appele l’âge de connaissance; se résolût une bonne fois d’ôter de sa fantaisie toutes les idées imparfaites qui y ont été traces jusques alors, et qu’il recommençât tout de bon d’en former de nouvelles... (1:161-162) – ...რათა ყოველმა ადამიანმა, ვამბობ მე, როგორც კი ზღვარს მიაღწევს, რომელსაც შემეცნების ასაკი ეწოდება, მიიღოს მტკიცე გადაწყვეტილება თავისი წარმოსახვის გათავისუფლებისა არასულყოფილი იდეებისგან, რომლებიც მასში ადრე აღიბეჭდა და სერიოზულად შეუდგეს ახალი იდეების ფორმირებას...

[38] Timor domini calor cogn. ... – წერდა დეკარტი თავის დღიურში („ღმერთის შიში სიმხურვალეა შემეც[ნების]“) (ლათ.). შესაძლოა ბიბლიური ფსალმუნის პარაფრაზი იყოს, რომელიც დეკარტს 1619 წლის ოთხგვერდიანი ტექსტის სათაურად ჰქონდა გამოტანილი: „Preambula: Initium sapientiae timor Domini“ [სიბრძნის დასაბამია შიში უფლისა] (ფსალმ. 110:10). იხ. (AT, X:8). – ა. პარამონოვის შენიშვნა.