პესიმიზმი
ლუკა ყაჭეიშვილი – ფილოსოფიის ბაკალავრი, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი.
არტურ შოპენჰაუერის წიგნი „პესიმიზმი“ წარმოადგენს ესეების კრებულს, სადაც ავტორი უშუალოდ და მკაფიოდ გამოხატავს საკუთარ ფილოსოფიურ მსოფლმხედველობას. თუ მისი მთავარი ნაშრომი „სამყარო როგორც ნება და წარმოდგენა“ მეტაფიზიკურ საფუძველს აძლევს მის სისტემას, „პესიმიზმი“ უფრო პრაქტიკული ხასიათის ტექსტია, სადაც მკითხველი პოულობს არა აბსტრაქტულ არგუმენტებს, არამედ კონკრეტულ რეფლექსიებს ადამიანური არსებობის შესახებ. მოცემულ კრებულში შესანიშნავად ჩანს შოპენჰაუერის ნააზრევი ცხოვრების ბუნების, ტანჯვის გარდაუვალობის, სიკვდილის მნიშვნელობისა და ბედნიერების ილუზორულობის შესახებ.
შოპენჰაუერის ფილოსოფიური ხედვის ფესვები მისი ონტოლოგიური პრინციპიდან იწყება: სამყაროს საფუძველი არის ნება – ირაციონალური, უსასრულო ძალა, რომელიც ყველგან ვლინდება, როგორც ბუნებაში, ისე ადამიანში. სწორედ ეს ნება ქმნის არსებობის ტკივილს, რადგან მის სწრაფვას არასოდეს აქვს დასასრული და დაკმაყოფილება. ყოველი ჩვენი მიღწევა მხოლოდ დროებითია, ირაციონალური ნება მაშინვე აღძრავს ახალ სურვილებს, რომლებიც ახალ ტანჯვად იქცევა და ასე გრძელდება მთელი ჩვენი სიცოცხლის განმავლობაში. შოპენჰაუერისთვის ტანჯვა არ არის შემთხვევითი მოვლენა ან კონკრეტული ცხოვრებისეული გარემოება, იგი არის ყოფიერების ფორმა, ხოლო სიხარული ტანჯვისგან მხოლოდ ხანმოკლე შესვენებაა. მისი დროებითი შეჩერება. ბედნიერება კი არის ილუზია, ერთგვარი ტყუილი, რომელსაც ადამიანი ემორჩილება, რათა გადარჩეს ამაოებაში, უსასრულო სურვილთა წრებრუნვაში. ამ თვალსაზრისით, შოპენჰაუერი სრულიად განსხვავდება მისი ეპოქის ფილოსოფოსებისგან. ის გვიჩვენებს ყოფიერების ირაციონალურ, ბნელ მხარეს. მისთვის არც პროგრესი არ არსებობს, არც საბოლოო მიზანი, არსებობს მხოლოდ სურვილი და ტანჯვა – არსებობის მოჯადოებული წრე.
„პესიმიზმში“ ადამიანის არსებობა აღწერილია, როგორც მუდმივი ბრძოლა ტკივილსა და მოწყენილობას შორის. შოპენჰაუერის აზრით, ცხოვრება სწორედ ამ ორ უკიდურესობას შორის მერყეობს: როდესაც სურვილი დაუკმაყოფილებელია, ადამიანი იტანჯება, ხოლო როდესაც ყველაფერი მიღწეულია, წარმოიშობა სიცარიელე და მოწყენილობა, რომელიც იგივე ტანჯვაა, უბრალოდ, სხვა ფორმით. ამგვარად, არსებობა დაუსრულებელი მოძრაობაა ტკივილის ორ სახეობას შორის. ამ ხედვაში ჩანს ავტორის ფსიქოლოგიური სიზუსტე. შოპენჰაუერი ერთ-ერთ პირველ ევროპელ მოაზროვნედ შეიძლება მივიჩნიოთ, ვინც ადამიანის შინაგან წინააღმდეგობებზე ფსიქოანალიტიკური სიზუსტით საუბრობს. მისთვის ცნობიერება მუდმივად მახეშია, გონება ცდილობს, მოიპოვოს ბედნიერება, მაგრამ ნება, როგორც ბრმა იმპულსი, ამ მცდელობას ყოველთვის ანგრევს. ამასთანავე ადამიანთა ურთიერთობებში იგი ხედავს მუდმივ დაძაბულობასა და შურის ენერგიას, რომელიც ბუნებრივი კანონივით მართავს სოციალურ ყოფას, მაგრამ, მიუხედავად ასეთი მკაცრი ხედვისა, შოპენჰაუერი არ არის ნიჰილისტი. იგი ამ ყველაფრიდან გვთავაზობს გამოსავალს, არა ბედნიერებისა და სიამოვნების დევნას, არამედ ტანჯვის გაცნობიერებასა და მასზე მაღლა დადგომას. ეს კი შესაძლებელია მხოლოდ გარკვეული ინტელექტუალური, ეთიკური და ესთეტიკური გზით: ფილოსოფიური აზროვნებით, თანაგრძნობითა და ხელოვნებაზე კონტემპლაციით.
შოპენჰაუერის აზრით, ხელოვნება წარმოადგენს სფეროს, სადაც ადამიანი დროებით თავისუფლდება ბრმა ნების მსახურებისგან. როდესაც ჩვენ ვუყურებთ რომელიმე ხელოვნების ნაწარმოებს, ვუსმენთ მუსიკას ან ვხედავთ დიდებულ პეიზაჟს, ჩვენ ვშორდებით სურვილს და გადავდივართ „წმინდა სუბიექტის“ მდგომარეობაში. ეს არის ნებისგან განთავისუფლებული მდგომარეობა, სადაც ტანჯვა წყდება. განსაკუთრებით კი მუსიკა მიიჩნევა ნების უშუალო გამოხატულებად, სწორედ ამიტომ მუსიკალური გამოცდილება ყველაზე ღრმა გზაა ყოფიერების შიდა სტრუქტურასთან მიახლოებისთვის. ეთიკურ გზაზე კი მნიშვნელოვანია თანაგრძნობის ფაქტორი. შოპენჰაუერისთვის თანაგრძნობა არ არის საკუთარ თავზე დაკისრებული მძიმე მორალური ვალდებულება, არამედ შინაგანი ხედვის შედეგი. როდესაც ადამიანი აცნობიერებს, რომ ყველა არსება სინამდვილეში იმავე ტანჯვის მატარებელია, რომლისაც თვითონ, ის ბუნებრივად განიცდის თანაგრძნობას და, აქედან გამომდინარე, უჩნდება ზრუნვის მოთხოვნილება სხვებზე. ამგვარად, „პესიმიზმი“ აქ გარდაიქმნება იმგვარ ეთიკურ პოზიციად, ცნობიერების იმ დონედ, სადაც ტანჯვის საერთოობის განცდა აყალიბებს ზნეობრივ ქმედებას.
შოპენჰაუერისთვის განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანია აგრეთვე სიკვდილის თემა. მისთვის სიკვდილი არ არის ტრაგედია, არამედ ბუნებრივი განთავისუფლება. სიცოცხლე, როგორც ტანჯვის ფორმა, თავის დასასრულს პოულობს სიკვდილში, ნება წყვეტს აქტიურ მოქმედებას და არსებობა მშვიდდება. ამ თვალსაზრისით, სიკვდილის შიში მხოლოდ ეგოს ილუზიაა, ბუნებაში ინდივიდუალური ნება მხოლოდ დროებით გამოვლინებად ჩნდება და სიკვდილის შემდეგ კვლავ გადადის უნივერსალურ ნებაში. ეს იდეა აერთიანებს აღმოსავლურ და დასავლურ ხედვებს, ბუდისტური ნირვანა და შოპენჰაუერის ნების უარყოფა არსობრივად ერთსა და იმავე შინაგან მოძრაობას გამოხატავს, სურვილის შეწყვეტასა და ამ გზით ტანჯვისგან განთავისუფლებას.
„პესიმიზმი“ მოგვიწოდებს არა ცხოვრების უარყოფისკენ, არამედ გვასწავლის ერთგვარ ფილოსოფიურ სიმამაცეს – თვალის გასწორებას იმ რეალობისთვის, რომელსაც ადამიანები ხშირად გაურბიან. ჩვენს ეპოქაში, სადაც დომინირებს ოპტიმიზმის ილუზია და პროგრესული მითები, შოპენჰაუერის „პესიმიზმი“ მკვეთრი კონტრასტით გვახსენებს, რომ ტანჯვა ადამიანის არსებობის განუყოფელი ნაწილია და სწორედ მისი გაცნობიერება გვაძლევს სიღრმის, თანაგრძნობის უნარსა და ავთენტურობას. ჩემთვის მოცემული წიგნი წარმოადგენს ერთ-ერთს იმ იშვიათ ტექსტთაგან, რომელიც ფილოსოფიას ადამიანურ გამოცდილებად აქცევს. შოპენჰაუერი არ გვთავაზობს იმედის ილუზიას, ის წერს იმ მწარე სიმართლის შესახებ, რომელიც მტკივნეულია, მაგრამ მხოლოდ ამ სიმართლეშია შესაძლებელი ნამდვილი სიბრძნე. მისი აზრით, სამყაროს ვერ შევცვლით, მაგრამ შეგვიძლია შევცვალოთ ხედვა, ჩვენი დამოკიდებულება, გავაცნობიეროთ ყოფიერების ტრაგიკული ბუნება და ამ გზით მივაღწიოთ შინაგან სიმშვიდეს. შოპენჰაუერის „პესიმიზმი“ სინამდვილეში სიღრმისეული ჰუმანიზმია. როდესაც ვხვდებით, რომ ტანჯვა საერთო ადამიანური კანონია, მაშინ ვწყვეტთ ერთმანეთისადმი მტრულ დამოკიდებულებას და ვიწყებთ თანაგრძნობას, როგორც ერთადერთ ავთენტურ ურთიერთობას. სწორედ ამითაა ეს წიგნი მნიშვნელოვანი, იგი არ არის მოწოდება უიმედობისკენ, არამედ დაუფარავად გადმოგვცემს რეალობას.
