მაკიაველი
ერთ-ერთი თავი ბერტრან რასელის წიგნიდან „დასავლური ფილოსოფიის ისტორია (თანამედროვე ფილოსოფია)“.
მიუხედავად იმისა, რომ აღორძინებას ერთი მნიშვნელოვანი თეორეტიკოსი ფილოსოფოსიც კი არ მოუცია, მან წარმოშვა გამორჩეული ადამიანი პოლიტიკური ფილოსოფიის სფეროში და ეს არის ნიკოლო მაკიაველი. თითქოს ადათად არის ქცეული, რომ მან თავზარი უნდა დასცეს მკითხველს და ხანდახან იგი მართლაც თავზარდამცემია. მაგრამ ასეთი იქნებოდა სხვა მრავალი ადამიანიც, მის მსგავსად რომ ეთქვა უარი სიცრუეზე. მისი პოლიტიკური ფილოსოფია მეცნიერული და ემპირიულია, ეფუძნება მის პირად გამოცდილებას და მიმართულია საშუალებების მოძებნისკენ დასახული მიზნების მისაღწევად (მიუხედავად იმისა, ეს მიზნები კარგია თუ ცუდი). როდესაც დროდადრო იგი სასურველ მიზნებს ახსენებს, ისინი ისეთია, რომლებსაც ჩვენ ვიწონებთ. ტრადიციული ავსიტყვაობის დიდი ნაწილი, რომელიც მის სახელს უკავშირდება, იმ ფარისეველთა აღშფოთებას უნდა უმადლოდეს, რომლებსაც სძულთ ჩადენილი ბოროტების გულწრფელი აღიარება. რასაკვირველია, მრავალი რამ არის ისეთი, რაც კრიტიკას მოითხოვს, მაგრამ ამ მიმართებით იგი თავისი ეპოქის გამოხატულებას წარმოადგენს. ასეთი ინტელექტუალური გულწრფელობა პოლიტიკური არაკეთილსინდისიერების შესახებ რთულად თუ იქნებოდა შესაძლებელი რომელიმე სხვა ქვეყანასა ან დროში, სავარაუდოდ, საბერძნეთის გარდა, იმ ადამიანებს შორის, რომლებიც თავიანთ თეორიულ ცოდნას სოფისტებს უმადლოდნენ, ხოლო პრაქტიკულ გაკვეთილებს – წვრილ სახელმწიფოთა ომებს (რომლებიც კლასიკური პერიოდის საბერძნეთში, ისევე, როგორც აღორძინების პერიოდის იტალიაში, ინდივიდუალური გენიის პოლიტიკურ აკომპანემენტს ქმნიდა).
მაკიაველი (1467-1527 წწ.) ფლორენციიდან იყო. მისი მამა, ადვოკატი, არც მდიდარი იყო და არც ღარიბი. მაკიაველი ოცი წლის ასაკს რომ გადასცდა, ფლორენციაში სავონაროლა ბატონობდა, რომლის უიღბლო დასასრულმა, ცხადია, მაკიაველიზე დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა, რადგან იგი შენიშნავს, რომ „ყველა შეიარაღებული წინასწარმეტყველი იმარჯვებდა, უიარაღონი კი იღუპებოდნენ“, სავონაროლას კი უკანასკნელ კლასს აკუთვნებს. მეორე მხრივ, იგი ახსენებს მოსეს, კიროსს, თეზევსსა და რომულუსს. აღორძინებისთვის დამახასიათებელია, არ ახსენონ ქრისტე.
სავონაროლას სიკვდილით დასჯის შემდეგ მაკიაველიმ მყისვე მიიღო მეორეხარისხოვანი თანამდებობა ფლორენციის მთავრობაში (1498 წ.). იგი ამ სამსახურში იმყოფებოდა (და დროდადრო მნიშვნელოვან დიპლომატიურ მისიებსაც ასრულებდა) 1512 წელს მედიჩების ხელისუფლების აღდგენამდე. შემდეგ, ვინაიდან ყოველთვის მათ წინააღმდეგ გამოდიოდა, ის დააპატიმრეს, მაგრამ გაამართლეს და უფლება მისცეს, ეცხოვრა სოფელში ფლორენციის მახლობლად. ვინაიდან სხვა საქმიანობა არ ჰქონდა, იგი მწერლობას შეუდგა. მისი ყველაზე ცნობილი ნაწარმოებია „მთავარი“, რომელიც მან 1513 წელს შექმნა და ლორენცო მედიჩის მიუძღვნა იმ იმედით რომ ამ უკანასკნელის კეთილგანწყობას მოიპოვებდა (როგორც აღმოჩნდა, ამაოდ). თხზულების ტონი, შესაძლოა, ნაწილობრივ ამ პრაქტიკულ მიზანს ემსახურებოდეს. მისი უფრო ვრცელი ნაშრომი, „განაზრებანი“, რომელსაც იგი იმავე დროს ქმნიდა, შესამჩნევად უფრო რესპუბლიკური და ლიბერალური ხასიათისაა. „მთავარის“ დასაწყისში იგი ამბობს, რომ ამ წიგნში არ ისაუბრებს რესპუბლიკის შესახებ, რადგან ეს უკვე სხვაგან გააკეთა. მას, ვინც „განაზრებებს“ არ იცნობს, სავარაუდოდ, მაკიაველის მოძღვრების შესახებ ერთობ ცალმხრივი შთაბეჭდილება შეექმნება.
რადგან მედიჩებთან მორიგება ვერ შეძლო, მაკიაველი იძულებული გახდა, მწერლობა განეგრძო. იგი განმარტოებით ცხოვრობდა სიკვდილამდე (1527 წ.), როდესაც რომი კარლ V-ის ჯარებმა გაძარცვეს. ეს წელი, ასევე, შესაძლოა აღორძინების დასასრულის თარიღად მივიჩნიოთ.
„მთავარი“ ეძღვნება იმ ვითარებათა განმარტებას, რომლებიც სამთავროების დაპყრობას, შენარჩუნებასა და დაკარგვას განაპირობებს, რისთვისაც წარსულისა და აწმყოს მოვლენები განიხილება. XV საუკუნის იტალია მოვლენებზე დამკვირვებელს მრავალ ასეთ მაგალითს (როგორც დიდს, ისე, მცირეს) სთავაზობდა. მმართველთა მხოლოდ მცირე რაოდენობა იყო ლეგიტიმური. მრავალ შემთხვევაში, თვით პაპებიც კი, არჩევნებში გამარჯვებას არაკეთილსინდისიერი საშუალებებით უზრუნველყოფდნენ. წარმატების მიღწევის წესები ისეთივე არ იყო, როგორადაც მას შემდეგ იქცა, რაც ვითარება უფრო სტაბილური გახდა, რადგან სისასტიკე და ღალატი, რომელიც XVIII ან XIX საუკუნეში ადამიანს თამაშგარეთ დატოვებდა, არავის სცემდა თავზარს. შესაძლოა ჩვენმა დრომ უკეთ შეაფასოს მაკიაველი, რადგან ჩვენი ეპოქის ყველაზე ღირსშესანიშნავი წარმატებები ისეთივე მდაბალი მეთოდებით არის მიღწეული, როგორსაც აღორძინების პერიოდის იტალიაში იყენებდნენ. როგორც სახელმწიფოს მართვის ხელოვნების ნატიფი მცოდნე, იგი, სავარაუდოდ, მიესალმებოდა ჰიტლერის მიერ რაიხსტაგის დაწვას, მის მიერ პარტიის წმენდას 1934 წელს და მუხანათობას მიუნხენის შემდეგ.
ჩეზარე ბორჯა, ალექსანდრე VI-ის ვაჟი, მაკიაველის დიდ ქებას იმსახურებს. ბორჯა რთული პრობლემის წინაშე იდგა: პირველ რიგში, ძმის სიკვდილის შემდეგ მამამისის დინასტიური ამბიციების ერთადერთი მოსარგებლე უნდა გამხდარიყო. მეორე: პაპის სახელითა და იარაღის ძალით დაეპყრო ტერიტორიები, რომლებიც ალექსანდრეს სიკვდილის შემდეგ მისი (ჩეზარე ბორჯას) და არა პაპის სახელმწიფოს საკუთრება უნდა გამხდარიყო; მესამე: ისეთი ზეწოლა მოეხდინა კარდინალთა კოლეგიაზე, რომ შემდგომი პაპი მისი მეგობარი ყოფილიყო. ამ რთული მიზნის განხორციელებას ბორჯა დიდი ოსტატობით შეუდგა. მაკიაველი ამბობს, რომ მისი ქმედებები სახელმძღვანელოდ უნდა იქცეს ახალი მთავრისთვის. ჩეზარემ წარუმატებლობა განიცადა, მაგრამ ეს „ბედისწერის არნახული და უჩვეულო სიმუხთლით“ აიხსნება. ისე მოხდა, რომ, როდესაც მამამისი გარდაიცვალა, ის თვითონაც მძიმედ იყო ავად. როდესაც გამოჯანმრთელდა, მისმა მტრებმა საკუთარ ძალებს მოუყარეს თავი, ხოლო მისი ყველაზე სასტიკი მტერი პაპად აირჩიეს. არჩევნების დღეს ჩეზარემ უთხრა მაკიაველის, რომ მან ყველაფერი გაითვალისწინა, მაგრამ „მამის სიკვდილის ჟამს რომ თვითონაც უკვე ცალი ფეხი სამარეში ედგა, ეს აზრადაც არასოდეს მოსვლია თავში“.
მაკიაველი, რომლისთვისაც კარგად იყო ცნობილი მისი ბოროტებანი, ასეთ შეჯამებას ახდენს: „ამრიგად, დუკას ყველა მოქმედებას ერთობლივად რომ განვიხილავ, მე ვერაფერს ვაყვედრი მას. პირიქით, ჩემის აზრით, ის შეიძლება ნიმუშად დავუსახოთ (და აკი დავუსახე კიდეც) ყველას, ვინც სხვისი სვებედნიერებისა და იარაღის წყალობით მიაღწია ძალაუფლებას“.
საინტერესოა თავი „საეკლესიო სამთავროთათვის“, რომელიც, იმის გათვალისწინებით, რაც „განაზრებებშია“ ნათქვამი, აშკარად ნიღბავს მაკიაველის შეხედულებებს. ასეთი შენიღბვის მიზეზი უდავოდ ის იყო, რომ „მთავარი“ მედიჩების საამებლად გახლდათ განკუთვნილი, ხოლო იმ დროს, როდესაც წიგნი დაიწერა, მედიჩის ოჯახის წარმომადგენელი პაპი გახდა (ლეო X). საეკლესიო სამთავროებთან მიმართებით მაკიაველი ამბობს, რომ ერთადერთი სირთულე მათი შეძენაა, რადგან შეძენის შემდეგ მათ იცავს ანტიკური რელიგიური ადათი, რომელიც ძალაუფლებას უნარჩუნებს მთავარს, მიუხედავად იმისა, თუ როგორ იქცევა ის. მთავარს არ სჭირდება ჯარი (ასე ამბობს მაკიაველი), რადგან „აქ თავს იჩენს უზენაეს მიზეზთა ზემოქმედება, რომელთა არსში წვდომაც ადამიანის ბუნების შესაძლებლობას აღემატება“. „მხოლოდ თავხედი და თავდაჯერებული კაცი თუ გაბედავს იმაზე მსჯელობას, რაც უფლის მიერაა დაცული და განდიდებული“. მიუხედავად ამისა, – განაგრძობს მაკიაველი, – შეიძლება კითხვის დასმა, თუ როგორ შეძლო ალექსანდრე VI-მ, ესოდენ გაეზარდა პაპის საერო ძალაუფლება.
„განაზრებებში“ პაპის ძალაუფლების უფრო ვრცელი და გულწრფელი განხილვაა მოცემული. აქ მაკიაველი იმით იწყებს, რომ ცნობილ ადამიანებს ეთიკურ იერარქიულ კიბეზე ათავსებს. მისი თქმით, საუკეთესონი არიან რელიგიათა ფუძემდებლები; შემდეგ მოდიან მონარქიებისა და რესპუბლიკების დამფუძნებლები, შემდეგ – სწავლულები. ისინი ქველი ადამიანები არიან, რასაც ვერ ვიტყვით რელიგიათა გამანადგურებლების, რესპუბლიკებისა და მონარქიების დამამხობლებისა და სათნოებისა და ცოდნის მტრების შესახებ. ტირანიათა ფუძემდებლები უკეთურები არიან. ასეთია იულიუს კეისარი. მეორე მხრივ, ბრუტუსი კეთილია (ამ თვალსაზრისსა და დანტეს შეხედულებას შორის სხვაობა გვიჩვენებს კლასიკური ლიტერატურის გავლენას მაკიაველიზე). იგი მიიჩნევს, რომ რელიგიას მნიშვნელოვანი ადგილი უნდა ეკავოს სახელმწიფოში, მაგრამ არა მისი ჭეშმარიტების მიზეზით, არამედ იმიტომ, რომ ის სოციალური შემაკავშირებლის ფუნქციის მატარებელია: რომაელები მართლები იყვნენ, როდესაც ავგურების სჯეროდათ და სჯიდნენ ყველას, ვინც მათ უგულებელყოფდა. თავისი დროის ეკლესიას მაკიაველი ორ პრეტენზიას უყენებს: პირველი, რომ თავისი ბოროტი ქცევით მან ძირი გამოუთხარა რელიგიურ რწმენას და, მეორე, რომ პაპების საერო ძალაუფლება იმ პოლიტიკით, რომელსაც იგი შთააგონებს, დამაბრკოლებელია იტალიის გაერთიანებისთვის. ეს კრიტიკული შენიშვნები დიდი ენერგიით არის გამოთქმული: „რაც უფრო ახლოს არიან ადამიანები რომის ეკლესიასთან, რომელიც რელიგიის სათავეში დგას, მით უფრო ნაკლებად რელიგიურები არიან ისინი. […] მისი დაღუპვა და სასჯელი მოახლოვებულია. […] ჩვენ, იტალიელები, რომის ეკლესიასა და მის მღვდელმსახურებს უნდა ვუმადლოდეთ, რომ არარელიგიურებად და უკეთურებად ვიქეცით. მაგრამ ჩვენ მისი კიდევ უფრო მეტი გვმართებს, რაც ჩვენი განადგურების მიზეზი იქნება, კერძოდ კი ის, რომ ეკლესია ჩვენს ქვეყანას დანაწევრებულად ამყოფებდა და ახლაც ასე ამყოფებს“.
ასეთი პასაჟების გათვალისწინებით შესაძლოა, ვივარაუდოთ, რომ ჩეზარე ბორჯა მაკიაველის აღფრთოვანებას იწვევდა მხოლოდ თავისი უნარებით და არა მიზნებით. აღფრთოვანება უნარებით, ისევე, როგორც მოქმედებებით, რომლებსაც ადამიანი დიდებისკენ მიჰყავდა, ფართოდ იყო გავრცელებული აღორძინების ეპოქაში. მსგავსი განცდა, რასაკვირველია, ყოველთვის არსებობდა. ნაპოლეონის მრავალი მტერი აღფთოვანებული იყო მისით, როგორც სამხედრო სტრატეგით. მაგრამ მაკიაველის პერიოდის იტალიაში მოხერხებულობით კვაზიმხატვრული აღტაცება უფრო ფართო მასშტაბებს აღწევდა, ვიდრე წინამორბედ, ან მომდევნო საუკუნეებში. შეცდომა იქნებოდა, გვეცადა ამ აღფრთოვანების მორიგება უფრო მსხვილ პოლიტიკურ მიზნებთან, რომლებსაც მაკიაველი მნიშვნელოვნად მიიჩნევდა. ორი რამ – უნარების სიყვარული და იტალიის ერთიანობის სურვილი – ერთმანეთის გვერდით არსებობდა მის გონებაში და სრულებით არ ერწყმოდა ერთმანეთს. ამგვარად, იგი შეიძლება ხოტბას ასხამდეს ჩეზარე ბორჯას ნიჭიერებისთვის და ბრალი დასდოს იმის გამო, რომ იტალია მისი ბრალეულობით იყო დანაწევრებული. შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ, მაკიაველის აზრით, როდესაც საუბარი საშუალებებს ეხება, სრულყოფილი ფიგურა იქნებოდა ისეთივე გონიერი და უპრინციპო ადამიანი, როგორიც ჩეზარე ბორჯაა, მაგრამ სრულიად განსხვავებულ მიზანზე ორიენტირებული. „მთავარი“ სრულდება მჭევრმეტყველური მოწოდებით, მედიჩებისადმი, გაათავისუფლონ იტალია „ბარბაროსებისგან“ (ანუ ფრანგებისა და ესპანელებისგან), რომელთა ბატონობა „ამაზრზენია“. მაკიაველი არ მოელის, რომ ასეთი სამუშაო უანგარო მოტივებით იქნება შთაგონებული. მას მიაჩნია, რომ ამისკენ ადამიანს ძალაუფლებისა და, კიდევ უფრო მეტად, დიდების წყურვილმა შეიძლება უბიძგოს.
როდესაც საუბარი მმართველთა ქცევას ეხება, „მთავარი“ ცალსახად უარყოფს აღიარებულ მორალს. მმართველი დაიღუპება, თუ ის ყოველთვის მოწყალე იქნება. იგი მელასავით ცბიერი და ლომივით მძვინვარე უნდა იყოს. წიგნის მე-18 თავის სახელწოდებაა „როგორ უნდა ესწრაფოდნენ მთავრები იმას, რომ სანდონი იყვნენ“. ჩვენ ვიგებთ, რომ ისინი სანდონი უნდა იყვნენ მხოლოდ მაშინ, როდესაც ეს მომგებიანია. აუცილებლობის შემთხვევაში მთავარი ვერაგიც კი უნდა იყოს.
„მაგრამ აუცილებელია საგულდაგულოდ შენიღბო ეს ბუნება, რისთვისაც დიდი თვალთმაქცობა და გაქნილობა გმართებს. ადამიანები კი ისე მიამიტნი არიან და ყოველწამიერ აუცილებლობას ისერიგად დამონებულნი, რომ ცრუს არასოდეს შემოაკლდება ხალხი, რომელიც ადვილად გააცურებინებს თავს. ამასწინანდელი მაგალითებიდან მე მინდა მოვიხსენიო მხოლოდ ერთი: ალექსანდრე VI თავისი დღე და მოსწრება ხალხის მოტყუების მეტი არა უკეთებია რა, არც სხვა საფიქრალი ჰქონია და არც არასდროს შემოლევია ხალხი, რომელიც შეეძლო მოეტყუებინა. და არ არსებულა კაცი, უფრო მარჯვედ რომ შესძლებოდეს სხვების დარწმუნება, უფრო გულმხურვალე ფიცით რომ აღეთქვა მათთვის რაიმე და უფრო ადვილად გაეტეხა თავისი ფიცი. მაგრამ ყოველთვის ახერხებდა იმას, რომ სიმართლედ გაესაღებინა ტყუილი, ვინაიდან კარგად იცნობდა კაცთა ბუნებას. ამრიგად მთავრისათვის სულაც არ არის აუცილებელი, რომ ყველა ზემოჩამოთვლილ თვისებას ფლობდეს, მაგრამ დიახაც აუცილებელია ისე გვაჩვენებდეს თავს, თითქოს მართლაც მათი მფლობელი იყოს“.
შემდეგ ის ამბობს, რომ, უპირველეს ყოვლისა, აუცილებელია, მთავარმა თავი მოაჩვენოს რელიგიურად.
„განაზრებების“ ტონი, რომელიც ნომინალურად ლივიუსის კომენტარს წარმოადგენს, სრულიად განსხვავებულია. აქ ვხვდებით მთელ თავებს, რომლებიც მონტესკიეს მიერ დაწერილს ჰგავს. წიგნის დიდ ნაწილს XVIII საუკუნის ლიბერალი მოიწონებდა. მკაფიოდ არის ჩამოყალიბებული კონტროლისა და წონასწორობის დოქტრინა. კონსტიტუცია უნდა უზრუნველყოფდეს მართვაში მთავრების, დიდებულებისა და ჩვეულებრივი ხალხის მონაწილეობას. „მაშინ ეს სამი ძალა ერთმანეთს გააკონტროლებს“. სპარტის კონსტიტუცია, რომელიც ლიკურგოსმა შექმნა, საუკეთესო იყო, რადგან ის სრულყოფილ წონასწორობას განასახიერებდა. სოლონის კონსტიტუცია მეტისმეტად დემოკრატიული იყო და, შესაბამისად, პისისტრატეს ტირანია გამოიწვია. რომის რესპუბლიკის კონსტიტუცია კარგი იყო, რასაც ხალხისა და სენატის უთანხმოებას უნდა უმადლოდეს.
მთელ თხზულებაში გამოიყენება სიტყვა „თავისუფლება“ როგორც რაღაც ძვირფასის აღმნიშვნელი, თუმცა კონკრეტულად რას აღნიშნავს ის, ბოლომდე ნათელი არაა. რასაკვირველია, ეს სათავეს ანტიკურობიდან იღებს და შემდეგში XVIII და XIX საუკუნეების მიერ იქნა შეთვისებული. ტოსკანამ დაიცვა თავისი თავისუფლებები, რადგან იქ არც ციხესიმაგრეებია და არც ჯენტლმენები (რასაკვირველია, „ჯენტლმენი“ არასწორი თარგმანია, მაგრამ ერთობ სასიამოვნო). როგორც ჩანს, მაკიაველის მიაჩნდა, რომ პოლიტიკური თავისუფლება მოქალაქეთა ერთგვარ პიროვნულ სიქველეს მოითხოვს. ჩვენ გვეუბნებიან, რომ გერმანიაა ერთადერთი ქვეყანა, რომელშიც პატიოსნება და რელიგია კვლავაც გავრცელებულია და, შესაბამისად, გერმანია მრავალი რესპუბლიკისგან შედგება. ზოგადად თუ ვიტყვით, ხალხი უფრო მეტადაა ბრძენი და უცვლელი, ვიდრე მთავრები, მიუხედავად იმისა, რომ ლივიუსი და სხვა ავტორები საწინააღმდეგო აზრს ამტკიცებენ. ფუჭად არ უთქვამთ, „ხმა ღვთისა, ხმა ერისაო“.
საინტერესოა იმაზე დაკვირვება, თუ როგორ გახდა ბერძნებისა და რომაელების რესპუბლიკური პერიოდის პოლიტიკური აზროვნება აქტუალური XV საუკუნეში, რაც საბერძნეთში – ალექსანდრეს, ხოლო რომში ავგუსტუსის შემდეგ აღარ მომხდარა. ნეოპლატონიკოსები, არაბები და სქოლასტიკოსები მგზნებარე ინტერესს იჩენდნენ პლატონისა და არისტოტელეს მეტაფიზიკისადმი, მაგრამ სრულებით უგულებელყოფდნენ მათ პოლიტიკურ თხზულებებს, რისი მიზეზიც ის იყო, რომ ქალაქ-სახელმწიფოების ეპოქის პოლიტიკური სისტემა საერთოდ აღარ არსებობდა. ქალაქ-სახელმწიფოების ზრდა იტალიაში თანხვდებოდა სწავლულობის აღორძინებას და საშუალებას აძლევდა ჰუმანისტებს, ესარგებლათ რესპუბლიკური პერიოდის ბერძნული და რომაული პოლიტიკური თეორიებით. „თავისუფლების“ სიყვარული და კონტროლისა და წონასწორობის პოლიტიკა აღორძინებამ ანტიკურობიდან შეითვისა, ახალმა დრომ კი უმეტესწილად აღორძინებიდან, თუმცა, ასევე, უშუალოდ ანტიკურობიდანაც. მაკიაველის შეხედულებათა ეს ასპექტი არანაკლებ მნიშვნელოვანია, ვიდრე „მთავარის“ ცნობილი „ამორალური“ დოქტრინები.
აღსანიშნავია, რომ მაკიაველი არასოდეს აფუძნებს რომელიმე პოლიტიკურ არგუმენტს ქრისტიანულ ან ბიბლიურ ნიადაგზე. შუა საუკუნეების ავტორებს გააჩნდათ „ლეგიტიმური“ ძალაუფლების კონცეფცია, რაც პაპს ან იმპერატორს გულისხმობდა, ან მათგან გამომდინარეობდა. ჩრდილოელი ავტორები, თუნდაც ისეთი გვიანი, როგორიც ლოკია, კამათობენ იმის შესახებ, თუ რა მოხდა ედემის ბაღში და მიაჩნიათ, რომ აქედან შეუძლიათ იმის მტკიცებულების მიღება, რომ კონკრეტული სახეობის ძალაუფლება „ლეგიტიმურია“. მაკიაველის თხზულებაში ასეთ კონცეფციას ვერ შეხვდებით. ძალაუფლება განკუთვნილია მათთვის, ვისაც შესწევს უნარი, ხელში ჩაიგდოს ის თავისუფალი კონკურენციის პირობებში. უპირატესობა, რომელსაც ის სახალხო ხელისუფლებას ანიჭებს, „უფლებათა“ რაიმე იდეიდან კი არ გამომდინარეობს, არამედ იმაზე დაკვირვებიდან, რომ სახალხო ხელისუფლება ნაკლებად ულმობელი, ნაკლებად უპრინციპო და ნაკლებად არათანმიმდევრულია, ვიდრე ტირანია.
ქვემოთ ვეცდებით, გავაერთიანოთ ამ დოქტრინის „მორალური“ და „ამორალური“ ნაწილები (რაც თვით მაკიაველის არ გაუკეთებია). მე გადმოვცემ არა ჩემს საკუთარ აზრებს, არამედ იმ შეხედულებებს, რომლებიც პირდაპირ ან არაპირდაპირ ეკუთვნის მაკიაველის.
არსებობს გარკვეული პოლიტიკური სიკეთეები, რომელთაგან განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი შემდეგი სამია: ეროვნული დამოუკიდებლობა, უსაფრთხოება და მწყობრი, თანმიმდევრული კონსტიტუცია. საუკეთესო კონსტიტუცია ისეთია, რომელიც იურიდიულ უფლებებს მთავრებს, დიდგვაროვნებსა და ჩვეულებრივ ხალხს შორის მათი რეალური ძალაუფლების პროპორციულად ანაწილებს. ასეთი კონსტიტუციის პირობებში რევოლუციების წარმატება გართულებულია და, შესაბამისად, შესაძლებელია სტაბილურობა. მაგრამ სტაბილურობის მოსაზრებებიდან გამომდინარე, ჭკვიანურია, რომ მეტი ძალაუფლება ხალხს მიეცეს. ზემოთქმული ეხება მიზნებს.
მაგრამ, ამის გარდა, პოლიტიკაში საშუალებების საკითხიც არსებობს. უსარგებლოა პოლიტიკური მიზნისკენ სწრაფვა ისეთი მეთოდებით, რომლებიც წარუმატებლობისთვის არის განწირული. თუ მიზანი სასიკეთოდ არის მიჩნეული, ჩვენ უნდა შევარჩიოთ საშუალება, რომელიც მის მიღწევას უზრუნველყოფს. საშუალების საკითხი შესაძლოა განვიხილოთ წმინდად მეცნიერული წესით, მიზნის რიგიანობისა თუ ურიგობის გათვალისწინების გარეშე. „წარმატება“ ნიშნავს მიზნის მიღწევას, როგორიც არ უნდა იყოს ის. თუკი არსებობს წარმატების მეცნიერება, ის ბოროტ ადამიანთა წარმატების მაგალითზე ისევე უნდა შეისწავლებოდეს, როგორც ქველ ადამიანთა მაგალითზე. ეს უკეთესიც კია, რადგან წარმატებულ ცოდვილთა რაოდენობა მნიშვნელოვნად აჭარბებს წარმატებული წმინდანების რიცხვს. მაგრამ, მას შემდეგ, რაც შეიქმნება, ეს მეცნიერება იმდენადვე სასარგებლო იქნება წმინდანისთვის, რამდენადაც ცოდვილისთვის, რადგან წმინდანმა, თუკი იგი საკუთარ თავს პოლიტიკას უკავშირებს, ისევე უნდა ისურვოს წარმატების მიღწევა, როგორც ცოდვილმა.
საბოლოოდ, საკითხი ძალაუფლების პრობლემაზე დაიყვანება. პოლიტიკური მიზნის მისაღწევად ამა თუ იმ სახის ძალაუფლებაა საჭირო. ეს ცხადი ფაქტი შენიღბულია ლოზუნგებით, როგორებიცაა „მართალი გაიმარჯვებს“ ან „ბოროტების ტრიუმფი ხანმოკლეა“. თუკი იმარჯვებს ის მხარე, რომელიც, თქვენი აზრით, მართალია, ეს იმიტომ ხდება, რომ მას აღმატებული ძალა გააჩნია. მართალია ისიც, რომ ძალა ხშირად საზოგადოებრივ აზრზეა დამოკიდებული, ეს უკანასკნელი კი – პროპაგანდაზე. ისიც მართალია, რომ პროპაგანდაში უპირატესობას წარმოადგენს მეტოქეზე სათნოდ თავის მოჩვენება, ხოლო სათნოდ მოჩვენების ერთ-ერთი გზაა მართლაც სათნოდ ყოფნა. ამ მიზეზით ხანდახან ის მხარე იმარჯვებს, რომელიც უფრო მაღალი ხარისხით ფლობს იმას, რასაც ფართო საზოგადოება სათნოებას უწოდებს. ჩვენ უნდა დავეთანხმოთ მაკიაველის, რომ ამ ელემენტმა მნიშვნელოვნად შეუწყო ხელი ეკლესიის ძალაუფლების ზრდას XI, XII და XIII საუკუნეებში ისევე, როგორც რეფორმაციის წარმატებას – XVI-ში. მაგრამ არსებობს მნიშვნელოვანი შეზღუდვებიც. უპირველეს ყოვლისა, მათ, ვინც ძალაუფლება ჩაიგდო ხელთ, პროპაგანდის კონტროლის მეშვეობით ძალუძთ, საკუთარი პარტია სათნოდ წარმოაჩინონ. მაგალითად, ვერავინ ახსენებს ალექსანდრე VI-ის ცოდვებს ნიუ-იორკის ან ბოსტონის საჯარო სკოლაში. მეორე: არსებობს ქაოსური პერიოდები, რომელთა განმავლობაში გაიძვერები ხშირად აღწევენ წარმატებებს. მაკიაველის ხანა ერთ-ერთი ასეთი პერიოდი იყო. ასეთ დროს თავს იჩენს სწრაფად მზარდი ცინიზმი, რომელიც ადამიანებს აიძულებს, შეუნდონ სხვებს ყველა მანკიერება იმ პირობით, თუკი ეს მომგებიანი იქნება. მაგრამ ასეთ დროსაც კი, როგორც თვით მაკიაველი ამბობს, სასურველია უმეცარი საზოგადოებისთვის მოჩვენებითი სათნოების შეთავაზება.
ეს საკითხი შეგვიძლია კიდევ უფრო მეტად განვავრცოთ. მაკიაველის აზრით, ცივილიზებული ადამიანები თითქმის უდავოდ წარმოადგენენ უპრინციპო ეგოისტებს. იგი ამბობს, ადამიანმა რომ დღევანდელ დღეს რესპუბლიკის ჩამოყალიბება ისურვოს, ამას უფრო ადვილად მთის მაცხოვრებლებს შორის შეძლებს, ვიდრე დიდ ქალაქში, რადგან ეს უკანასკნელნი, მისი აზრით, უკვე გარყვნილები არიან. თუ ადამიანი უპრინციპო ეგოისტია, მისი ყველაზე გონივრული ქცევა დამოკიდებული იქნება იმ მოსახლეობაზე, რომელთანაც მას უწევს მუშაობა. აღორძინების პერიოდის ეკლესიამ ყველას თავზარი დასცა, მაგრამ ეს თავზარი მხოლოდ ალპების ჩრდილოეთით აღმოჩნდა საკმარისი რეფორმაციის წარმოსაშობად. იმ დროს, როდესაც ლუთერმა ამბოხება წამოიწყო, პაპების შემოსავალი, სავარაუდოდ, უფრო დიდი იყო, ვიდრე ის იქნებოდა, ალექსანდრე VI და იულიუს II უფრო მეტად სათნონი რომ ყოფილიყვნენ, ხოლო თუ ეს სიმართლეს შეეფერება, ამის მიზეზი აღორძინების ხანის იტალიის ცინიზმია. აქედან გამომდინარეობს, რომ პოლიტიკოსები უფრო მეტ წარმატებას მაშინ აღწევენ, როდესაც ისინი სათნო მოსახლეობაზე არიან დამოკიდებულები, ვიდრე იმ დროს, როდესაც მორალური მოსაზრებებისადმი გულგრილ მოსახლეობას ეყრდნობიან. გარდა ამისა, ისინი უფრო უკეთ იქცევიან ისეთ საზოგადოებაში, რომელშიც მათ მიერ ჩადენილი დანაშაული, ასეთის არსებობის შემთხვევაში, ფართოდ ხდება ცნობილი, ვიდრე ისეთში, სადაც მათ მიერ კონტროლირებადი მკაცრი ცენზურა მოქმედებს. რასაკვირველია, ყოველთვის შეიძლება თვალთმაქცობის გზით გარკვეული წარმატების მიღწევა, მაგრამ მისი მოცულობა შეიძლება მკვეთრად შემცირდეს შესაბამისი ინსტიტუტების მიერ.
მაკიაველის პოლიტიკური აზროვნება, ანტიკურობის წარმომადგენელთა უმრავლესობის მსგავსად, ერთი მიმართებით, გარკვეულწილად, ზედაპირულია. იგი განიხილავს დიდ კანონმდებლებს, ლიკურგოსსა და ნუმას და მათ ერთიანი საზოგადოების შექმნას მიაწერს (იმის გათვალისწინების გარეშე, თუ რა მოვლენები ხდებოდა ადრე). ისეთი საზოგადოების კონცეფცია, რომელიც ბუნებრივი ზრდის შედეგს წარმოადგენს და რომელზე ზემოქმედებაც სახელმწიფო მოღვაწეს მხოლოდ შეზღუდული ხარისხით შეუძლია, უმთავრესად ახალ დროს ეკუთვნის და მის განვითარებას მნიშვნელოვნად შეუწყო ხელი ევოლუციის თეორიამ. აღნიშნული კონცეფცია არც მაკიაველისთან გვხვდება და არც პლატონთან.
თუმცა შეიძლება ითქვას, რომ ევოლუციური შეხედულება საზოგადოებაზე, მიუხედავად იმისა, რომ ის წარსულში ჭეშმარიტებას წარმოადგენდა, უკვე შეუფერებელია და აწმყოსა და მომავალთან მიმართებით უფრო მექანისტური თვალსაზრისით უნდა ჩანაცვლდეს. რუსეთსა და გერმანიაში ახალი საზოგადოებები უმეტესწილად ისევე შეიქმნა, როგორც მითურმა ლიკურგოსმა შექმნა სპარტის სახელმწიფო. ანტიკური კანონმდებელი კეთილი მითია; თანამედროვე კანონმდებელი კი საზარელი რეალობაა. სამყარო უფრო მეტად დაემსგავსა იმას, რასაც მაკიაველი აღწერს, ვიდრე ის ადრე იყო, ხოლო თანამედროვე ადამიანი, რომელიც იმედოვნებს, უკუაგდოს მისი ფილოსოფია, უფრო ღრმად უნდა აზროვნებდეს, ვიდრე ეს XIX საუკუნეში მიაჩნდათ აუცილებლად.
