ერთ-ერთი თავი მერაბ მამარდაშვილის წიგნიდან: „საუბრები აზროვნებაზე“.
ნიჰილიზმი არის იმის მტკიცე რწმენა, რომ არა მე შემიძლია. აბსტრაქტულ ენაზე თარგმნისას ეს იმის შესაძლებლობის უარყოფაა, რომ სასრულ, ორგანულ, ადამიანურ მოქმედებაში შეიძლება რაღაც შესრულდეს.
მე არ შემიძლია. თუ მე არ შემიძლია, მაშინ მე არასოდეს შემიძლია. ყოველთვის უდროოა განსაზღვრული გზით მოქცევა; ეს ყოველთვის შეიძლება, რომ ხვალ მოხდეს. ამ სიტყვების კვალდაკვალ გახედეთ საკუთარ თავს, დაე, თქვენ წინაშე კალეიდოსკოპურად გაიაროს თქვენმა და თქვენი მამების გამოცდილებამ – ოციანი, ოცდაათიანი წლების უახლოესმა გამოცდილებამ.
„არა მე შემიძლია“ – ევროპული კულტურის პრინციპი კი სწორედ საპირისპიროა, ანუ ეს ქრისტიანული პრინციპია, რომელიც თავის ფილოსოფიურ გამოხატულებაში ამბობს (რადგან ფილოსოფია და რელიგია განსხვავებული რამეებია): რაც არ უნდა მოხდეს, როგორც არ უნდა მოეწყოს ყველაფერი, მე შემიძლია – ეს დეკარტის პრინციპია. ასე იშიფრება cogito ergo sum, და თვით დეკარტიც ასე განიცდიდა ამას. ეს ერთადერთი თეოდიცეაა: სამყარო ასეთია, სამყარო ისეა მოწყობილი, რომ ყოველთვის, მიუხედავად ყველაფრისა, ერთი არსება მაინც არის, რომელსაც შეუძლია, მათ შორის, შეუძლია ყველა ბუნებრივი ძალის, ყველა გარემოების, ყველა გარე იძულების და ა.შ. წინააღმდეგ და საპირწონედ იმოქმედოს. ხოლო იმოქმედებს სასრული სახით, რომელიც ყოველთვის არასრულყოფილია. ქრისტეს სხეული სასრული მოქმედების სრულყოფილი ნიმუშია იმიტომ, რომ ქრისტე ადამიანია, ანტიქრისტე კი იმის უარყოფაა, რომ ადამიანი შეიძლება ღვთიურის ინკარნაცია იყოს, ამით ანტიქრისტე ავტონომიური, პასუხისმგებლიანი ადამიანური მოქმედების შესაძლებლობის უარყოფა და ადამიანური მოქმედების სხვა ინსტანციებისთვის გადანდობის დამტკიცებაა. არა მე შემიძლია – ღმერთს შეუძლია: როგორც ბრძანებს, რაღაც ანონიმური და ჩემთვის უცნობი გზებით, მაგრამ ჩემი რისკის, ჩემი სისხლისა და ჩემი ხორცის გარეშე.
ახლა კი აწონ-დაწონეთ, ჩვენი ცხოვრების რამდენი აქტი შეიძლება დაიყოს ამ კრიტერიუმის მიხედვით: რომელ მათგანს ვასრულებთ, ვაღიარებთ რა იმას, რომ ჩვენ შეგვიძლია, რომ ჩვენ გვაქვს შინაგანი თავისუფლების ცოცხალი წერტილი (გახსოვთ, მე დასაწყისში ცოცხალი წერტილის შესახებ ვსაუბრობდი), და რომლებს ვასრულებთ, როდესაც ასეთი წერტილის არსებობას არ ვაღიარებთ, ანუ მეორე სახის მოქმედებებს (მაშინ ჩვენ მკვდრები ვართ). სხვათა შორის, ანტიქრისტეს გამოსახულებებში, ქრისტეს გამოსახულებებისგან განსხვავებით, ყოველთვის არის რაღაც მკვდარი და არაცოცხალი. თუ არტოსთან, ბლეიკთან და ა.შ. ნათქვამს შევაჯამებთ, მაშინ ნიჰილიზმთან დაკავშირებული XX საუკუნის ფართოდ გავრცელებული გამოთქმა „ღმერთი მკვდარია“ მარტივ რამეს ნიშნავს: თუ შენ მოკვდი, ღმერთიც მოკვდა. თუ არცერთი არსება არ დარჩა, რომელსაც საკუთარი თავის შესახებ შეუძლია თქვას „მე ვარსებობ და მე შემიძლია“, მაშინ, რასაკვირველია, ღმერთი არ არის – აი, რას ამბობს, ფაქტობრივად, ბლეიკი იმ ფრაზის ფრაგმენტში, რომელიც მე მოვიყვანე.
ამით ჩვენ თანდათან მოვლენის, ანუ აზრის გრძნობითი მოვლენის პრობლემის ლოკალიზებას ვახდენთ და ვიცით, რომ სიტყვა „გრძნობითს“ ჩვენ აქ განსაკუთრებული აზრით ვიყენებთ – აზრით რაღაც გრძნობების ან ჩვენი რაღაც ორგანოებისა, რომლებიც არ იბადება ბუნებითი პროცესების სტიქიურ ნაკადში და, მაშასადამე, არ ჩნდება ჩვენი ფსიქიკის სტიქიურ ბუნებრივ რეჟიმში. ისინი არ იბადება, თუ ზოგიერთი სხვა რამ არ მონაწილეობს, მათ შორის, თუ არ არის ხორცშესხმის აქტი. მაშასადამე, ჩვენ ისეთ პუნქტთან ვართ მიყვანილები, რომელშიც იმასთან გვაქვს საქმე, რომ არ აღვიქვამთ შეგრძნების ორგანოების ფუნქციონირებიდან. ვთქვათ, პუანკარეს არსებები (რომლებიც ზედაპირზე იმყოფებიან და ის უსასრულოდ მიაჩნიათ), ადამიანებისგან განსხვავებით, არ ასხვავებენ შეგრძნებების, ანუ გამოცდის ორ კატეგორიას, რომლებიც ჩვენი შეგრძნების ორგანოების გარედან გაღიზიანებით წარმოიქმნება, და აღქმების მეორე კატეგორიას, რომლებიც ადამიანურ არსებას დაბადებასთან ერთად მოაქვს. პუანკარეს არსებებს გამოცდილებაში (რომელსაც მე აღვწერ) საკუთარი თავიდან არაფერი შეაქვთ და არაფერი გააქვთ. ხოლო, თუ ეს ასეა, მათში სხვა ძალები მოქმედებს, რომლებიც პუანკარეს არსებებს რაღაც სულიერი მარიონეტების მსგავსად აქცევს.
მე მოვიყვანე ასეთ არსებათა მაგალითი და შეგახსენეთ, ჩემთვის ის ფაქტი იყო მნიშვნელოვანი, რომ მათში მოქმედებს ძალა, რომელიც განზომილების საზომებს ცვლის. დავუშვათ, რომ ეს არსებები მანძილს სინათლის მეშვეობით ზომავენ. სინათლის სხივების ველი ერთგვაროვნად იცვლება ისე, რომ თვით მასშტაბების სახით გამოყენებული სხივები მოკლდება, ეს არსებები კი უსასრულობისკენ არიან მისწრაფებულნი, თუმცა სინამდვილეში ზედაპირი სასრულია. ან წარმოიდგინეთ: თქვენ ხედავთ, რომ მზე ჩადის და ამოდის ცის ჰორიზონტზე, ეს იმის შედეგს წარმოადგენს, რომ დედამიწის მოძრაობა ჩვენს ყოველ აღქმაში მონაწილეობს და მათ უხილავ, უნივერსალურ ელემენტს წარმოადგენს. და ჩვენ დედამიწის კი არა, მზის მოძრაობას ვხედავთ. ჩვენ ისეთ მოძრაობებს ვერ შევასრულებთ, რომლებშიც დედამიწის მოძრაობა უნივერსალურად და ერთსახოვნად არ მონაწილეობდეს. წარმოადგენს თუ არა ჩვენი შეგრძნებების საგანს დედამიწის მოძრაობა, რომელიც იმაში მონაწილეობს, რომ ჩვენი შეგრძნებები სახელდობრ ისეთია, როგორსაც ისინი წარმოადგენს (ჩვენ ხომ ვგრძნობთ მზის მოძრაობას)? – არა, არ წარმოადგენს.
ზუსტად ასევე, პუანკარეს არსებების შემთხვევაშიც უნივერსალური ძალა მოქმედებს, რომელიც მათი შეგრძნებების საგანს არ წარმოადგენს. მათი საგანი ისაა, რასაც ისინი ზომავენ, ხოლო ყველა აქტში მონაწილე ძალა მათი შეგრძნების საგანს არ წარმოადგენს. წარმოიდგინეთ, რომ არა მხოლოდ მზის მოძრაობა ჩნდებოდეს ჩვენში ასეთი უნივერსალური ძალებით, არამედ საერთოდ ჩვენი აზრები და წარმოდგენები ჩნდებოდეს არა ჩვენ მიერ, არამედ ისეთი ძალის მიერ, რომელიც იმას გვიგზავნის, რასაც თითქოსდა განვიცდით. სწორედ ამას ეწოდება სულიერი მარიონეტების მდგომარეობა, რომლებიც გარეგნულად გამაცნობიერებლები და შემგრძნობები არიან, სინამდვილეში კი რაღაც სხვა ძალის მიერ იმართებიან. და ჩვენი ცნობიერების მართულობის პრობლემაც XX საუკუნის ერთ-ერთი პრობლემაა და ისაა ასევე აზროვნების არსთან, აზროვნების ბუნებასთან ჩვენი დაბრუნების პრობლემაც, რომელიც რაღაც ძალაა, საპირისპირო საზრისით რომ მოქმედებს იმ ძალასთან მიმართებით, რომელიც მე პუანკარეს არსებების მაგალითზე აღვწერე. ყველაფერი, რასაც ვამბობდი, გულისხმობს, რომ არსებობს რაღაც აზრ-მოქმედება, რომელიც ჩვენში რეალურ განცდებს, ანუ რეალურ გრძნობით აღქმებს ბადებს, ისეთებს, რომლებსაც ვერასოდეს განვიცდიდით ამ აზრ-მოქმედების გარეშე. ამ გაუგებარ ფრაზაზე შევჩერდები და შემდეგ ჯერზე მისით დავიწყებთ და მას გავაანალიზებთ, გვეხსომება რა განსხვავებაა ადამიანსა და პუანკარეს არსებებს შორის. ანუ მე ვამბობ: ადამიანები იმ ჰიპოთეზური არსებებისგან, რომელთა მაგალითიც მე მოვიყვანე, იმით განსხვავდებიან, რომ მათ გამოცდილებაში არაფერი შეაქვთ, თავის საკუთარ მდგომარეობათა არანაირი ავტონომიური წყარო, ადამიანურ არსებებს კი უკვე შეაქვთ თავიანთი საკუთარ მდგომარეობათა რაღაც ავტონომიური წყარო, რომელიც ჩვენთვის შეგრძნების ორგანოების მეშვეობითაა ხელმისაწვდომი – ჩვენში მოქმედების გზა მას შეგვიძლია მხოლოდ რაღაც ახალი გრძნობების საშუალებით მივცეთ. ეს ისაა, რასაც არტო ახალ გრძნობებს, ანუ ახალ ორგანოებს უწოდებს, რომლებიც მხოლოდ მომენტში არსებობს სულში – ეს რეალური ორგანული ორგანოებია, არსებული, მაგრამ სულში და არა ანატომიურად ან ფსიქიკურად არსებული – ადამიანურ ორგანიზმში. მოდით, აქ შევჩერდეთ.