თვითკრიტიკის მცდელობა

ერთ-ერთი თავი ფრიდრიხ ნიცშეს წიგნიდან: „ტრაგედიის დაბადება მუსიკის სულიდან“.

რაც არ უნდა დასდებოდა ამ საეჭვო წიგნს საფუძვლად, ეს უნდა ყოფილიყო პირველი რანგისა და ინტერესის საკითხი, ამასთანავე, ღრმად პირადული ხასიათისა; ამის თავდებია დრო, როდესაც ის შეიქმნა და რომლის მიუხედავადაც შეიქმნა – გერმანია-საფრანგეთის 1870-71 წლების ომის შფოთიანი პერიოდი. იმ დროს, როდესაც ვიორტთან შეტაკების გრიალი აზანზარებდა ევროპას, მეოცნებე-მოაზროვნე და ამოცანათა მოყვარული, რომელსაც წილად ხვდა ამ წიგნის შემოქმედი გამხდარიყო, სადღაც ალპების კიდეზე იჯდა, თავის ოცნება-ფიქრებსა და ამოცანებში ჩაძირული, შესაბამისად კი მეტისმეტად შეფიქრიანებული, იმავდროულად კი უდარდელი, და ბერძნების შესახებ თავის აზრებს იწერდა, რაც იმ უცნაური და ნაკლებად ხელმისაწვდომი წიგნის მარცვალს წარმოადგენდა, რომელსაც ეს დაგვიანებული წინასიტყვაობა (თუ ბოლოსიტყვაობა) ეძღვნება. გავიდა კიდევ რამდენიმე კვირა, რაც თავად ის უკვე მეცის კედლებთან იყო, ჯერ კიდევ შებოჭილი იმ კითხვის ნიშნებით, რომლებიც დაუსვა ბერძნებისა და ბერძნული ხელოვნების მოჩვენებით „გულმხიარულობას“, სანამ იმ ღრმად დაძაბულ თვეს, როდესაც ვერსალში სამშვიდობო მოლაპარაკებები მიმდინარეობდა, იგი თავად არ დაუზავდა საკუთარ თავს და ბრძოლის ველზე მიღებული ჭრილობის შემდეგ გამოჯანმრთელების გზაზე მდგარმა საბოლოოდ არ დაადგინა საკუთარი თავისთვის: „ტრაგედიის დაბადება მუსიკის სულიდან“. მუსიკის? მუსიკა და ტრაგედია? ბერძნები და ტრაგიკული მუსიკა? ბერძნები და პესიმიზმის მხატვრული ქმნადობა? ყველაზე წარმატებული, ყველაზე მშვენიერი, ყველაზე შესაშური, სიცოცხლისადმი ყველაზე მეტად განწყობილი ხალხი, ვისაც კი დღემდე უცხოვრია, ბერძნები, – როგორ? ნუთუ მათ სჭირდებოდათ ტრაგედია? უფრო მეტიც – ხელოვნებაში? რას ემსახურებოდა ბერძნული ხელოვნება?

შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომელ ადგილას იქნა დასმული კითხვის დიდი ნიშანი არსებობის ღირებულების შესახებ. არის პესიმიზმი დაცემის, დაღმასვლის, ცხოვრებისეული წარუმატებლობის, გათანგული და დაუძლურებული ინსტინქტების უპირობო ნიშანი, როგორც ეს იყო ინდოეთში და როგორიც ის, სავარაუდოდ, არის ჩვენში, „თანამედროვე“ ადამიანებსა და ევროპელებში? ძლიერის პესიმიზმიც არსებობს? ინტელექტუალური წინასწარგანწყობა სასტიკის, საზარლის, ბოროტისა და ამოუცნობისადმი არსებობაში, გამოწვეული კეთილდღეობით, ჯანმრთელობითა და არსებობის სისავსით? ხომ არ არსებობს ტანჯვა მეტისმეტი სისავსისგან? ბასრი მზერის გამომცდელი გაბედულება, რომელიც საშინელებას მოითხოვს, როგორც მტერს, ღირსეულ მტერს, რომელზეც საკუთარი ძალის გამოცდას შეძლებს? რომელზეც სურს ისწავლოს, რა არის „შიში“? რა მნიშვნელობა ენიჭება საუკეთესო, ძალმოსილი და უმამაცესი დროის ბერძნებთან ტრაგიკულ მითს? და დიონისური საწყისის შემზარავი ფენომენი? და ის, რაც მან შვა – ტრაგედია? შემდეგ კი ის, რამაც მოაკვდინა ტრაგედია, სოკრატესეული მორალი, დიალექტიკა, კმაყოფილება და სიხარული თეორიული ადამიანისა? ხომ არ იყო სოკრატესეული მორალი დაცემის, დაღლილობის, დაავადების, ანარქიულად ხრწნადი ინსტინქტების ნიშანი? ხოლო გვიანი ელინიზმის „ბერძნული მხიარულება“ – მხოლოდღა საღამოს დაფიონი? ეპიკურეს ნება, მიმართული პესიმიზმის წინააღმდეგ – მხოლოდ ტანჯული გაფრთხილება? თავად მეცნიერება კი, ჩვენი მეცნიერება – რას ნიშნავს საერთოდ ნებისმიერი მეცნიერება, განხილული, როგორც ცხოვრების სიმპტომი? და რაც კიდევ უარესია, რისთვისაა მეცნიერება? ხომ არ არის მეცნიერება შიში და პესიმიზმისგან თავის დაძვრენა? ნატიფი თავდაცვა ჭეშმარიტების წინააღმდეგ? და, მორალურად თუ ვიტყვით, რაღაც მსგავსი სიმხდალისა და სიცრუის? თუ არანორმალურად ვიტყვით, ეშმაკობა? ო, სოკრატე, სოკრატე, ამაში ხომ არ იყო შენი საიდუმლო. ო, იდუმალო ირონიკოსო, იქნებ ამაში იყო შენი ირონია?

2.
ის, რასაც მაშინ წავატანე ხელი, რაღაც საზარელსა და საშიშს – რქიანი პრობლემა იყო (არა მაინცდამაინც ხარი, მაგრამ, ყოველ შემთხვევაში, ახალი პრობლემა). ახლა მე ვიტყოდი, რომ ეს იყო თავად მეცნიერების პრობლემა – მეცნიერებისა, რომელიც პირველად იქნა გაგებული, როგორც პრობლემა, რაღაც, რაც კითხვებს იმსახურებს. მაგრამ წიგნი, რომელშიც ჩემს ყმაწვილკაცურ გამბედაობასა და იჭვნეულობას მივეცი ასპარეზი, რაოდენ შეუძლებელი წიგნი უნდა შექმნილიყო ყმაწვილკაცობისთვის, ესოდენ შეუსაბამო ამოცანიდან! მხოლოდ ნაადრევ, მწვანე განცდებზე აგებული, რომელთაგან ყველა იმის ზღვარზე იდგა, რაც შეიძლება სიტყვებით იქნეს გადმოცემული, ხელოვნების ნიადაგზე განთავსებული, რადგან მეცნიერების პრობლემა არ შეიძლება გაცნობიერებულ იქნეს მეცნიერების საფუძველზე, შესაძლოა ესაა წიგნი ხელოვანთათვის, რომლებიც იმავდროულად ანალიტიკურ და რეტროსპექტულ უნარებსაც ფლობენ (ანუ ხელოვანთა განსაკუთრებული სახეობისთვის, რომლებიც უნდა ეძებო, თუმცა ძებნაც არ გსურს…), აღსავსე ფსიქოლოგიური სიახლეებითა და არტისტული საიდუმლოებებით, არტისტული მეტაფიზიკით უკანა პლანზე, ყმაწვილკაცური ნაწარმოები, განწონილი ყმაწვილკაცური გამბედაობითა და ყმაწვილკაცური სევდით, დამოუკიდებელი, ჯიუტად დამოუკიდებელი იქაც კი, სადაც, როგორც ჩანს, რომელიმე ავტორიტეტის წინაშე იხრის ქედს, ერთი სიტყვით, პირველი ნაყოფი, ასევე გაგებული ამ სიტყვის ურიგო აზრითაც, რომელსაც ახალგაზრდობის ყველა შეცდომა ახასიათებს, მიუხედავად მის მიერ წამოყენებული პრობლემის ანტიკურობისა, უპირველეს ყოვლისა კი მისი „წილადობილათი“ და მისი „შტურმით და დრანგით“; მეორე მხრივ, წარმატების აზრით, რომელიც მას ერგო (განსაკუთრებით იმ დიდ ხელოვანთან, რომელსაც იგი მიმართავდა, თითქოს სასაუბროდ იწვევდა, რიხარდ ვაგნერთან), წიგნმა გაამართლა საკუთარი თავი, იმის თქმა მსურს, რომ წიგნი ისეთია, რომ მან ნებისმიერ შემთხვევაში დააკმაყოფილა „თავისი დროის რჩეულნი“. მხოლოდ ამ მიზეზით უნდა მივუდგეთ მას ერთგვარი სიფრთხილითა და მდუმარებით. მიუხედავად ამისა, მე არ მსურს სრულებით დავფარო, რამდენად უსიამოვნოდ და უცხოდ წარმოუდგება ახლა ის, თექვსმეტი წლის გასვლის შემდეგ ჩემს მომწიფებულ, ასჯერ მეტად განებივრებულ, მაგრამ კვლავ მხურვალე მზერას, რომლისათვის მეტად უცხოდ არც ის ამოცანა ქცეულა, რომლის გადაწყვეტას პირველად შეუდგა ეს წიგნი – დაენახა მეცნიერება ხელოვნის თვალით, ხელოვნება კი ცხოვრების თვალით…

3.
ნება მიბოძეთ, გავიმეორო: დღეისათვის ეს ჩემთვის შეუძლებელი წიგნია. ვთვლი, რომ ის ცუდადაა დაწერილი, მოუხერხებელია, მძიმე, ფანტასტიკური და აბურდული სურათებით, ალაგ-ალაგ ქალურობამდე გადაშაქრული, არათანაბარი ტემპის მქონე, ლოგიკური მოწესრიგებულობისკენ სწრაფვის გარეშე, მეტისმეტად თავდაჯერებული, რის გამოც მიაჩნია, რომ მტკიცებულებები არ უნდა წარმოადგინოს, უნდო – დამტკიცების შესაბამისობის მიმართ, როგორც ინიცირებულთა წიგნისა, როგორც მუსიკისა ამ უკანასკნელთა, მუსიკის ნიშნით მონათლულთათვის, რომლებიც საგანთა დასაბამიდან გაერთიანებულნი არიან ხელოვნებაში ერთობლივი და იშვიათი განცდებისათვის, – ნიშნით, რომლითაც ერთმანეთს ცნობენ სისხლით ნათესავები ხელოვნებაში, – ქედმაღალი და რაფსოდული წიგნი, რომელიც დასაწყისიდანვე მეტადაა ჰერმეტულად დაცული „ინტელიგენციის“ ბრბოითი ვულგარულობის, ვიდრე „ხალხისაგან“, მაგრამ წიგნი, რასაც მისი წარმატება ადასტურებს, რომელსაც საკმაოდ კარგად ესმის ის, თუ როგორ მოძებნოს თანარაფსოდები და ახალ ბილიკებსა თუ როკვის ადგილებში შეიტყუოს. აქ საუბრობდა – ამას ცნობისმოყვარეობითა და ერთგვარი განუწყობლობით აღიარებდნენ – უცხო ხმა, ჯერ კიდევ „უხილავი ღმერთის“ მოწაფე, რომელიც ჯერჯერობით მეცნიერის ჩაჩის, გერმანელის მძიმეწონიანობისა და დიალექტიკური უსურველობის უკან იმალებოდა, და თვით ვაგნერის მიმდევრის ცუდი მანერების უკანაც. სახეზე იყო სული უცხო, ჯერ კიდევ სახელუწოდებელი მოთხოვნებით, მეხსიერება, პირთამდე გავსებული კითხვებით, ცდებით, გულჩახურულობით, რასაც დიონისეს სახელი მიეწერა, როგორც კიდევ ერთი, ზედმეტი ნიშანი კითხვისა; აქ საუბრობდა – ასე ეუბნებოდნენ იჭვნეულად საკუთარ თავს – ერთგვარი მისტიკური და თითქმის მენადური სული, რომელიც დაძაბულად და უნებურად, თითქოს მერყეობსო – გაამხილოს საკუთარი თავი თუ კვლავ მიმალული იყოს, – რაღაცას უცხო ენაზე ლუღლუღებდა. მას სიმღერა უფრო მართებდა, ამ „ახალ სულს“, – და არა საუბარი! რაოდენ სამწუხაროა, რომ ის, რაც მაშინ მქონდა სათქმელად, ვერ გავბედე, პოეტის მსგავსად მეთქვა; ვფიქრობ, შევძლებდი ამას! ან, უკიდურეს შემთხვევაში, როგორც ფილოლოგი: ამ სფეროში ფილოლოგისთვის ხომ დღემდე ყველაფერი აღმოსაჩენი და მისაკვლევია! პირველ რიგში კი ის პრობლემა, რომ აქ სახეზეა პრობლემა, – და რომ ბერძნები, სანამ არ გვაქვს პასუხი კითხვაზე, „რას ნიშნავს დიონისური დასაწყისი“, ჩვენთვის რჩებიან სრულიად გაუგებარ და წარმოდგენისთვის მიუწვდომელ ხალხად…

4.
რას ნიშნავს დიონისური დასაწყისი? განსახილველ წიგნში შეძლებთ ამოიკითხოთ პასუხი ამ კითხვაზე, აქ „მცოდნე“ გესაუბრებათ, კურთხეული და საკუთარი ღმერთის მოწაფე. შესაძლოა მე ახლა უფრო ფრთხილად და ნაკლები მჭევრმეტყველებით მესაუბრა ისეთი რთული ფსიქოლოგიური პროცესის შესახებ, როგორსაც წარმოადგენს ტრაგედიის წარმოშობა ბერძნებთან. ერთ-ერთ ფუნდამენტურს წარმოადგენს საკითხი ტკივილისადმი ბერძნების დამოკიდებულების, მათი მგრძნობიარობის ხარისხის შესახებ – ეს დამოკიდებულება მარად უცვლელი იყო თუ პირი იცვალა? აქ კითხვა იმაში მდგომარეობს, მათი სულ უფრო მზარდი ლტოლვა მშვენიერების, დღესასწაულის, გასართობისა და ახალი კულტებისადმი მართლაც იყო თუ არა ნაკლოვანების, ხელმოკლეობის, მელანქოლიისა და ტკივილის განცდის შედეგი? თუკი დავუშვებთ, რომ ეს მართლაც ასეა – ხოლო პერიკლე (ან თუკიდიდე) ამას ჩვენთვის გასაგებად აქცევს საფლავზე წარმოთქმულ დიად სიტყვაში – ასეთ შემთხვევაში სად უნდა ჰქონოდა ფესვები საპირისპირო ლტოლვას, რომელიც დროის მიხედვით უფრო ადრე ჩამოყალიბდა, ლტოლვას სიმახინჯის, უძველეს ელინთა კეთილსა და მკაცრ ნებას პესიმიზმისა, ტრაგიკული მითისა, ყოველივე საზარლის, ბოროტის, ამოუცნობის, გამანადგურებლის, საბედისწეროს არსებობის სიღრმეებში, – სად უნდა ჰქონოდა საკუთარი ფესვები ტრაგედიას? იქნებ ეს იყო სიამოვნება, ძალა, უკიდურესი ჯანმრთელობა, სისავსის სიჭარბე? და ასეთ შემთხვევაში, თუ საკითხს ფიზიოლოგიურად დავსვამთ, რა მნიშვნელობა ენიჭება იმ სიშლეგეს, რომლიდანაც ამოიზარდა, როგორც ტრაგიკული, ასევე კომიკური განცდა, დიონისურ სიშლეგეს? და რა ხდება, თუ სიშლეგე არ წარმოადგენს გადამწიფებული კულტურის გადაშენებისა და დაცემის აუცილებელ სიმპტომს? კითხვა ფსიქიატრებს: შესაძლოა ჯანმრთელობის ნევროზებიც არსებობს? ახალგაზრდებისა და ახალგაზრდობის? რას მიანიშნებს ღმერთისა და თხის სინთეზი სატირაში? რომელი პირადი განცდის, რომელი შინაგანი აღტყინების საფუძველზე უნდა მისულიყო ბერძენი დიონისურად შლეგი და პირველყოფილი ადამიანის, როგორც სატირის წარმოდგენამდე? რაც ტრაგიკული ქოროს წარმოქმნას შეეხება, იმ საუკუნეებში, როდესაც ბერძნული სხეული ყვაოდა, როდესაც ბერძნული სული სიცოცხლით იყო გამსჭვალული, ხომ არ ჰქონია ადგილი ენდემურ აღტაცებას? ხილვებსა და ჰალუცინაციებს, რომლებსაც მთელ თემებსა და საკულტო თავყრილობებს გადასცემდნენ? ან იქნებ ბერძნები, სწორედ საკუთარი სიყმაწვილის სიმდიდრიდან გამომდინარე, ფლობდნენ ნებას ტრაგიკულისთვის და პესიმისტები იყვნენ? ან იქნებ სწორედ შეშლილობამ, თუ პლატონის სიტყვას გამოვიყენებთ, მოუტანა ელადას უდიდესი კურთხევა? ან იქნებ, მეორე მხრივ და საპირისპიროდ, ბერძნები სწორედ დაშლისა და სისუსტის პერიოდებში იქცეოდნენ სულ უფრო ოპტიმისტებად, ზედაპირულებად, სულ უფრო მეტად იმუხტებოდნენ მსახიობობით, და სულ უფრო მეტი გზნებით ილტვოდნენ ლოგიკისა და სამყაროს ლოგიკურ ჩარჩოებში მოქცევისკენ, ანუ ერთსა და იმავე დროს „უფრო მხიარულებიც“ იყვნენ და „უფრო მეცნიერულებიც“? ან იქნებ ყველა „თანამედროვე იდეისა“ და დემოკრატიული გემოვნების ცრურწმენათა ჯიბრზე, ოპტიმიზმის გამარჯვება, წინა პლანზე წამოწეული გაბატონება გონიერებისა, პრაქტიკული და თეორიული უტილიტარიზმი, და თავად მისი თანამედროვე დემოკრატიაც, – მხოლოდ და მხოლოდ დაშრეტადი ძალის, მოახლოებული სიბერისა და ფიზიოლოგიური დაქანცულობის სიმპტომია? და სახელდობრ არა-პესიმიზმი? ხომ არ იყო ეპიკურე ოპტიმისტი – სწორედ რომ ტანჯულის სახით? როგორც ხედავთ, აქ მთელი ჯაჭვია რთული კითხვების, რომლებიც ამ წიგნმა იტვირთა. ამას დავამატოთ კიდევ ერთი ურთულესი კითხვა: რას წარმოადგენს ცხოვრების თვალსაზრისით მორალი?

5.
უკვე რიხარდ ვაგნერისადმი მიმართულ წინასიტყვაობაში ადამიანის მეტაფიზიკურ აქტივობად ხელოვნება და არა მორალია დასახელებული. თავად წიგნში არაერთხელაა გამეორებული გამქირდავი დებულება, რომ სამყაროს არსებობა შესაძლოა გამართლებულ იქნეს, მხოლოდ როგორც ესთეტიკური ფენომენი. მართლაც, წიგნი მხოლოდ მხატვრულ აზრს ცნობს, ცხადსა თუ ფარულს, ყოფიერების ყველა პროცესს მიღმა – თუნდაც ეს „ღმერთი“ იყოს, მაგრამ, რასაკვირველია, სრულიად უზრუნველი და არამორალური ღმერთი-ხელოვანი, რომელიც როგორც ნგრევაში, ისე ქმნაში, როგორც ბოროტში, ისე კეთილში ცდილობს განიცადოს საკუთარი სიხარული და თვითმპყრობელობა, რომელიც, ქმნის რა სამყაროებს, თავისუფლდება სისავსისა და გადავსებულობის უღლის, მასში მოქცეულ წინააღმდეგობათა ტანჯვისგან. სამყარო ყოველ წამს ღმერთის მიღწეული მანიფესტაციაა, როგორც მარად ცვალებადი, მარად ახალი ხილვა ინდივიდისა, რომელიც სავსეა ტანჯვით, წინააღმდეგობებით, რომელსაც ხსნა მხოლოდ ილუზიაში ძალუძს; მთელი ეს არტისტული მეტაფიზიკა შესაძლოა თვითნებურად, უსაფუძვლოდ და ფანტასტიკურად მოგვეჩვენოს, არსებითი მასში ის არის, რომ აქ საკუთარ თავს ავლენს სული, რომელიც ერთხელ იქნება და, მიუხედავად ყველა საფრთხისა, გაბედავს აღდგეს არსებობის მორალური მნიშვნელობისა და მორალური განმარტების წინააღმდეგ. აქ შესაძლოა პირველად ვლინდება პესიმიზმი „სიკეთისა და ბოროტების მიღმა“, აქ იღებს საკუთარ გამოხატულებასა და ფორმულას ის „გახრწნილობა სულიერი აგებულებისა“, რომლის წინააღმდეგ შოპენჰაუერი წინდაწინ და დაუღალავად ტყორცნიდა თავის ყველაზე მრისხანე კრულვასა და ცეცხლოვან ისრებს, – ფილოსოფია, რომელმაც გაბედა, თავად მორალი გადაეტანა მოვლენათა სამყაროში, ამგვარად ჩამოექვეითებინა ის და ერთ საფეხურზე დაეყენებინა არა მხოლოდ „მოვლენებთან“ (იდეალისტური საბოლოო წერტილის აზრით), არამედ „ილუზიებთანაც“, როგორც ოცნება, ცთომილება, განმარტება, მორგება, ხელოვნება. როგორც ჩანს, მთელი ამ ანტიმორალური მიდრეკილების სიღრმე საუკეთესოდ გაიზომება, თუ ყურადღებას მივაქცევთ ფრთხილ და მტრულ სიჩუმეს, რომლითაც მთელ წიგნშია გვერდავლილი ქრისტიანობა, – ეს ყველაზე დაუმორჩილებელი გატარება მორალური თემისა მრავალგვარი ვარიაციით, რაც კი დღემდე კაცობრიობას სმენია. მართლაც, რთულია სამყაროს წმინდად ესთეტიკურ განმარტებასა და გამართლებას, როგორც ეს ამ წიგნშია გადმოცემული, მოუძებნო მეტად განსაცვიფრებელი ანტითეზა, ვიდრე ქრისტიანული მოძღვრებაა, რომელიც იყო, და სურს, რომ დარჩეს მხოლოდ მორალური, ხოლო თავისი აბსოლუტური სტანდარტებით (მაგალითად, ღმერთის ალალმართლობით) გზავნის ხელოვნებას, ყველა სახის ხელოვნებას – სიცრუის სამეფოში, ანუ უარყოფს, წყევლის, ასამართლებს მას. აზრთა მსგავსი წყობისა და შეფასების მიღმა, რომლებიც აუცილებლობიდან გამომდინარეა მტრულად განწყობილი ხელოვნებისადმი, იმდენად, რამდენადაც ისინი თანმიმდევრულობას ინარჩუნებს, მე იმთავითვე განვიცდიდი მტრობას ცხოვრებისადმი, მრისხანე და შურისმგებლურ სიძულვილს მისადმი: ვინაიდან ნებისმიერი ცხოვრება ეფუძნება ილუზიას, ხელოვნებას, სიცრუეს, ოპტიკას, პერსპექტივისა და ცთომილების აუცილებლობას. ქრისტიანობა იმთავითვე, არსებითად და საფუძველშივე, იყო ცხოვრების სიძულვილი და ცხოვრებით მოყირჭება, რომელიც მხოლოდ ინიღბებოდა, მხოლოდ იმალებოდა, მხოლოდ იმოსებოდა „სხვა“ და „უკეთესი“ ცხოვრების რწმენით. „ქვეყნის“ სიძულვილი, აფექტების წყევლა, შიში მშვენიერებისა და მგრძნობიარობისადმი, იმქვეყნიური სამყარო, მოგონილი მხოლოდ იმისთვის, რომ უკეთ ეწამებინათ ცილი ამქვეყნიურისთვის, სინამდვილეში კი სწრაფვა არარას, დასასრულის, სიმშვიდის, „შაბათთა შაბათისკენ“ – ყოველივე ეს მე, ქრისტიანობის უპირობო ნებასთან ერთად, ეცნო მხოლოდ მორალური ღირებულებები, ყველაზე სახიფათოდ და შემზარავად მიმაჩნდა „დაღუპვისთვის ნების“ ყველა შესაძლო ფორმიდან ან, სულ ცოტა, მძიმე სენის, დაქანცულობის, პირქუშობის, გამოფიტვის, ცხოვრების დაკნინების ნიშნად, რადგან წინაშე მორალისა (განსაკუთრებით ქრისტიანული, ანუ უპირობო მორალისა) ცხოვრება მუდმივად და გარდუვალად უნდა იყოს არამართალი, რადგან ცხოვრება თავისი არსით არის ის, რაც არამორალურია; საბოლოოდ, სიძულვილისა და მარადი „არას“ სიმძიმით გასრესილი, ის უნდა განიცდებოდეს, როგორც რაღაც, რაც სურვებას არ იმსახურებს, უღირსი თავისთავად. და თავად მორალიც – იქნებ ის „ნებაა ცხოვრების უარყოფისთვის“, განადგურების ფარული ინსტინქტი, დაკნინების, დამცირების, ცილისწამების პრინციპი, დასასრულის დასაწყისი? შესაბამისად კი, საფრთხეთა საფრთხე? ამგვარად, მორალის წინააღმდეგ აღდგა მაშინ ამ საეჭვო წიგნით ჩემი ინსტინქტი, როგორც ცხოვრების ქომაგი ინსტინქტი, და ჩამოაყალიბა ძირეულად საპირისპირო მოძღვრება და შექმნა ცხოვრების საპირისპირო შეფასება, წმინდად არტისტული და ანტიქრისტიანული. რა სახელი უნდა ჰქონოდა მას? როგორც ფილოლოგმა და სიტყვათა ადამიანმა, მე ის მოვნათლე – არცთუ გარკვეული თვითნებობის გარეშე (რადგან ვინ იცოდა ანტიქრისტეს ნამდვილი სახელი?) – ერთ-ერთი ბერძნული ღმერთის სახელით: მე მას დიონისური ვუწოდე…

6.
ახლა კი არის გასაგები, რა ამოცანასთან შერკინება გავბედე ამ წიგნით? როგორ ვნანობ ახლა, რომ იმ დროს საკმარისი გამბედაობა (ან მოურიდებლობა?) არ გამაჩნდა, რათა ყველა შემთხვევაში ასეთი პირადი შეხედულებებისა და სითამამისთვის ჩემი ენის მისადაგების უფლებაც მიმეცა საკუთარი თავისთვის, ის, რომ მე კანტისა და შოპენჰაუერის ფორმულებით გულდასმით ვცდილობდი უცხო და ახალი შეფასებების გამოხატვას, რომლებიც საფუძველშივე ეწინააღმდეგებოდა კანტისა და შოპენჰაუერის სულს ისევე, როგორც მათ გემოვნებას! ტრაგედიის შესახებ შოპენჰაუერი ასე ფიქრობდა: „ის, რაც ტრაგიკულს თავისებურ აღმასვლას ანიჭებს, – ამბობს იგი წიგნში „სამყარო, ვითარცა ნება და წარმოდგენა“, – არის დასაწყისი იმის გაცნობიერებისა, რომ სამყაროსა და ცხოვრებას არ ძალუძს ჭეშმარიტი კმაყოფილების მონიჭება, რის გამო არც იმსახურებს ჩვენს სიყვარულს: ამაში მდგომარეობს ტრაგიკული სული, მას უარყოფამდე მივყავართ“. ო, რაოდენ განსხვავებული სიტყვით მომმართავდა მე დიონისე! ო, რაოდენ შორს იყო ჩემთვის იმ მომენტში მთელი ეს სული უარყოფისა! მაგრამ წიგნში მნიშვნელოვნად უარესიც არის, რასაც კიდევ უფრო მეტად ვნანობ ახლა, ვიდრე იმას, რომ ჩემი დიონისური წინათგრძნობები შოპენჰაუერის ფორმულებით დავამწუხრე და წავახდინე: სახელდობრ ის, რომ მე შევრყვენი გრანდიოზული ბერძნული პრობლემა, როგორც მაშინ წარმოდგა ის ჩემ წინაშე, უთანამედროვეს საკითხთა ნაზავით! რომ მე იმაზე ვამყარებდი იმედს, სადაც არაფრის იმედი არსებობდა, სადაც ყველაფერი ცხადზე უცხადესად მიანიშნებდა მოახლოებულ დასასრულს! რომ მე, უახლესი გერმანული მუსიკის საფუძველზე იგავების შექმნას შევუდექი „გერმანული ხასიათის“ შესახებ, თითქოს მას სწორედ მაშინ შეეძლო საკუთარი თავის აღმოჩენა და პოვნა, – და ეს სწორედ იმ დროს, როდესაც გერმანულმა სულმა, რომელსაც მცირე ხნით ადრე გააჩნდა ნება ევროპაზე ბატონობისთვის და ძალა ევროპის მართვისა, – საბოლოოდ და უპირობოდ ჩამოიხსნა უფლებამოსილება და იმპერიის შექმნის პომპეზური საბაბით განახორციელა გადასვლა ზომიერების, დემოკრატიისა და „თანამედროვე იდეებისკენ“! ამ დროის განმავლობაში მე ვისწავლე საკმარისად უიმედოდ და დაუნდობლად ფიქრი ამ „გერმანული ხასიათის“ შესახებ, ზუსტად ისევე, როგორც თანამედროვე გერმანული მუსიკის შესახებ, რომელიც მხოლოდ რომანტიკაა და ყველაზე არა-ბერძნულია ხელოვნების ყველა შესაძლო ფორმათაგან; გარდა ამისა, ნარკოტიკის უსაზარლესი სახეობაა, განსაკუთრებით სახიფათო ხალხისთვის, ვისაც დალევა უყვარს და გაურკვევლობას ღირსებად მიიჩნევს, რადგან მას ორმაგი ეფექტი აქვს – როგორც მათრობელა და როგორც გონების დამბინდველი წამლისა. თუმცა, თუ ნაჩქარევ იმედებსა და თანამედროვეობისადმი მცდარ მისადაგებას გვერდზე გადავდებთ, რომლებითაც მე ჩემი პირველი წიგნი წავახდინე, – დიდი დიონისური კითხვის ნიშანი, როგორც ის იქნა დასმული, უცვლელად რჩება ძალაში მუსიკასთან მიმართებითაც: როგორი უნდა იყოს მუსიკა, რომელსაც უკვე არა რომანტიკული წარმომავლობა ექნებოდა, როგორც გერმანულს, – არამედ დიონისური?

7.
მაგრამ, მოწყალეო ხელმწიფევ, რას წარმოადგენს რომანტიკა, თუკი თქვენი წიგნი არ არის იგი? შესაძლებელია თუ არა, რომ „სინამდვილის“, „რეალობისა“ და „თანამედროვე იდეების“ სიძულვილი უფრო შორს წავიდეს, ვიდრე ეს თქვენ არტისტულ მეტაფიზიკაში ხდება, რომელიც უმალ „არარას“ იწამებს, უმალ ეშმაკს აღიარებს, ვიდრე „სინამდვილეს“? ხომ არ გუგუნებს რისხვისა და განადგურების ძლევამოსილი ბანი მთელ თქვენს კონტრაპუნქტულ ვოკალურ ხელოვნებასა და მაცთუნებელ ბგერათა ქვეშ, შლეგური სიმტკიცე წინააღმდეგ ყველაფრისა, რაც არის „ახლა“, ნება, რომელიც უკვე არც ისე შორსაა პრაქტიკული ნიჰილიზმისგან და თითქოს ამბობს: „უმჯობესია, არაფერი იყოს ჭეშმარიტი, ვიდრე დავუშვათ, რომ თქვენ ხართ მართალი, რომ თქვენი ჭეშმარიტება იქნა გამართლებული!“ განიხსენით ყურნი, ბატონო პესიმისტო და ხელოვნების თაყვანისმცემელო, და თავად მოუსმინეთ ერთადერთ პასაჟს თქვენი წიგნისა, პასაჟს ურჩხულთა მომსვრელების შესახებ, რაც ისევე მაცთუნებლად უნდა ჟღერდეს ახალგაზრდა გულებისა და ყურებისთვის, როგორც მეთაგურის განთქმული სიმღერა. ნუთუ ეს არ არის 1830 წლის რომანტიკოსის ნამდვილი და ჭეშმარიტი აღიარება 1850 წლის პესიმიზმის ნიღაბქვეშ? მის უკან ხომ უკვე გაისმის პრელუდია და ჩვეული რომანტიკული ფინალი – განხეთქილება, მსხვრევა, დაბრუნება და პირქვე დამხობა ძველი რწმენის, ძველი ღმერთის წინაშე… და ნუთუ თქვენი პესიმისტური წიგნი თავად არ წარმოადგენს ანტიელინურობისა და რომანტიზმის ნამსხვრევს, რაღაცას თავად „იმდენადვე მათრობელას, რამდენადაც გონების დამბინდველს“, ნარკოტიკს ნებისმიერ შემთხვევაში, თითქოს ერთგვარ მსგავსებას მუსიკისა, გერმანული მუსიკის? მოდით მოვისმინოთ:

„წარმოვიდგინოთ მზარდი თაობა ამ უშიშარი მზერით, ამ ჰეროიკული სწრაფვით ჯოჯოხეთურისაკენ, წარმოვიდგინოთ დრაკონის მომსვრელთა თამამი სვლა და ამაყი გამბედაობა, რომლითაც ისინი ზურგს აქცევენ ოპტიმიზმის ყველა ძალასუსტ დოქტრინას, რათა სრულად და მთლიანად „შეუპოვრად ვიცხოვროთ“: ნუთუ აუცილებლობას არ წარმოადგენს, რომ ამ კულტურის ტრაგიკულმა ადამიანმა, სიმკაცრისა და საშინელებისკენ თვითაღზრდისთვის, ახალი ხელოვნება ისურვოს, მეტაფიზიკური ნუგეშის ხელოვნება, ტრაგედია, ვითარცა მისი საკუთარი ელენე ტროელი და ფაუსტთან ერთად წამოიძახოს:

და ნუთუ მე ჩემი ძალით არ უნდა ვუხმო
ცხოვრების მარად და ერთიან ხატს?“

„ნუთუ აუცილებლობას არ წარმოადგენს?“… არა, სამგზის არა, ო, ახალგაზრდა რომანტიკოსებო, ეს არ უნდა წარმოადგენდეს აუცილებლობას! მაგრამ სავსებით სავარაუდოა, რომ თქვენ ასე დაასრულებთ, ანუ „ნუგეშცემულები“, როგორც წერია, მიუხედავად სიმკაცრისა და საშინელებისკენ თვითაღზრდისა, „მეტაფიზიკურად ნუგეშცემულები“, ერთი სიტყვით, ისე, როგორც რომანტიკოსები ასრულებენ, ქრისტიანებად… არა! ჯერხნობით ამქვეყნიური ნუგეშის ხელოვნება ისწავლეთ, – ისწავლეთ სიცილი, ჩემო ახალგაზრდა მეგობრებო, თუკი ნებისმიერ ფასად გსურთ პესიმისტებად დარჩეთ; შესაძლოა ამის შემდეგ თქვენ, მოღიმარნი, როდესმე ჯანდაბისკენ მოისვრით მთელ მეტაფიზიკურ ნუგეშისცემას – პირველ რიგში კი მთელ მეტაფიზიკას! ან იმ დიონისური ურჩხულის სიტყვებით რომ ვთქვათ, რომელსაც ზარატუსტრა ჰქვია:

„ზე გაქვნდნენ გულნი, ძმანო, ზე! უფრო მაღლა! და ნუ დაივიწყებთ ფეხებსაც. ასწიეთ თქვენი ფეხებიც, თქვენ, მარდო მროკავნო, და უკეთესი: ყირამალაც დადექით!

ეს გვირგვინი მცინარისა, ეს ვარდის გვირგვინი: მე თვით დავიდგი თავს ეს გვირგვინი, მე თვით ვცან ღვთაებრივად ჩემი სიცილი. ამისათვის დღეს საკმაოდ ძლიერი არავინ მინახავს.

ზარატუსტრა მოცეკვავე, ზარატუსტრა მსუბუქი, რომელი ფრთებსა შლის, მზა გასაფრენად, ყველა ფრინველთ რომ თვალს უშვრება, მზა და მარდი, ნეტარ მსუბუქ-მარდი: –

ზარატუსტრა მისანი, ზარატუსტრა მომცინარი, არა მოუთმენარი, არა შეუწყნარებელი, რომელს ხტომა უყვარს და გვერდზე ხტომა; მე თვით დავიდგი ესე გვირგვინი.

ეს გვირგვინი მოცინარისა, ეს გვირგვინი ვარდებისა: თქვენ გესვრით ამ გვირგვინს, ჩემო ძმებო! მე ღვთაებრივად ვაღიარე სიცილი; თქვენ, მაღალნო ადამიანნო, ისწავეთ სიცილი!

„ესე იტყოდა ზარატუსტრა“, მეოთხე ნაწილი.

სილს-მარია, ზემო ენგადინი, 1886 წლის აგვისტო