თანამედროვე კულტურის საგანგებო ხასიათი

ამონარიდი გახლავთ ერთ-ერთი თავი პაულ ტილიხის წიგნიდან: „კულტურის თეოლოგია“.

ჩვენი დღევანდელი კულტურა ერთი წამყვანი მოძრაობისა და ამ მოძრაობის წინააღმდეგ მომართული მზარდი პროტესტის ტერმინოლოგიით უნდა იყოს აღწერილი. ამ გაბატონებული მოძრაობის სულისკვეთება ინდუსტრიული საზოგადოების სულისკვეთება გახლავთ, ხოლო პროტესტის სულისკვეთება ადამიანის დღევანდელი ტრაგიკული მდგომარეობის ეგზისტენციური ანალიზის სულისკვეთებაა. ჩვენი ცხოვრების სტილი – XVIII-XIX საუკუნეებში ჩამოყალიბებული და დღემდე არსებული – ინდუსტრიული საზოგადოების ჯერაც უდრეკ სულიერ ძალას გამოხატავს. აზროვნების, ცხოვრებისა და მხატვრული გამოხატვის ეს სტილი არაერთხელ გამხდარა ანალიზის საგანი. ამ სტილის ანალიზის ერთ-ერთი სირთულე მისი დინამიკური ხასიათი, მუდმივი ცვალებადობა და ის ზეგავლენაა, რომელიც პროტესტის მოძრაობამ უკვე მოახდინა მასზე. მიუხედავად ამისა, საშუალება გვაქვს, გამოწვლილვით გავარჩიოთ ინდუსტრიული საზოგადოების ადამიანის ორი უმნიშვნელოვანესი დახასიათება.

პირველი მათგანია ადამიანის საქმიანობის კონცენტრირებულობა მისი სამყაროს (მათ შორის – საკუთარი თავის) მეთოდურ შესწავლასა და ტექნიკურ გარდაქმნაზე, რის შედეგადაც ადამიანის სინამდვილესთან პირისპირ შეხვედრისას ეს სინამდვილე სიღრმეს კარგავს. მან დაკარგა შინაგანი ტრანსცენდენტულობა ან, თუკი სხვა მეტაფორას მოვიშველიებთ, მარადისობის წინაშე თავისი გამჭვირვალობა. საბოლოო ურთიერთკავშირთა სისტემა, რასაც სამყაროს ვუწოდებთ, თვითკმარი გახდა. ის გამოთვლებსა და მართვას ექვემდებარება და ადამიანს ძალუძს, ის თავისი სურვილისა და მოთხოვნილების მიხედვით გააუმჯობესოს. XVIII საუკუნის დასაწყისიდან მოყოლებული, ღმერთი ადამიანის საქმიანობის ძალური ველის ფარგლებს გარეთ აღმოჩნდა. ის სამყაროს გვერდით იქნა მოქცეული ისე, რომ მის ცხოვრებაში ჩარევის უფლება ჩამოერთვა, რადგან ნებისმიერი ჩარევა ხელს შეუშლიდა ადამიანის ტექნიკურ და საქმიან გათვლებს. შედეგად ღმერთი ზედმეტი აღმოჩნდა, ადამიანი კი სამყაროს ბატონ-პატრონად იქცა. ამ ვითარებამ ინდუსტრიული საზოგადოების მეორე სახე განაპირობა.

საკუთარი დანიშნულების განსახორციელებლად ადამიანი იმის ანალოგიურ შემოქმედებით ძალებს უნდა ფლობდეს, რომლებიც მანამდე ღმერთს მიეწერებოდა; შესაბამისად, შემოქმედების უნარი ადამიანის დამახასიათებელ ნიშნად უნდა იქცეს. ამასთან, გათვალისწინებული არ არის კონფლიქტი ადამიანის განმსაზღვრელ არსსა და იმას შორის, რადაც ის სინამდვილეში გვევლინება, ვგულისხმობთ მის გაუცხოებას ან, ტრადიციულად თუ ვიტყვით, დაცემულობის მდგომარეობას. ადრეული ინდუსტრიული საზოგადოების ეპოქაში სიკვდილი და დანაშაული ქადაგებებიდანაც კი ქრება. მათი აღიარება დაბრკოლებას შეუქმნიდა ადამიანის მიერ ბუნების დაპყრობას როგორც თავის გარშემო, ისე საკუთარ თავშიც. ადამიანს აქვს ნაკლოვანებები, მაგრამ არ გააჩნია ცოდვა და, ცხადია, არც ზოგადადამიანური ცოდვილობა არსებობს. მონური ნება, რომელზედაც რეფორმაცია ლაპარაკობს, დემონური ძალები, რომელთა საკითხიც ახალი აღთქმისათვის ცენტრალურია, ნგრევის სტრუქტურები პირად თუ საზოგადოებრივ ცხოვრებაში – ამ ყოველივეზე ან თვალს ხუჭავენ, ან უარყოფენ. განათლებას ძალუძს, ადამიანთა უმრავლესობა წარმოებისა და მოხმარების სისტემის მოთხოვნებს მოარგოს, ამიტომაც ადამიანის რეალური მდგომარეობა მცდარად მიიჩნევა მის არსებით მდგომარეობად, მისი მდგომარეობა კი საკუთარი შესაძლებლობების სულ უფრო სრული რეალიზაციის პროცესად წარმოჩინდება.

ეს მართებულად ითვლება არა მხოლოდ ადამიანთან, როგორც ინდივიდთან, პიროვნებასთან მიმართებით, არამედ ადამიანთა მთლიანობასთან მიმართებითაც. სივრცისა და დროის მეცნიერული და ტექნიკური დაპყრობა განიხილება, როგორც გზა კაცობრიობის ერთობისაკენ. ისტორიის დემონური სტრუქტურები, ძალაუფლების კონფლიქტები ცხოვრების ნებისმიერ რეალურ გამოვლინებაში მხოლოდ და მხოლოდ დროებით დაბრკოლებებად მიიჩნევა. უარყოფილია მათი ტრაგიკული და გარდუვალი ხასიათი. ისევე, როგორც სამყარო ჩაენაცვლა ღმერთს, როგორც სამყაროს ცენტრში მოქცეული ადამიანი ჩაენაცვლა ქრისტეს, ცათა სასუფევლის მოლოდინიც ისტორიის ფარგლებში მშვიდობისა და სამართლიანობის დამკვიდრების მოლოდინმა შეცვალა. როგორც ღვთიურში, ისე დემონურში სიღრმის განზომილება იკარგება. ასეთია ინდუსტრიული საზოგადოების სულისკვეთება, რომელიც მის ქმნილებათა სტილშია აღბეჭდილი.

ამ ვითარებისადმი ეკლესიების დამოკიდებულება წინააღმდეგობრივი გახლდათ. ისინი გარკვეულწილად თავს იცავდნენ, ამტკიცებდნენ რა წარსულის ტრადიციებს მოძღვრებაში, კულტსა და ცხოვრებაში. მაგრამ ამასთან სწორედ იმ ინდუსტრიული სულისკვეთების მიერ შექმნილ კატეგორიებს იყენებდნენ, რომლებსაც ებრძოდნენ. ყოფიერების სიღრმის გამომხატველი სიმბოლოები ყოველდღიური, ორგანზომილებიანი გამოცდილების დონემდე ჩამოაქვეითეს. მათ სიტყვასიტყვით განმარტავდნენ და მათ მნიშვნელობაზე კამათობდნენ, ამასთან, ზებუნებრივის სფეროს ბუნებრივის სფეროზე მაღლა განათავსებდნენ. მაგრამ სუპრანატურალიზმი სხვა არაფერია, თუ არა ამობრუნებული ნატურალიზმი, და პირიქით. ისინი ერთი მეორეს ებრძვიან და, ამასთან, ერთი მეორის საყრდენს შეადგენენ. ვერც ერთი მათგანი საკუთარი ანტიპოდის გარეშე ვერ იარსებებს.

ტრადიციის ამგვარი დაცვის შეუძლებლობამ ეკლესიები აიძულა, ინდუსტრიულ საზოგადოებაზე სხვაგვარი რეაგირება მოეხდინა. მათ ახალი ვითარება მიიღეს და მასზე მორგებას ტრადიციული სიმბოლოების თანამედროვე ტერმინებით რეინტერპრეტაციის ხარჯზე შეეცადნენ. ესაა გამართლება და დამსახურებაც კი იმ მიმართულებისა, რომელსაც დღეს „ლიბერალურ თეოლოგიას“ ვუწოდებთ. მაგრამ აქვე აუცილებელია შევნიშნოთ, რომ ღვთისა და ადამიანის ღვთისმეტყველურ წვდომაში ლიბერალურ თეოლოგიას ძვირად დაუჯდა თანამედროვე პირობებზე მორგება: მან დაკარგა ცნობა ახალი სინამდვილის შესახებ, ამ ცნობის დამცველმა სუპრანატურალისტებმა კი მისი შენარჩუნება შეძლეს. ინდუსტრიული საზოგადოების სულისკვეთებაზე ეკლესიათა რეაგირების ორივე მეთოდი არადამაკმაყოფილებელი აღმოჩნდა.

იმ დროს, როდესაც ნატურალიზმი და სუპრანატურალიზმი, ლიბერალიზმი და ორთოდოქსია გაუბედავ ომს აწარმოებდნენ, ისტორიულმა განგებამ რელიგიის თანამედროვე კულტურასთან მიმართების სრულებით სხვა გზა მოამზადა. ეს მომზადება ინდუსტრიული ცივილიზაციის წიაღში ხდებოდა ზოგჯერ სწორედ იმ ხალხის მიერ, მის უკიდურესად ანტირელიგიურ გამოვლინებას რომ წარმოადგენდნენ. ვგულისხმობ ეგზისტენციალიზმის სახელით ცნობილ ფართო მოძრაობას, რომელიც პასკალით დაიწყო, XIX საუკუნის რამდენიმე წინასწარმეტყველი მოაზროვნის მიერ გაგრძელდა და საბოლოო გამარჯვებას XX საუკუნეში მიაღწია.
ეგზისტენციალიზმი, მაქსიმალურად ფართო გაგებით, ინდუსტრიული საზოგადოების წინააღმდეგ მომართული პროტესტია, ამავე საზოგადოების ფარგლებში რომ ჩაისახა. ეს პროტესტი ჩვენი საზოგადოების წარმოებისა და მოხმარების სისტემაში ადამიანის მდგომარეობის წინააღმდეგაა მიმართული. ადამიანი საკუთარი სამყაროსა და საკუთარი თავის ბატონ-პატრონად ითვლება. მაგრამ რეალურად ის მის მიერვე შექმნილი სინამდვილის ნაწილად იქცა, ობიექტად სხვა ობიექტებს შორის, ნივთად სხვა ნივთთა შორის, ჭანჭიკად სამყაროს მანქანაში, რომელსაც უნდა მიერგოს, რათა ამ მანქანამ არ გაანადგუროს. მაგრამ ეს მორგება ადამიანს იმ მიზნების მისაღწევ საშუალებად აქცევს, რომლებიც, როგორც შემდეგ აღმოჩნდება, თვითონაც საშუალებებს წარმოადგენენ, საბოლოო მიზანი კი არ გააჩნიათ. საზოგადოებაში ადამიანის ამ ტრაგიკული მდგომარეობის შედეგად მივიღეთ სიცარიელე, საზრისისაგან დაცლილობა, დეჰუმანიზაცია და გაუცხოება. სინამდვილემ ადამიანისათვის აზრი დაკარგა. სინამდვილე მისი ჩვეული, ყოველდღიური ფორმებითა და სტრუქტურებით, არაფრის მთქმელი გახდა მისთვის.

ამ მდგომარეობიდან ერთ-ერთი გამოსავალი ის გახლავთ, ადამიანი სინამდვილის ნაწილით შემოიფარგლოს და საკუთარ ციხესიმაგრეში სამყაროს შემოჭრისაგან თავი დაიცვას. ეს ნევროზული საშუალებაა, რომელიც ფსიქოტურად იქცევა, თუკი სინამდვილე სრულებით ქრება. ამასთან, ხდება კულტურის მოთხოვნებისადმი დამორჩილება და საზრისთან დაკავშირებული საკითხის ჩახშობა. მაგრამ ზოგიერთს ჰყოფნის ძალა საამისოდ, რათა მამაცურად იტვირთოს შიში და საზრისის არარსებობა და შემოქმედებითად იცხოვროს, კულტურის ნაწარმოებებში კი ჩვენი დროის ყველაზე ნატიფ ადამიანთა ტრაგიკული მდგომარეობა გამოხატოს. სწორედ ამ გზამ გვაჩუქა XX საუკუნის პირველი ნახევრის მხატვრული თუ ფილოსოფიური ნაწარმოებები, თანამედროვე კულტურის დესტრუქციულ ტენდენციებს მხატვრულად რომ გამოხატავენ. სახვითი ხელოვნების, მუსიკის, პოეზიის, პროზის, არქიტექტურის, ბალეტის, ფილოსოფიის დიდი ნაწარმოებები თავიანთი სტილით არარასთან შეხვედრასაც ასახავენ და ამგვარი შეხვედრისა და მისი შემოქმედებითად ათვისებისათვის აუცილებელ ძალასაც. ამგვარი გასაღების გარეშე თანამედროვე კულტურა ჩვენთვის დახშულ კარს მიღმა დარჩება. ამ გასაღების მეშვეობით კი შესაძლებელია ჩავწვდეთ მას, როგორც თანამედროვე სამყაროში და, საერთოდ, სამყაროში ადამიანის ტრაგიკული მდგომარეობის გაცხადებას. ეს თანამედროვე კულტურაში პროტესტის ელემენტს თეოლოგიურ მნიშვნელობას სძენს.

Scroll to Top