ერიხ ფრომი – ფსიქოლოგი, ფილოსოფოსი, ფსიქოანალიტიკოსი, ფრანკფურტის სკოლის წარმომადგენელი, ნეოფროიდიზმის ერთ-ერთი ფუძემდებელი.
ამონარიდი გახლავთ ერთ-ერთი თავი ერიხ ფრომის წიგნიდან – „ადამიანის სული“.
მითი ოიდიპოსის შესახებ იძლევა შესანიშნავ შესაძლებლობას გავეცნოთ იმას, თუ როგორ ხსნიდა ფროიდი მითებს და ამასთანავე გვეძლევა შესაძლებლობა დავინახოთ სხვაგვარი მიდგომა, რომლის თანახმადაც ამ მითში მთავარია არა სექსუალური მხარე, არამედ ძალაუფლებისადმი დამოკიდებულება – ერთ-ერთი ფუნდამენტური ასპექტი პიროვნებათაშორისი ურთიერთობების.
ამ მაგალითზე შეიძლება, აგრეთვე, თვალი მივადევნოთ მითის ცხადი შინაარსის ფორმირებისდა მიხედვით თუ როგორ იცვლებოდა და მახინჯდებოდა მოწმობა ძველი სოციალური ფორმებისა და იდეების შესახებ.
ფროიდი წერს: „თუკი მაინც „ოიდიპოს მეფე“ ანტიკურ ბერძენზე არანაკლებ აღელვებს თანამედროვე ადამიანს, მაშინ მიზეზი ბერძნული ტრაგედიის ამ მნიშვნელობისა ბედისწერასა და ადამიანურ ნებისყოფას შორის წინააღმდეგობების ასახვაში კი არაა, არამედ თვით თემის თავისებურებაში, რომლის ნიადაგზეც გამოიხატება ეს წინააღმდეგობა. ჩვენს სულში, აშკარაა, არის ხმა, რომელიც მზადაა აღიაროს „ოიდიპოსში“ დაუძლეველი ბედისწერის ნება. ასეთი მომენტი ნამდვილად მოიპოვება თვით ოიდიპოს მეფის ისტორიაში. მისი ბედი გვიტაცებს იმიტომ, რომ იგი შეიძლებოდა გამხდარიყო ჩვენი ბედი, ვინაიდან ორაკულმა ჩვენს დაბადებამდე მოგვამარაგა იმგვარივე წყევლა-კრულვით, როგორც ოიდიპოსი. ჩვენ ყველას, შესაძლებელია, ბედმა გვარგუნა მივმართოთ ჩვენი პირველი სექსუალური გრძნობა დედისკენ და პირველი სიძულვილი და ძალმომრეობის სურვილი მამისაკენ; ამაში ჩვენი სიზმრები გვარწმუნებენ. ოიდიპოს მეფე, რომელმაც მოკლა მამა – ლაიოსი და იქორწინა საკუთარ დედაზე – იოკასტეზე, წარმოადგენს მხოლოდ ჩვენი ბავშვობის სურვილის განხორციელებას. მაგრამ ჩვენ უფრო ბედნიერებმა, ვიდრე ისაა, შევძელით მოგვეწყვიტა ჩვენი სექსუალური გრძნობა დედისაგან და დაგვევიწყებინა ჩვენი ეჭვიანობა მამისადმი. ადამიანი, ამგვარი პირველყოფილი ბავშვური სურვილის განმხორციელებელი, გვინერგავს ძრწოლასა და შიშს, ჩვენ განვერიდებით მას მოცილების პროცესის მთელი ძალით, რომელსაც ბავშვობიდანვე გამოივლიან ეს სურვილები ჩვენს სულში. ოიდიპოსის დანაშაულის გაშუქებით პოეტს მივყავართ ჩვენი „მეს“ შეცნობისაკენ, რომელშიც ჯერ კიდევ ირხევიან იგივე იმპულსები, თუმცა ჩახშობილი სახით. ქორო მღერის:
. . . აი, შეხედეთ, ოიდიპოსი,
ვინც ცნობილი გამოცანების შესძლო ამოხსნა,
და ვინც თებეში პირველი იყო და უდიდესი,
და ვისაც შურით ჭვრეტდნენ ყველანი.
ავბედობათა რა აუწერელ უფსკრულში არის
დანთქმული ახლა.22
და ეს ანტითეზა, ეს გაფრთხილება, გულში გვხვდება და ჩვენ ღირსებას შელახავს, ჩვენსას, ასეთი დიდი, გონიერი და ძლევამოსილი რომ გვეჩვენება საკუთარი თავი. ოიდიპოსის მსგავსად ჩვენ ვცხოვრობთ ბუნებისაგან თავსმოხვეული მორალსაწინააღმდეგო სურვილების შეუცნობლად, ხოლო მათი შეცნობისას ყველა ჩვენთაგანი განვარიდებთ ჩვენს მზერას ჩვენი ბავშვობის ეპიზოდებისაგან.“23
ოიდიპოსის კომპლექსის კონცეფცია, რომელიც ასე კარგად წარმოგვიდგინა ფროიდმა, იქცა მისი ფსიქოლოგიური თეორიის ერთ-ერთ ქვაკუთხედად. ფროიდი მიიჩნევდა, რომ ეს კონცეფცია გასაღებია რელიგიის და მორალის ისტორიისა და ევოლუციის გაგებისათვის. იგი დარწმუნებული იყო, რომ სწორედ ეს კომპლექსი წარმოადგენს ბავშვის განვითარების ძირითად მექანიზმს და ამტკიცებდა, რომ ოიდიპოსის კომპლექსი წარმოადგენს ფსიქიკაში პათოლოგიის განვითარების მიზეზს და ნევროზის ფორმირების საფუძველს.
ფროიდს, ოიდიპოსის შესახებ მითზე ლაპარაკისას, მხედველობაში აქვს ის ვერსია, რომელიც გადმოცემულია სოფოკლეს ტრაგედიაში – „ოიდიპოს მეფე“. მასში მოთხრობილია თუ როგორ უწინასწარმეტყველა ორაკულმა თებეს მეფეს – ლაიოსს და მის ცოლს – იოკასტეს, რომ თუკი მათ ვაჟიშვილი ეყოლებოდათ, იგი გახდებოდა მამის მკვლელი და ქმარი საკუთარი დედის. როდესაც დაიბადა ვაჟი – იოდიპოსი, იოკასტემ, რათა თავიდან აეცილებია ასრულება წინასწარმეტყველებისა, გადაწყვიტა ბალღის მოკვლა. იგი ოიდიპოსს აძლევს მწყემსს, რომელმაც ტყეში უნდა დააგდოს ფეხებგაჩხვლეტილი ჩვილი, რათა დაიღუპოს. მაგრამ მწყემსს შეებრალა ბავშვი და იგი კორინთოს მეფის სამსახურში მყოფ ადამიანს გადასცა, მან კი თავის მხრივ ბავშვი თავის მბრძანებელს მისცა. მეფე იშვილებს ბიჭუნას; ჭაბუკი უფლისწული იზრდება კორინთოში და არ იცის რომ არაა ღვიძლი შვილი მეფისა. დელფოსის ორაკული ოიდიპოსს უწინასწარმეტყველებს, რომ მას ბედმა არგუნა მამის მოკვლა და თავისი დედის ქმრობა. ოიდიპოსი, სურს რა თავიდან აიცილოს ეს ხვედრი, გადაწყვეტს აღარასოდეს არ დაუბრუნდეს იმათ, ვისაც თავის მშობლებად მიიჩნევდა. გზაზე, დელფოსიდან მომავალი, ჩაებმება ოთხთვალით მიმავალ მოხუცთან ცხარე კამათში, კარგავს თავშეკავებულობას და დაეჭვების გარეშე კლავს მოხუცს, საკუთარ მამას – თებეს მეფეს და მის მსახურს.
ხანგრძლივი ხეტიალის შემდეგ იგი თებეში მოხვდება. იქ სფინქსი – ურჩხული დაბინავებულა, რომელიც ქალაქის ყმაწვილებსა და ქალწულებს ყლაპავს: იგი შეწყვეტს თებელთა განადგურებას მხოლოდ მაშინ, თუკი ვინმე გამოიცნობს მის გამოცანას. გამოცანა ასეთია: „ვინ დადის პირველად ოთხ ფეხზე, შემდეგ ორზე და ბოლოს სამზე?“ მას, ვინც გამოიცნობს ამ გამოცანას და გაათავისუფლებს ქალაქს სფინქსისაგან, პირობას აძლევენ, რომ გახდიან თებეს მეფედ და ცოლად მისცემენ ყოფილი მეფის ქვრივს. ოიდიპოსმა გადაწყვიტა ბედი ეცადა და მიაგნო პასუხს – ადამიანი: როცა ის პატარაა ოთხფეხზე დაფოფხავს, მოზრდილი ორ ფეხზე დადის, ხოლო როცა მოხუცდება – სამზე (ჯოხით). სფინქსი ზღვაში ვარდება, ქალაქი დახსნილია გაჭირვებისაგან, ხოლო ოიდიპოსი ხდება მეფე და ქმარი იოკასტესი – თავისი დედის.
ოიდიპოსი წარმატებით განაგებდა თებეს, მაგრამ გარკვეული დროის შემდეგ ქალაქს თავს დაატყდა შავი ჭირი, რომლისგანაც ბევრი ადამიანი მოკვდა. წინასწარმეტყველი ტირესიასი აცხადებს, რომ შავი ჭირი ესაა ოიდიპოსის მიერ ჩადენილი – მამისმკვლელობა და სისხლის აღრევა – ორმაგი დანაშაულისათვის სასჯელი. ოიდიპოსი შეუპოვრად ცდილობს უარყოს წინასწარმეტყველის სიტყვები, მაგრამ რწმუნდება რა, რომ ის მართალს ამბობს, თავს დაიბრმავებს, ხოლო იოკასტე თავს იკლავს. ტრაგედია მთავრდება იმით, რომ ოიდიპოსი დასჯილია იმ დანაშაულისათვის, რომელიც მან ჩაიდინა უცოდნელობით და მიუხედავად იმისა, რომ შეგნებულად ცდილობდა მისგან თავის არიდებას.
მართალია კი ფროიდი, მიიჩნევს რა, რომ ეს მითი ადასტურებს მის თვალსაზრისს, რომ ქვეცნობიერად ინცესტუალური გულის წადილი და როგორც შედეგი – საძულველი მამა – მეტოქისადმი დამახასიათებელია მამრობითი სქესის ყველა ბავშვისათვის? იქმნება შთაბეჭდილება, რომ მითი ნამდვილად ადასტურებს ფროიდის თეორიას, ასე რომ სახელწოდება „ოიდიპოსის კომპლექსი“ სავსებით გამართლებულია.
მაგრამ უფრო ღრმა განხილვისას წარმოიშვება რიგი კითხვებისა, რომლებიც იწვევს ეჭვის შეტანას ამგვარი წარმოდგენის სიმართლეში. უპირველეს ყოვლისა, დაისმის კითხვა: თუკი ფროიდი სწორად ხსნის მითს, მაშინ იქ ნათქვამი უნდა იყოს, რომ ოიდიპოსი შეხვდა იოკასტეს, არ იცოდა რომ ეს მისი დედაა, შეიყვარა იგი და მოკლა მამა, თანაც ეჭვგარეშე, რომ ეს მისი მამაა. მაგრამ მითიდან სრულიადაც არ გამომდინარეობს, რომ იოკასტემ მიიზიდა ოიდიპოსი და მან იგი შეიყვარა. ერთადერთი მიზეზი ქორწინებისა, რაც მკაფიოდ ჩანს მითიდან, – იმაშია, რომ ოიდიპოსს მისცეს იოკასტე ტახტთან ერთად. როგორ უნდა მომხდარიყო, რომ მითში, რომლის ცენტრალური თემა დედასა და ვაჟიშვილს შორის ინცესტუალური ურთიერთობაა, სრულიად არ არის ერთმანეთის მიმართ ლტოლვის ელემენტი? ეს კითხვა განსაკუთრებულ წონას იძენს, თუკი გავითვალისწინებთ, რომ უფრო ადრეულ ვარიანტებში დაქორწინება დედაზე ნახსენებია მხოლოდ ერთ ავტორთან – ნიკოლოზ დამასკელთან, რომლის ვერსია, როგორც კარლ რობერტი მიიჩნევს, მომდინარეობს შედარებით ახალი წყაროდან.24
შემდეგ ოიდიპოსი აღწერილია როგორც მამაცი და ბრძენი გმირი, რომელიც თებეს კეთილისმყოფელი გახდა. რატომაა წარმოდგენილი იგივე ოიდიპოსი, როგორც ადამიანი, იმდროისათვის საშინელი დანაშაულის ჩამდენად? ამ კითხვაზე პასუხისას, ზოგიერთი ავტორი მიუთითებდა, რომ ძველ საბერძნეთში ტრაგედიის კონცეფცია მდგომარეობს სწორედ იმაში, რომ ძლიერი და ხელისუფლების მფლობელი გმირები განიცდიან ბედისწერის დარტყმებს. გასარკვევი რჩება, საკმარისია კი ამგვარი არგუმენტი თუ შეიძლება დავეყრდნოთ სხვა წარმოდგენებს და გამოვნახოთ უფრო შესაფერისი პასუხი?
ჩვენ ვერ შევძლებთ გარკვევით ვუპასუხოთ ამ კითხვებს, თუკი მხოლოდ ამ ტრაგედიას განვიხილავთ და არ მივუბრუნდებით ტრილოგიის ორ ნაწილს: „ოიდიპოსი კოლონოსში“ და „ანტიგონეს“. თუმცა, უკვე ახლავე შეიძლება ჰიპოთეზის ფორმულირება: ეს მითი შეიძლება გაგებულ იქნას არა როგორც სიმბოლო დედასა და ვაჟიშვილს შორის სისხლის აღრევითი სიყვარულისა, არამედ როგორც სიმბოლო პატრიარქალურ ოჯახში მამის ნება-სურვილის წინააღმდეგ აჯანყებული ვაჟის პროტესტისა; ოიდიპოსისა და იოკასტეს ქორწინება მხოლოდ მეორადი ელემენტია, იგი ერთ-ერთი სიმბოლოა ვაჟიშვილის გამარჯვებისა, რომელიც იკავებს მამის ადგილს და ამასთანავე მოიპოვებს მის ყველა პრივილეგიას.
რამდენად სწორია ეს ჰიპოთეზა შეიძლება შემოწმდეს ოიდიპოსის შესახებ მთელი მითის გაანალიზებით, განსაკუთრებით, თუ როგორაა ის წარმოდგენილი სოფოკლეს მიერ ტრილოგიის ორ სხვა ნაწილში – „ოიდიპოსი კოლონსში“ და „ანტიგონე“.
ტრაგედიაში – „ოიდიპოსი კოლონსში“ ოიდიპოსს ჩვენ ვხედავთ, სიკვდილამდე ცოტა ადრე, ევმენიდების ჭალაში, ათენის ახლოს. უსინათლო ოიდიპოსი ერთხანს აგრძელებს თებეში ცხოვრებას, სადაც ახლა კრეონტი – მისი ბიძაა მმართველი, რომელმაც იგი ქალაქიდან გააძევა. ოიდიპოსის ორი ქალიშვილი – ანტიგონე და ისმენე თან გაჰყვნენ მამას დევნილობაში, ხოლო მისმა ვაჟიშვილებმა ეტეოკლემ და პოლინიკემ უარი თქვეს დახმარებოდნენ უსინათლო მამას. ოიდიპოსის გაძევების შემდეგ ძმებმა დაიწყეს ტახტისთვის ბრძოლა. გაიმარჯვა ეტეოკლემ, მაგრამ პოლინიკემ არ მოისურვა დათმობა და შეეცადა, მიიღო რა დახმარება გარედან, ქალაქის დაპყრობას და ძმისაგან ხელისუფლების გამოგლეჯას. იგი მიმართავს მამას, თხოვს მას პატიებასა და დახმარებას. მაგრამ ოიდიპოსი ულმობელია თავის სიძულვილში. მიუხედავად პოლინიკესა და ძმის დასაცავად ანტიგონეს მუდარისა, იგი უარს ამბობს მის პატიებაზე. აი, მისი უკანასკნელი სიტყვები, მიმართული ვაჟიშვილისადმი:
შენ კი, ო, განვედ, საძულველო, შენ არ გყავს მამა,
უბოროტესო ბოროტთაგან, მუდამ თან გდევდეს
წყევლა, რომელსაც მე აღვავლენ:
არცთუ მშობელიმიწა დაიპყრო შენი შუბით
და არც ოდესმე უკან დაბრუნდე შენს არგოსში,
დაე, შენივე ძმის ხელით მოკვდე
და თვით მოკლა, ვინც გაგაძევა.
აგრე გწყევლი და ტარტაროსის მზარავ ნათესავს
ერებოსს ვუხმობ შენც თავისთან დაგიდოს ბინა.
ამ ქალღმერთებსაც ვღაღადებ და
არესსაც ვუხმობ,
არესს, თქვენს შორის საშინელი
შუღლის ჩამომგდებს.
ხომ მოისმინე, მაშ, გამშორდი და მოახსენე,
ყველა კადმოსელს და შენდამი ესოდენ ერთგულ
იმ შენს მეგობრებს, თუ რად მისცა ოიდიპოსმა
ასეთნაირი საბოძვარი თავის ვაჟკაცებს.
ტრაგედიაში „ანტიგონე“ ჩვენ ვხედავთ მამებისა და შვილების კიდევ ერთ კონფლიქტს, რომელიც ასევე ერთ-ერთ მთავარ თემას შეადგენს ტრაგედიისას. კრეონტს, რომელიც წარმოადგენს ავტორიტარულ საწყის სახელმწიფოსა და ოჯახში, უპირისპირდება ვაჟიშვილი – ჰემონი, რომელიც ბრალს დებს მამას ანტიგონესადმი სასტიკი, ულმობელი, დესპოტური დამოკიდებულებისათვის. ჰემონს სურს მოკლას მამა, მაგრამ ვერ ახერხებს ამას და თავს იკლავს.
ჩვენ ვხედავთ, რომ სამივე ტრაგედიის გამჭოლი თემაა: კონფლიქტი მამასა და ვაჟიშვილებს შორის, ტრაგედიაში „ოიდიპოს მეფე“ ოიდიპოსი კლავს მამას – ლაიოსს, რომელსაც სურდა ბალღობაში მისი დაღუპვა. ტრაგედიაში „ოიდიპოსი კოლონოსში“ ოიდიპოსი გადმოღვრის თავის საშინელ სიძულვილს ვაჟიშვილებისადმი, ხოლო „ანტიგონეში“ ჩვენ ვხედავთ ამგვარივე სიძულვილს კრეონტსა და ჰემონს შორის. არც ოიდიპოსის ვაჟიშვილებში დედასთან ურთიერთობაში, არც ჰემონისა და ევრიდიკეს დედასთან მიმართებაში, არ არსებობს სისხლის აღრევის პრობლემები. თუკი ტრაგედიას – „ოიდიპოს მეფე“ განვიხილავთ მთელი ტრილოგიის შუქზე, შესაძლებელი ხდება დაჯერება ვარაუდისა, რომ მისი ჭეშმარიტი აზრია – კონფლიქტი მამასა და ვაჟიშვილს შორის და არა სისხლის აღრევის პრობლემა.
ფროიდი ოიდიპოსსა და მამამისს შორის არსებულ ანტაგონიზმს ხსნის ოიდიპოსის ინცესტუალური მისწრაფებებით გაჩენილ ქვეცნობიერი მეტოქეობით. თუკი ჩვენ არ ვეთანხმებით ამ ახსნას, მაშინ წამოიჭრება კითხვა, სხვაგვარად როგორ უნდა აიხსნას ყველა ტრაგედიაში აღწერილი კონფლიქტი მამასა და ვაჟიშვილს შორის. ერთი პასუხი „ანტიგონეში“ გვეძლევა. კრეონტისადმი ჰემონის პროტესტის ფესვები – ვაჟიშვილისადმი კრეონტის დამოკიდებულების თავისებურებებშია. კრეონტი განასახიერებს მკაცრ ავტორიტარიზმს ოჯახსა და სახელმწიფოში, და სწორედ ამგვარი ტიპის ხელისუფლების წინააღმდეგ აღზდგება ჰემონი. ტრილოგიის ანალიზი გვიჩვენებს, რომ მისი მთავარი თემაა – ბრძოლა მამის ხელისუფლების წინააღმდეგ და რომ ამ ბრძოლის ფესვები ძევს შორეულ წარსულში, საზოგადოების მატრიარქარულ და პატრიარქალურ წყობილებებს შორის ბრძოლის ხანაში. ოიდიპოსი, ასევე ჰემონი და ანტიგონე არიან მატრიარქალური წყობილების წარმომადგენლები; ისინი გამოდიან იმგვარი საზოგადოებრივი და რელიგიური წყობის წინააღმდეგ, რომელიც დაფუძნებულია მამის – ლაიოსის ან კრეონტის ხელისუფლებასა და პრივილეგიებზე.
რამდენადაც ეს ახნა დაფუძნებულია ბახოფენის მიერ ბერძნული მითოლოგიის ანალიზზე, აუცილებელია მოკლედ გავაცნოთ მკითხველს მისი თეორიის ძირითადი დებულებები.
1861 წელს გამოქვეყნებულ ნაშრომში – „დედის სამართალი“ ბახოფენმა წამოაყენა ვარაუდი, რომ ისტორიის გარიჟრაჟზე სქესობრივი ურთიერთობები მოუწესრიგებელი იყო და ამიტომაც უდავო მხოლოდ დედის ხაზით ნათესაობა იყო; მხოლოდ დედის მიხედვით შეიძლებოდა სისხლისმიერი კავშირების მიკვლევა, დედა იყო მბრძანებელი და კანონმდებელი, იგი ბატონობდა გვარში და მთლიანად საზოგადოებაში. გააანალიზა რა ბერძნული და ძველ რომაული რელიგიური დოკუმენტები, ბახოფენი მივიდა დასკვნამდე, რომ ქალის მეთაურობა მჟღავნდებოდა არა მხოლოდ ოჯახისა და საზოგადოების მოწყობაში, არამედ რელიგიაშიც. მან აღმოაჩინა, რომ ოლიმპოს ღმერთებისადმი რწმენას წინ უძღოდა რელიგია, რომელშიც უმაღლესი ღვთაებები ქალღმერთები იყვნენ და განასახიერებდნენ დედას.
ბახოფენი მიიჩნევდა, რომ ხანგრძლივი ისტორიული განვითარების მსვლელობაში, მამაკაცებმა მოახერხეს ქალებზე გამარჯვება, მათი დამორჩილება და საზოგადოების იერარქიაში მმართველ ძალად გახდომა. ამგვარად დამყარებული პატრიარქალური წყობა ხასიათდება მონოგამიით (ყოველ შემთხვევაში ქალებისათვის მაინც), ოჯახში მამის ძალაუფლებით და მამაკაცის გაბატონებული როლით იერარქიულ საზოგადოებაში. პატრიარქალური კულტურის რელიგია შეესაბამებოდა საზოგადოების წყობას. დედა-ქალღმერთებს შეენაცვლენ მამრობითი სქესის ღმერთები; ისინი გახდნენ უმაღლესი მმართველები ადამიანზე, ზუსტად ისევე, როგორც მამა გახდა უმაღლესი მმართველ ოჯახში.
ბახოფენის მიერ ბერძნული მითების ახსნის ერთ-ერთი ყველაზე უფრო გასაოცარ და ნათელ მაგალითად შეიძლება გამოდგეს მისი ანალიზი ესქილეს „ორესტეასი“, ნაწარმოები, რომელშიაც, როგორც იგი მიიჩნევდა, სიმბოლოებშია წარმოდგენილი უკანასკნელი შებრძოლება დედა ღვთაბებესა და მამა-ღმერთებს შორის. კლიტემნესტრამ მოკლა თავისი ქმარი – აგამემნონი, რათა არ დაშორდეს თავის საყვარელს – ეგისთეს. ორესტემ, მისმა ვაჟიშვილმა, შური იძია მამის მოკვლისათვის და მოკლა დედა და მისი საყვარელი. ერინიები, მატრიარქარული საწყისისა და ძველი მატრიარქალურ ღვთაბეათა წარმომადგენლები, დევნიან ორესტეს და მოითხოვენ მის დასჯას, მაგრამ აპოლონი და ათენა (უკანასკნელი ქვეყანაზე გაჩნდა არა ქალიდან, არამედ ზევსის თავიდან), ახალი პატრიარქალური რელიგიის წარმომადგენლები, ორესტეს მხარეზე არიან. დავის ცენტრშია პატრიარქალური და მატრიარქალური რელიგიის პრინციპები. მატრიარქალურ სამყაროში არსებობს მხოლოდ ერთი წმინდა კავშირი – კავშირი დედასა და შვილს შორის და მაშასადამე დედის მკვლელობა ყველაზე საშინელი და მიუტევებელი დანაშაულია. პატრიარქალურ ურთიერთობათა თვალსაზრისით მამისადმი ვაჟიშვილების სიყვარული და პატივისცემა უმაღლესი მოვალეობაა და ამიტომაც მამის მკვლელობა უმძიმეს დანაშაულად მიიჩნევა. კლიტემნესტრას მიერ ქმრის მოკვლა უმძიმესი დანაშაულია პატრიარქალური ურთიერთობების თვალსაზრისით, ვინაიდან ქმარი ცოლზე უფრო მაღლა დგას, – მატრიარქალური პოზიციებიდან სხვაგვარად ფასდება, ვინაიდან „იგი არ იყო დაკავშირებული სისხლისმიერი კავშირებით მასთან ვინც მოკლა“. ერინიებს არ აღელვებთ ქმრის მოკვლა, რადგანაც მათთვის მნიშვნელობა აქვს მხოლოდ სისხლისმიერ კავშირებს და დედის წმინდანობას. მეორეს მხრივ, ოლიმპიელი ღმერთებისათვის დედის მოკვლა არაა დანაშაული თუკი ეს შურისძიებაა მამის მოკვლისათვის. ესქილეს ტრაგედიაში ორესტეს გაამართლებენ, მაგრამ პატრიარქალური საწყისის ეს გამარჯვება ნაწილობრივ შემსუბუქდება დამარცხებულ ქალღმერთებთან კომპრომისით. ისინი თანხმდებიან მიიღონ ახალი წესწყობილება და დაკმაყოფილდნენ მიწისა და ნაყოფირების მფარველი ქალღმერთების ნაკლებ მნიშვნელოვანი როლით.
ბახოფენმა დაგვანახა, რომ განსხვავება პატრიარქალურ და მატრიარქალურ წყობილებებს შორის გაცილებით ღრმაა, ვიდრე უბრალო სოციალური უპირატესობა კაცის ან ქალის, რომ აქ განსხვავებაა სოციალურ და ეთიკურ პრინციპებში. მატრიარქალურ კულტურაში მთავარია სისხლისმიერი კავშირები, კავშირი მიწასთან; მისთვის დამახასიათებელია ყველა ბუნებრივი მოვლენის პასიური აღქმა. პატრიარქალური საზოგადოებისათვის, პირიქით, დამახასიათებელია ადამიანის მიერ დადგენილი კანონების დაცვა, რაციონალური აზროვნების გაბატონება, ადამიანის სწრაფვა ძალის გამოყენებით შეცვალოს ბუნება. ამ მიმართულებით პატრიარქალური კულტურა გარკვეულწილად მატრიარქალურზე მაღლა დგას. მაგრამ სხვამხრივ მატრიარქალური წყობა მაღლა იდგა, ვიდრე გამარჯვებული პატრიარქალური. მატრიარქალური წყობილების თვალთახედვით ყველა ადამიანი თანასწორია, რადგან ყველანი დედების შვილებია და თითოეული მათგანი დედა-მიწის შვილია. დედას ერთნაირად და ყოველგვარი პირობის გარეშე უყვარს ყველა შვილი, უყვარს ისინი იმისათვის, რომ ყველა მისი შვილია და არა რაღაც განსაკუთრებული დამსახურებისათვის ან მიღწევისათვის; მატრიარქალურ კულტურაში ცხოვრების მიზანი ადამიანთა ბედნიერებაა და არაფერი ისე მნიშვნელოვანი და ღირებული არაა, ვიდრე ადამიანის არსებობა, მისი სიცოცხლე. პატრიარქალურ წყობილებაში მთავარ სათნოებად მიიჩნევა ხელისუფლებისადმი მორჩილება. აქ თანასწორობის პრინციპის ნაცვლად – საყვარელი ვაჟიშვილისა და იერარქიის პრინციპია.
ბახოფენი ამბობს: „ის კავშირი, რომელიც კაცობრიობას პირველად ამაღლებს ცივილიზაციისაკენ, რომელიც წარმოადგენს ყოველგვარი სათნოების განვითარების საწყის წერტილს, ფორმირება ყოფიერების ყოველნაირი კეთილშობილური თვისებებისა – ესაა დედობრიობის ჯადოსნობა; ძალადობით აღსავსე ცხოვრების შუაგულში იგი გამოდის როგორც სიყვარულის ქმედითი ღვთაებრივი საწყისი, ერთობა და მშვიდობა. ზრდის რა თავის შვილს, საკუთარი სხეულის ნაყოფს, ქალი უფრო ადრე, ვიდრე მამაკაცი, გაიგებს, რომ მისი სიყვარული და ზრუნვა შეიძლება გავრცელდეს საკუთარი „მე“-ს საზღვრებს იქით და გადავიდეს სხვა არსებაზე და რომ ყოველნაირი გამომგონებლობა, რისი უნარიც გააჩნია მის სულს, შეიძლება მიმართული იყოს იმისკენ, რათა მისი ყოფიერება დაცული და მშვენიერი გახდეს; და ახლა მისგან გამომდინარეობს ყოველნაირი ამაღლება კულტურისა, ყოველგვარ სიკეთეზე უარისთქმა, ყოველნაირი ზრუნვა და ყოველგვარი გოდება მკვდრის გამო“.25
„მაგრამ სიყვარული, დედობრივობით შობილი, არა მხოლოდ უფრო გულთბილია, არამედ უფრო ღრმაც და უფრო საყოველთაო. თუკი მამობრივ საწყისში ჩადებულია შეზღუდულობა, დედობრივში – საყოველთაობაა. აღმოცენებად დედობრივში იღებს დასაბამს ყველა ადამიანის საყოველთაო ძმობა, რომლის შეგნება და აღიარება პატრიარქატის გაჩენასთან ერთად ქრება. ოჯახი, დაფუძნებული მამის სიმართლეზე, იკეტება თავის თავში, ხდება განცალკავებული ორგანიზმი, ხოლო ოჯახს დაფუძნებულს დედის სამართალზე, პირიქით, აქვს ის საყოველთაო ხასიათი, რომლისგანაც მომდინარეობს ყველა განვითარება და რომელიც განასხვავებს მატერიალურ ცხოვრებას უმაღლესი სულიერი ცხოვრებისაგან. თითოეული ქალის წიაღი – სიკვდილის სახე დედა-მიწა დემეტრესი – ქვეყანაზე მოაშენებს ძმებსა და დებს, რომლებიც ძმები და დები იქნებიან ყველასათვის მშობლიურ მიწაზე იმ დრომდე, სანამ პატრიარქალური საზოგადოების შექმნასთან ერთად წარმოშობილი რღვევა და დანაწევრება არ დაშლის განურჩევლად. მატრიარქალურ საზოგადოებებში დედობრივი საწყისის ეს მხარე პოულობს მრავალსახოვან გამოხატულებას და მათ შორის სამართლებრივსაც. მასზე ეფუძნება ის პრინციპი საყოველთაო თავისუფლებისა და თანსწორობის, რომელიც წარმოადგენს ერთ-ერთ მთავარ თვისებას მატრიარქალური საზოგადოებების ... მატრიარქალური სამყაროს კულტურა გამსჭვალულია ლმობიერებით და ადამიანურობით. ეს თვისებები შესამჩნევია ეგვიპტურ ქანდაკებათა სახის გამომეტყველებაშიც“.26
ბახოფენის აღმოჩენა დაადასტურა ამერიკელმა მკვლევარმა ლ. მორგანმა. იგი სრულიად დამოუკიდებლად მივიდა დასკვნამდე,27 რომ ამერიკელი ინდიელების ნათესაური ურთიერთობა – ანალოგიური ნათესაური ურთიერთობები აზიის, აფრიკისა და ავსტრალიის ტომებში – ეფუძნება მატრიარქალურ პრინციპებს და რომ ამგვარ კულტურებში მნიშვნელოვანი სტრუქტურა – გვარი – ყალიბდებოდა ამ პრინციპებთან შესაბამისობაში. მორგანის დასკვნები, მატრიარქალურ საზოგადოებაში ღირებულებათა სისტემის შესახებ, ბახოფენის დასკვნების მსგავსი იყო. მორგანი ვარაუდობდა, რომ ცივილიზაციის განვითარების უფრო მაღალი დონე იქნება „დაბრუნება“ – უფრო მაღალ დონეზე – თავისუფლების, თანასწორობისა და ძმობის პრინციპების, რომელიც დამახასიათებელი იყო უძველესი გვარეულობისათვის.
მატრიარქატის ორივე კონცეფციას, ბახოფენისა და მორგანის, თუკი მხედველობაში მიიღებოდა, ძირითადად მაინც სადაოდ ხდიდა ანთროპოლოგთა უმრავლესობა. ამგვარივე იყო საქმის ვითარება რობერტ ბრიფოს გამოკვლევებისადმი, რომელიც თავის ნაშრომში – „დედები“,28 აგრძელებდა ბახოფენის კვლევა ძიებებს და დაადასტურა მისი დასკვნები ახალი ანთროპოლოგიური მონაცემების ბრწყინვალე ანალიზით. მატრიარქატის ამგვარი კონცეფციისადმი მძაფრად მტრული დამოკიდებულება ეჭვს იწვევს, რომ კრიტიკოსები სრულიად თავისუფალი არ იყვნენ ამ დასკვნის წინააღმდეგ წმინდა ემოციური წინასწარ განწყობისაგან, ჩვენი პატრიარქალური კულტურისათვის ესოდენ უცხო სახის აზრებისა და გრძნობებისადმი. ბახოფენის არგუმენტაცია მისი მთავარი დასკვნის სასარგებლოდ, რომ საბერძნეთის პატრიარქალური რელიგიის ქვეშ ძევს მატრიარქალური რელიგიის უფრო ძველი ფენა, მე უდავოდ მიმაჩნია.
ბახოფენის თეორიის ამ მოკლე ექსკურსის შემდეგ ჩვენ უფრო ადვილად გავაგრძელებთ ჰიპოთეზის განხილვას, იმის შესახებ, რომ მამასა და ვაჟიშვილს შორის არსებული მტრობა – თემაში, რომლითაც განმსჭვალულია სოფოკლეს ტრილოგია, – უნდა გავიგოთ როგორც პროტესტი დამარცხებული მატრიარქალური სისტემისა გამარჯვებული პატრიარქალური წყობილების წინააღმდეგ.
ტრაგედიაში „ოიდიპოს მეფე“ ამის პირდაპირი დადასტურება ცოტაა და მათ ჩვენ ახლავე აღვნიშნავთ; მაგრამ საყურადღებო მითითებას შეიცავს თავდაპირველი მითი ოიდიპოსის შესახებ. ეს მითი, რომლის საფუძველზეც სოფოკლემ შექმნა თავისი ტრაგედია, საბერძნეთში არსებობდა სხვადასხვა ვარიანტით, მაგრამ მითში ოიდიპოსის სახე უცვლელად დაკავშირებულია მიწადმოქმედებისა და ნაყოფიერების ქალღმერთებთან, მატრიარქალური რელიგიის წარმომადგენლებთან. მითის თითქმის ყველა ვარიანტში ამ კავშირს შეიძლება თვალი მივადევნოთ, დაწყებული მისი იმ ნაწილიდან სადაც ოიდიპოსი წარმოდგება თოთო ბავშვად და დამთავრებული იმით, სადაც იგი კვდება.29 მაგალითად, ეტეონში – ბეოტიის ერთადერთ ქალაქში, სადაც იყო ოიდიპოსის სამლოცველო და სადაც, შეიძლება, წარმოიშვა ეს მითი, იყო აგრეთვე დემეტრეს – მიწადმოქმედებისა და ნაყოფიერების ქალღმერთის სამლოცველო.30 კოლონოსში (ათენთან ახლოს) სადაც ოიდიპოსმა ჰპოვა თავისი უკანასკნელი თავშესაფარი, არსებობდა დემეტრესა და ერინიების უძველესი სამლოცველო, შესაძლებელია ოიდიპოსზე მითის წარმოშობამდე უფრო ადრე არსებული.31 შემდეგ ჩვენ დავინახავთ, რომ ტრაგედიაში „ოიდიპოსი კოლონოსში“ სოფოკლე ხაზს უსვამს ამ კავშირს ოიდიპოსსა და ქთონურ ქალღმერთებს შორის.32
ოიდიპოსზე მითის კიდევ ერთი ასპექტი – ოიდიპოსის დამოკიდებულება სფინქსთან – ასევე, როგორც ჩანს მიუთითებს ოიდიპოსის მატრიარქალურ წყობილებასთან კავშირზე, როგორც ამას ბახოფენი აღწერს. ურჩხულმა განაცხადა, რომ იგი, ვინც ამოხსნის მის გამოცანას, იხსნის ქალაქს მისი მრისხანებისაგან. ოიდიპოსმა შეძლო გაეკეთებია ის, რაც მანამდე ვერავინ ვერ მოახერხა, გახდა თებეს მხსნელი. მაგრამ ახლო განხილვისას შეიძლება შემჩნევა, რომ გამოცნობის ჯილდოსთან შედარებით გამოცანა გასაოცრად უმნიშვნელოა. ყველა საზრიან მოზარდს შეეძლო მიმხვდარიყო, რომ ის ვინც დადის პირველად ოთხზე, შემდეგ ორზე და ბოლოს სამ ფეხზე, – ესაა ადამიანი. რა გამოცნობაა ეს, თუკი მის მიმხვედრს მიეწერება ისეთი არაჩვეულებრივი ძალა, რომ იგი ითვლება ქალაქის მხსნელად? ამ კითხვაზე პასუხის გაცემა შეიძლება თუკი გავარკვევთ გამოცანის ჭეშმარიტ აზრს, გავყვებით რა ბახოფენისა და ფროიდის დამუშავებული მითისა და სიზმრის ახნის პრინციპებს. მათ აჩვენეს, რომ სიზმრის ან მითის ჭეშმარიტ შინაარსში ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი ხშირად გვეჩვენება არც თუ ძალიან მნიშვნელოვნად ან სრულიად უმნიშვნელოდაც კი და თხრობის ნაწილი, რომელიც ატარებს მთავარ დატვირთვას, ცხად შინაარსში იკავებს ძალიან უბრალო ადგილს.
მათთან – სფინქსის შესახებ, ამ პრინციპის გამოყენებით, შეიძლებოდა დანახვა, რომ აქ მთავარი ის კი არაა, რაც მოცემულია აშკარა გადმოცემაში მსხვილი პლანით, ესე იგი არა თვით ამოცანა, არამედ მასზე პასუხი – ადამიანი. თუკი სფინქსის სიტყვებს სიმბოლოთა ენიდან ვთარგმნით ჩვეულებრივ ენაზე, ისინი ამგვარად უნდა ჟღერდნენ: „ის, ვინც იცის, რომ ზუსტი პასუხი, რომელიც შეუძლია გასცეს ადამიანს მის წინაშე მდგარ ყველაზე უფრო ძნელ კითხვებზე – ესაა თვით ადამიანი, იგი შეძლებს კაცობრიობის გადარჩენას“. თვით გამოცანა, რომლის გამოცნობა მოითხოვს მხოლოდ საზრიანობას, ემსახურება შირმად საკითხის დაფარულ აზრს – ადამიანის მნიშვნელობას. მატრიარქალური წყობილება, როგორც ეს ბახოფენმა დაგვანახა, აიგება სწორედ ამ პრინციპებზე, რომელთა თანახმადაც მთავარია – ადამიანი. სოფოკლეს „ანტიგონეში“ ეს პრინციპი უდევს საფუძვლად ანტიგონესა და კრეონტის დაპირისპირებას. კრეონტისა და პატრიარქალური წყობილებისათვის, რომელსაც ის წარმოადგენს, მთავარია სახელმწიფო, ადამიანის დადგენილი კანონები და ამ კანონებისადმი დამორჩილება. ანტიგონესათვის მთავარია – თვით ადამიანი, ბუნების კანონი და სიყვარული. ოიდიპოსი ხდება თებეს მხსნელი; თავისი პასუხით სფინქსს დაანახა, რომ იგი მიეკუთვნება იმავე სამყაროს, რომელსაც ანტიგონე წარმოადგენს და რომელიც ასახავს მატრიარქალურ წყობილებას.
მითსა და სოფოკლეს ტრაგედიაში „ოიდიპოს მეფე“ არის ელემენტი – იოკასტეს სახე, რომელიც თითქოსდა ეწინააღმდეგება ჩვენს ჰიპოთეზას. თუკი აქ შემოთავაზებული ახსნა სწორია, ესე იგი, დავუშვათ, რომ ის დედობრივი საწყისის სიმბოლოზირებაა, ჩვენ ვეჯახებით კითხვას: რატომ იღუპება დედა, ნაცვლად გამარჯვებისა. ამ კითხვაზე პასუხის გაცემით ჩვენ დავინახავთ, რომ იოკასტეს როლი არა თუ ეწინააღმდეგება ჩვენს ჰიპოთეზას, არამედ უფრო ადასტურებს მას. იოკასტეს დანაშაული მდგომარეობს იმაში, რომ მან არ შეასრულა თავისი დედობრივი მოვალეობა: მას სურდა მოეკლა შვილი, რათა გადაერჩინა ქმარი. ეს გადაწყვეტილება კანონიერია პატრიარქალური საზოგადოების თვალთახედვით, მაგრამ ესაა მიუტევებელი დანაშაული მატრიარქალური საზოგადოების თვალთახედვითა და მისი ეთიკით. სწორედ იოკასტემ, ამ დანაშაულის ჩადენით, დაუდო სათავე მოვლენათა რიგს, რომელმაც ბოლოს და ბოლოს დაღუპვამდე მიიყვანა თვით იგი, მისი ქმარი და ვაჟიშვილი. ეს რომ გავიგოთ, მხედველობიდან არ უნდა გამოგვრჩეს, რომ სოფოკლესათვის სწორედ პატრიარქალური კანონების შესაბამისად შეცვლილი მითი იყო ცნობილი, რომ მითის ცხადი, შეგნებულად აღქმული შინაარსი ორიენტირებულია პატრიარქალურ წყობილებაზე, ხოლო მითის თავდაპირველი ფარული აზრი მჟღავნდება გაბუნდოვანებულ და დამახინჯებულ ფორმაში. პატრიარქალურმა წყობილებამ გაიმარჯვა და მითში ახსნილია მატრიარქატის დაცემის მიზეზები. მისგან გამომდინარეობს, რომ დედამ დაარღვია რა თავისი უმაღლესი მოვალეობა, თავი დასაღუპად გაწირა. საბოლოო დასკვნისაგან, იმის შესახებ, ჩვენ სწორად გავიგეთ თუ არა იოკასტეს როლი და ტრაგედიის „ოიდიპოს მეფის“ აზრი, მაინც მოცდა ღირს და განვიხილოთ ორი სხვა ტრაგედია – „ოიდიპოსი კოლონოსში“ და „ანტიგონე“.
„ოიდიპოსი კოლონოსში“ ბრმა ოიდიპოსი თავისი ორი ქალიშვილის თანხლებით მიდის ათენის ახლოს, სადაც მიწათმოქმედების ქალღმერთთა სამლოცველო მდებარეობს. ორაკულის წინასწარმეტყველებით, იმ შემთხვევაში, თუკი ოიდიპოსი დასაფლავებული იქნება ამ ჭალაში, ამით იგი დაიცავს ათენს მტერთა შემოსევებისაგან. ტრაგედიაში შემდეგ ნათქვამია, რომ ოიდიპოსი წინასწარმეტყველების შესახებ უამბობს თესევსს, ათენის მეფეს. თესევსი სიამოვნებით თანხმდება, რათა ოიდიპოსი სიკვდილის შემდეგ გახდეს ათენის მფარველი. ოიდიპოსი ბრუნდება ჭალაში და კვდება უცნაური სიკვდილით, რომლის მნიშვნელობა ცხადია მხოლოდ თესევსისათვის.
ვინღა არიან ეს ქალღმერთები? რატომ უთმობენ ისინი ოიდიპოსს თავიანთ სამლოცველოს? რა ჰქონდა მხედველობაში ორაკულს, როცა ამბობდა, რომ აქ თავისი უკანასკნელი თავშესაფარის პოვნით, ოიდიპოსი კვლავ მოიპოვებს მხსნელისა და კეთილისმყოფელის როლს?
ოიდიპოსი ევედრება ქალღმერთებს:
მზერასასტიკნო მეუფენო უპირველესად,33
თქვენდამი ლოცვად მოვდრეკილვარ მე ამ მიწაზე,
ნურც ფებოსის და ნურც ჩემს მიმართ იქნებით მკაცრი,
სწორედ მან მითხრა,
დაითმენო მრავალ სატანჯველს
და აღსასრულიც ამნაირი მითხრა უკვდავმა:
მითხრა, რომ ბოლოს მივაღწევდი ქვეყანას, სადაც
წმინდა ლოდებზე დავჯდებოდი,
ქვეყნის მკვიდრთაგან
თავშესაფარსაც ვიპოვიდი. აქ მოვრჩებოდი
ტანჯულ სიცოცხლეს.
მადლსა ვწევდი, ვინც შემივრდომა,
იმათ კი, ვინაც გამაგდებდა – ათასს სიავეს.
ოიდიპოსი ქალღმერთებს „მზერასასტიკ ქალწულებსა“ და „პატივცემულ ქალღმერთებს“ უწოდებს. რატომ არიან ისინი „სასტიკნი“, თუკი მისთვის ქალღმერთები არიან, რომლებმაც უკანასკნელი თავშესაფარი და განსასვენებელი მისცეს? რატომ მღერის ქორო:
ვიღაც მოხუცი ყარიბი – იგი
უცხოა ალბათ; ამ წმინდა ტევრში
ვერ შებედავდა შესვლას ჩვენგანი,
ამ დაუძლეველ ასულთა შორის,
რომელთა სახელის გვაშინებს ხსენებაც,
გვერდს ვუვლით რომელთ და
თვალსაც ვერ ვუსწორებთ,
უხმოდ, უსიტყვოდ ჩავუვლით მხოლოდ...
ამ კითხვაზე პასუხი შეიძლება მოინახოს მხოლოდ ბახოფენისა და ფროიდის მიერ აღმოჩენილი ახსნის პრინციპებიდან, რომლებიც შესაფერისია როგორც მითებისათვის, ასევე სიზმრებისათვისაც: თუკი მითში ან სიზმარში მოიპოვება განვითარების ბევრად უფრო ადრეული სტადიიდან მომდინარე ელემენტი და არ ეწერება მითის საბოლოო ფორმირების მომენტში შეგნებულად აღქმული შინაარსის ჩარჩოებში, მაშინ ეს ელემენტი ხშირად ატარებს რაღაც მრისხანე და მოკრძალებული შიშის გამომწვევ ხასიათს. შეხება, რაღაც ფარულთან და აკრძალულთან, ცნობიერებას მოიცავს განსაკუთრებული შიშით – შიშით უცნობისა და იდუმალის წინაშე.
გოეთე „ფაუსტში“, მკვლევართათვის ერთ-ერთ ნაკლებად გასაგებ ადგილას, აშუქებს შიშის პრობლემას, გამოწვეულს იდუმალი დედებიდან, დაახლოებით იმგვარივე სულისკვეთებით, როგორც სოფოკლე „ოიდიპოსი კოლონოსში“. მეფისტოფელი ამბობს:
მეფისტოფელი: მე უხალისოდ გამცნობთ დიად იდუმალებას
განმარტოებით ხელმწიფებენ ქალღმერთნი მარად.
არც სივრცეს გრძნობენ და არც რაიმე ჟამთვითარებას,
მათი ხსენებით შეცბუნდება ეშმაკი თავად,
დედები ჰქვიათ!..
ფაუსტი: დედებიო?
მეფისტოფელი: ნუთუ კანკალებ?
ფაუსტი: დედა! დედები! უცნაურად ჟღერს ეს სიტყვები!
მეფისტოფელი: შეუცნობია ესე ღმერთნი კაცთ-მოკვდავთათვის
არ გვსიამოვნებს ჩვენც სახელის ხსენება მათი;
უღრმეს სიღრმეში მოიძიე შენ მათი ბინა,
შენი ბრალია, ჩვენ ისინი ახლა რომ გვინდა.34
აქ, ისევე როგორც სოფოკლესთან, საშინელებისა და შიშის გრძნობა წარმოიშვება ქალღმერთების ხსენებისთანავე; ისინი მიეკუთვნებიან ძველთაძველ სამყაროს, რომელიც გაძევებულია, იქცა ლანდად და მიიმალა ცნობიერებიდან. როგორც ამ ნაწყვეტიდან ჩანს, გოეთემ დაასწრო ბახოფენის თეორიას; ეკერმანის დღიურიდან (1830 წ. 10 იანვარი) ჩვენ ვეცნობით, რომ, როგორც თვით გოეთე აღნიშნავდა, მან პლუტარქეს კითხვის დროს აღმოაჩინა, რომ „ძველ საბერძნეთში დედაზე ლაპარაკობენ, როგორც ქალღმერთზე“. „ფაუსტის“ ეს სცენა საგონებელში აგდებდა მკვლევართა უმრავლესობას, რომლებიც ცდილობდნენ აეხსნათ, რომ დედები აქ პლატონის იდეათა სიმბოლოა, გაუგებარი სამეფო შინაგანი სულიერი სამყაროსი და ა.შ. ეს მართლაცდა გამოცანად რჩება, თუკი მოცემულ სცენას არ განვიხილავთ ბახოფენის აღმოჩენის შუქზე.
სწორედ აქ, „სასტიკი“ ქალღმერთების ჭალაში მოდის, დიდი ხნის ხეტიალის შემდეგ, ოიდიპოსი და აქ ნახულობს ჭეშმარიტ თავშესაფარს. ოიდიპოსი, თუმცა მამაკაცია, იგი მიეკუთვნება ამ მატრიარქალური ქალღმერთების სამყაროს და მისი ძალა მათთან კავშირშია.
ოიდიპოსის დაბრუნება ქალღმერთთა წმინდა ჭალაში ძალიან მნიშვნელოვანია მისი, მატრიარქალური წყობილების წარმომადგენლის, როლის გაგებისათვის, თუმც ეს ერთადერთი ფაქტორი არაა ამ როლის გახსნისათვის. ტრაგედიაში არის კიდევ ერთი კარგად გასაგები ალუზია: თავის ქალიშვილებთან საუბრისას ოიდიპოსის სიტყვებში სოფოკლე ჩაურთავს ხსენებას ეგვიპტეში მატრიარქატის შესახებ.35 აი, როგორ აქებს ოიდიპოსი თავის ქალიშვილებს:
ჰოი, რაოდენ მსგავსი არის მათი ყოფა და მათი
ბუნება ეგვიპტური ადათ-წესების.
ამ ქვეყნის კაცნი ჩვეულბრივ სახლში სხედან და
ქსელსა ბეჭავენ, ცოლები კი ამნაირ კაცთა
ნიადაგკარში ირჯებიან სარჩოს გულისთვის.
თქვენც აგრე ხართ; იმათ, ვისაც ზრუნვა შეჰფერის,
ქალწულებივით ჩაკეტილან თავიანთ სახლში,
თქვენ კი მათ ნაცვლად იზიარებთ ესოდენ
მძიმე ჩემს კუთვნილ ტანჯვას.
ოიდიპოსი, თავისი ქალიშვილებისა და ვაჟიშვილების შედარებისას, აგრძელებს ამ აზრს. იგი ანტიგონესა და ისმენეზე ამბობს:
ეს გოგონები რომ არ მეშვა, ჩემი მრჩენელნი,
დღეს უკვე მკვდარი ვიქნებოდი შენი წყალობით.
ჩემი მრჩენელნი, ისინია, მე რომ მშველიან,
კაცნი არიან ისინი და არა ქალები ჩემზე ზრუნვაში.
თქვენ კი არა ხართ ჩემგან შობილნი.
ჩვენ უკვე წამოვაყენეთ საკითხი იმის შესახებ, რომ თუკი ოიდიპოსის დანაშაულის არსი მდგომარეობს სისხლის აღრევაში, მაშინ ტრაგედიაში ნათქვამი უნდა ყოფილიყო, რომ ოიდიპოსმა დაეჭვების გარეშე შეიყვარა იოკასტე. „ოიდიპოსი კოლონოსში“ ოიდიპოსი თვითონ პასუხობს ამ კითხვაზე. იგი ქორწინდება იოკასტეზე არა იმიტომ, რომ სურდა ან გადაწყვიტა ეს გაეკეთებია, არამედ ეს იყო კიდევ ერთი ჯილდო თებეს მხსნელისადმი:
ავბედ ქორწილით შემკრა ქალაქმა
სრულიად არაფრის მცოდნე.
. . .
ავიღე, რომელიც არასოდეს არ უნდა
ამეღო ბედშავს ვალში მყოფი ქალაქისაგან.
ჩვენ უკვე აღვნიშნეთ, რომ ტრილოგიის მთავარი თემა, კონფლიქტი მამასა და ვაჟიშვილს შორის, უფრო სრულად ასახულია ტრაგედიაში „ოიდიპოსი კოლონოსში“; აქ სიძულვილი მამასა და ვაჟიშვილს შორის არაა ქვეცნობიერი გრძნობა, როგორც ტრაგედიაში – „ოიდიპოს მეფე“; აქ ოიდიპოსი მშვენივრად იცნობიერებს, რომ ძულს ვაჟიშვილები; იგი ბრალს დებს მათ ბუნების მარადიული კანონის დარღვევაში. ის აცხადებს, რომ მისი წყევლა უფრო ძლიერია, ვიდრე პოსეიდონისადმი ვაჟიშვილების ლოცვა: „თუ ჭეშმარიტია წინაპართა აღთქმანი, რომ სიმართლის ზეცაში დამცველი (დიკე, სამართლიანობის ქალღმერთი, მფარველია ბუნებრივი კავშირების მარადიული კანონისა და არა ადამიანის დადგენილი პირველობის კანონისა. – ე.ფ.) ზევსის კანონთა შორის პატივდებულია...“. ამასთანავე იგი გამოხატავს თავის სიძულვილს მშობლებისადმი, ბრალს დებს მათ მისი მსხვერპლად გაღების სურვილის გამო. ტრაგედიაში არსად არაა ნათქვამი, რომ მიზეზი ვაჟიშვილების ოიდიპოსისადმი მტრობისა – მისი სისხლის აღრევითი ქორწინებაა. ერთადერთი მოტივი, რომელიც შეიძლება მოიძებნოს ტრაგედიაში, – ესაა სწრაფვა ძალაუფლებისაკენ და მეტოქეობა მამასთან.
„ოიდიპოსი კოლონოსში“ დასკვნითი სცენა კიდევ უფრო ნათელს ხდის ოიდიპოსის მიწის ქალღმერთებთან კავშირის მნიშვნელობას.
მას შემდეგ რაც ქორომ „მიწისქვეშა ძალებს“ უმღერა ლოცვა, მან მიმართა მიწის ქალღმერთებს: „შენაც გეას და ტარტაროსის ბნელო ასულო“, მაცნე მოგვითხრობს ოიდიპოსის სიკვდილზე: მან დატოვა თავისი ქალიშვილები და მხოლოდ თესევსის თანხლებით – მათთან შეთანხმების გარეშე – დაიძრა ქალღმერთების სამლოცველოსაკენ. თითქოს მას არც კი ესაჭიროება გაცილება, ვინაიდან აქ იგი ბოლოს და ბოლოს სახლშია და იცის გზა. მაცნე ხედავს, რომ თესევსი:
... თვალებს მალავდა,
თითქოს რაღაც აუტანელი
ზარგანმხდელი და საშინელი ენახოს.
აქ, კვლავ ხაზგასმულია, რომ ხდება რაღაც თავზარდამცემი და საშინელი. შემდეგ სტროფში ნათლად ჩანს თუ როგორ შეერწყმის მატრიარქალური რელიგიის გადმონაშთები მბრძანებლურ პატრიარქალურ სისტემას. მაცნე მოგვითხრობს თესევსის შესახებ:
იჩოქებს მეფე და თაყვანს სცემს დედამიწას,
ხოლო სიტყვებით დიდებულ ღმერთთა
ოლიმპოსაც
მიაგებს პატივს.
როდესაც მაცნე ამთავრებს ოიდიპოსის სიკვდილის შესახებ თხრობას, კვლავ ვხედავთ, როგორ შეერთდება მატრიარქატი და პატრიარქატი:
ხოლო რა ხვედრით აღესრულა ოიდიპოსი,
თესევსის გარდა ვერავინ იტყვის
მოკვდავთა შორის,
რადგან არც ღმერთის ცეცხლისმფრქვეველ
ელვას დაუწვავს
და არც ზღვის ქარბუქს წაუღია საითმე იგი.
შესაძლო არის, რომ მეგზურმა ვინმე ღვთაებამ
წარგვარა იგი ან წყვდიადმა ჩაიკრა გულში.
არც ტანჯვით არის იგი მკვდარი და არც რაიმე
სნეულებისაგან ძალმიხდილი, მოკვდავთა შორის
იგი – ყველაზე საოცარი. თუკი მე ვცდები,
არა მგონია, არ ცდებოდეს, ვინც ასე ფიქრობს.
მაცნე საგონებელშია ჩავარდნილი; მან არ იცის ვინ წაიყვანა თავისთან ოიდიპოსი: ცის თუ მიწისქვეშა ღმერთებმა, წავიდა ოიდიპოსი მამათა თუ დედათა ქვეყანაში. მაგრამ შეიძლება დარწმუნებული ვიყოთ, რომ ოლიმპოს ღმერთების დედა-ქალღმერთებზე გამარჯვების საუკუნის შემდეგ დაწერილ მონათხრობში, ამგვარმა ეჭვმა შეიძლება გამოხატოს მხოლოდ ფარული რწმენა იმისა, რომ ოიდიპოსი დააბრუნეს იმ ქვეყანაში, რომელსაც იგი ეკუთვნოდა, – დედათა ქვეყანაში.
ამ ორ ტრაგედიას: „ოიდიპოსი კოლონოსში“ და „ოიდიპოს მეფე“ როგორი განსხვავებული დასასრული აქვს! მეორეში ოიდიპოსის ბედი თითქოსდა გადაწყვეტილია: ამ ბედკრულს წილად ხვდა იყოს დამნაშავე, რომელი დანაშაულიც მას სამუდამოდ წყვეტს ოჯახიდან და ახლობლებიდან, დევნილი, რომელსაც ყველა ძრახავს, თუმცა, იქნებ ებრალებათ კიდეც. პირველში იგი კვდება მოსიყვარულე ორი ქალიშვილისა და ახალი მეგობრების გარემოცვაში, რომლებისთვისაც იგი გახდა კეთილისმყოფელი, არა დანაშაულის განცდით, არამედ დარწმუნებული თავის სიმართლეში; ის არა დევნილი, არამედ ადამიანია, რომელმაც ბოლოს და ბოლოს იპოვა თავისი სახლი – მიწა და ქალღმერთები, რომლებიც იქ მმართველობენ. ტრაგიკული დანაშაული, სისხლის აღრევა, რომელიც ოიდიპოს მეფემ ჩაიდინა, ამიერიდან აღარ არსებობს და რჩება მხოლოდ ერთი კონფლიქტი, ესოდენ მწვავე, რაზომ გადაუწყვეტელი, – კონფლიქტი მამასა და ვაჟიშვილს შორის.
ტრილოგიის მესამე ნაწილის – ტრაგედიის „ანტიგონე“ – თემა მატრიარქალურ და პატრიარქალურ საწყისებს შორის კონფლიქტია. პირველ ორ ტრაგედიაში არც მთლად მკაფიოდ წარმოდგენილი კრეონტის სახე, აქ მეტ სიცხადესა და განსაკუთრებულობას იძენს. იგი ხდება თებეს მმართველი, მას შემდეგ, როგორც კი ოიდიპოსის ორივე ვაჟიშვილი იღუპება; ერთი – ხელისუფლების მიტაცების მიზნით, ქალაქზე თავდასხმისას, მეორე – თავისი ტახტის დაცვისას. კრეონტმა ბრძანა კანონიერი მეფის დამარხვა, ხოლო ხელისუფლებაზე პრეტენზიის მქონე, მეორე ძმის სხეულის დაუმარხავად დატოვება, რაც ძველი ბერძნული ადათ-წესით უდიდეს დამცირებასა და შერცხვენას ნიშნავდა. კრეონტი წარმოადგენს კანონის უზენაესობის პრინციპს; სისხლისმიერი კავშირების, ჰუმანურობის ბუნებრივი კანონის ერთგულების, ხელისუფლებისადმი დამორჩილებაზე. ანტიგონე უარს ამბობს დაარღვიოს ავტორიტარული იერარქიული სისტემის მოთხოვნის გამო სისხლისა და ადამიანთა ერთიანობის კანონი.
კრეონტი და ანტიგონე განასახიერებენ ორ ურთიერთსაწინააღმდეგო საწყისს, რომელიც ბახოფენმა განსაზღვრა, როგორც პატრიარქალური და მატრიარქალური. მატრიარქალური საწყისის არსია – სისხლისმიერი ნათესაობა, როგორც ფუნდამენტი და ურღვევი კავშირი ადამიანებს შორის, ადამიანთა თანასწორობა, ღირებულება ადამიანური ცხოვრებისა და სიყვარულის. პატრიარქალური საწყისის არსია – რომ კავშირი ქმარსა და ცოლს შორის, იმათ შორის ვინც განაგებს და ვისაც განაგებენ, სისხლისმიერ კავშირზე უფრო მაღალია. ესაა წესრიგისა და ძალაუფლების, დამორჩილებისა და იერარქიის პრინციპი.
ანტიგონე წარმოადგენს მატრიარქალურ საწყისს და ამგვარად წარმოდგება კრეონტის შეურიგებელ მოწინააღმდეგედ, რომელიც განასახიერებს პატრიარქალურ წყობილებას.
ისმენე, პირიქით, დაემორჩილა დამარცხებას და დაუთმო გამარჯვებულ პატრიარქალურ საწყისს. იგი პატრიარქალურ დამოკიდებულებაში მყოფი ქალის სიმბოლოა. სოფოკლე ძალზედ ნათლად გვიჩვენებს მის როლს ანტიგონესადმი მიმართულ მის სიტყვებში, რომელმაც გადაწყვიტა არ დაემორჩილოს კრეონტის ბრძანებას:
ახლა კი ჩვენ ვართ დარჩენილნი. აბა, შეხედე,
რარიგ ბედშავად ამოვწყდებით, ტირანთა ნებას
და ძლიერებას თუ გადავალთ ადათის ძალით.
უნდა დავფიქრდეთ იმაზადეც,
რომ ჩვენ ამქვეყნად
ქალებად ვიშვით და არ ძალგვიძს კაცებთან ბრძოლა,
ესეც არ იყოს, ჩვენზე ძლიერთ ვუპყრივართ ხელში
და უნდა მოვდრკეთ, მეტი ჭირი გვარგუნონ თუნდაც,
და მეც, ამდენად, შენდობასღა თუ შევთხოვ მხოლოდ
ქვესკნელის ღმერთებს,
იმათ წესებს რომ გადავდივარ.
დავმორჩილდები ამა ქვეყნის ძლიერებს, რადგან
ქმნა ზედმეტისა უგნურება თუ არის მხოლოდ.
ისმენემ მამაკაცთა ძალაუფლება მიიჩნია როგორც უმაღლესი კანონი, მან აღიარა ქალთა დამარცხება, რომლებმაც არ უნდა „იბრძოლონ კაცებთან“. მისი ერთგულება ქალღმერთებისადმი გამოიხატება მხოლოდ იმაში, რომ იგი პატიებას თხოვს მათ „წესების გათელვისათვის“ და პატიებას – ბატონის ძალაუფლებისადმი დამორჩილებისათვის.
მატრიარქალური წყობილების ჰუმანისტური პრიპციპები, რომლის ცენტრშია ადამიანის სიდიადე და ღირსება, მშვენივრად და ძლიერადაა გამოხატული ადამიანის ძლევამოსილების ქება-დიდების საგალობელში:
მრავალი არის საკვირველება,
ადამიანზე საკვირველი კი
არრაა ქვეყნად, ჭაღარა ზღვასაც
მიაპობს გემით ზამთრის ქარებში,
ირგვლივ მღელვარე ტალღების მიღმა
სწრაფად მიცურავს და მიჰქრის იგი.
გეას, ღმერთთაგან ყველაზე დიადს,
გარდაუვალს და მარად მოუღლელს,
ფიტავს, როდესაც თავისი გუთნით
შებმულ ცხენებით წლით-წლობით ხნავს ხოლმე მუდამ.
პატრიარქალურ და მატრიარქალურ საწყისებს შორის კონფლიქტის კვანძის გახსნა ხდება პიესის შემდგომი განვითარების მსვლელობაში. ანტიგონე ამტკიცებს, რომ კანონი, რომელსაც იგი ემორჩილება, არაა ოლიმპოს ღმერთების კანონი. მისი კანონი „განა თუ ახლა, ანდა გუშინ, მარად ცოცხლობენ ისინი ჩვენთან, არც ვინ იცის როდის წარმოჩნდნენ“. შეიძლება დავუმატოთ, რომ ფესვები კანონის, რომლის თანახმადაც გარდაცვლილი უნდა დაიმარხოს, დაბრუნდეს დედა-მიწაში, სწორედ მატრიარქალური რელიგიის პრინციპებშია. ანტიგონე განასახიერებს ადამიანთა ერთიანობას, ყოვლისმომცველ დედობრივ სიყვარულს. „მე დავიბადე, რომ მიყვარდეს და არა – მძულდეს“, – ამბობს იგი.
კრეონტისათვის უმაღლესი ღირსება ხელისუფლებისადმი მორჩილებაა; თუკი ადამიანთა ძმობა და სიყვარული კონფლიქტში შევლენ მორჩილებასთან, მათ გზა უნდა დათმონ. კრეონტისათვის აუცილებელია ანტიგონეზე გამარჯვება, რათა დაიცვას თავისი პატრიარქალური ხელისუფლება და მასთან ერთად თავისი მამაკაცური არსი:
ან კაცი არ ვარ თავად, ანდა ის არის კაცი,
თუკი ეგ საქმე დაუსჯელად ჩაუვლის დიაცს.
კრეონტი არაორაზროვნად გადმოსცემს ავტორიტარიზმის, პატრიარქალური წყობილების პრინციპს:
ჰო, აგრეა, შვილო, საჭირო გულში გემარხოს,
რომ მამის აზრი ყველაფერზე წინ დააყენო.
აი, რად უნდათ ხოლმე მშობლებს, რომ თავის სახლში
მუდამ დამჯერი და ერთგული ჰყავდეთ შვილები.
მტერს ბოროტებით მიუზღავენ ისინი მუდამ,
ხოლო მეგობარს პატივს სცემენ, ვით მათი მამა.
ხოლო იმათზე, ვინც ურგები შვილები შობა,
სხვა რა უნდა ვთქვა უფრო მეტი, თუ არა ის, რომ
ჭირად უშვიათ თავისთვის და მტრისთვის საცინრად.
ქალის გულისთვის ნურასოდეს ნუ გაცვლი,
შვილო გონიერებას სიამეზე, კარგად იცოდე,
ცივი გახდება მოსახვევად ბოროტი ქალი,
შენი სარეცლის მოზიარე და შენთან მყოფი.
ავ მეგობარზე უფრო დიდი სად არის წყლული?
შეიძაგე და ვით საძაგი განაგდე შენგან,
დაე, ეს ასული თვით ჰადესში შეერთოს ვინმეს.
რადგან მას მერე, რაც დავრწმუნდი, რომ ერთადერთმა
მან არ ისურვა, ჩემს ბრძანებას რომ
დაჰყოლოდა, ქალაქის თვალში მატყუარა მე ვერ გავხდები.
მოვკლავ და, დაე, თვით კრონიდესს შესთხოვოს ძმაზე.
რადგან უკეთუ თავისნებად ჩემიანს აღვზრდი,
შორეულს უფრო თავისნებად აღვზრდი უთუოდ.
თუკი ასეა, ვინც სახლშია მუდამ მართალი,
ისღა თუ შესძლებს, რომ წარმართოს ქალაქი მართლად.
ამნაირ კაცზე გაბედულად ვიტყოდი: იგი
კარგად მართავს და კარგად მოჩანს მორჩილებაშიც;
და თვით საბრძოლო ქარიშხალიც ურყევად მდგარი,
მართალ მებრძოლად წარმოჩნდება და უშიშრად.
ხოლო ის კაცი, კანონებზე რომ ძალმომრეობს
ანდა გამგებელს რომ კარნახობს თავის ბრძანებებს,
არ იმსახურებს განდიდებას ჩემგან არასგზით.
ვინც ქალაქმა აირჩია, მისი ხამს სმენა,
სმენა მცირედშიც და მართალშიც, ანდა პირიქით,
ანარქიაზე მეტი ჭირი არ არის ქვეყნად;
ის ანადგურებს ქალაქებს და სწორედ ის არის,
სახლებს რომ ანგრევს, იგი დაშლის მხარდამხარ მებრძოლ
ვაჟკაცთა რიგებს და ბრძოლაში აოტებს იმათ.
ძალაუფლების მორჩილება დაიხსნის მრავალს
დასაცავია აგრერიგად სწორედ წესრიგი
და მასთან ისიც, რომ არარა დავუთმოთ დიაცს.
თუ საჭიროა, ის აჯობებს მამაკაცს დავყვე,
დაე ნურავინ ნუ გვიწოდებს ქალებზე სუსტებს!
ოჯახის უფროსი და სახელმწიფო მეთაური – აი, ეს ორი ურთიერთდაკავშირებული ჰიპოსტასი, უმაღლესი ღირებულების მქონენი, რომელთაც განასახიერებს კრეონტი. ვაჟიშვილები მამის საკუთრებაა და ისინი უნდა იყვნენ „საყრდენი“, Patria potestas36 ოჯახში – სახელმწიფოში მეთაურის ძალაუფლების საფუძველი. მოქალაქეები სახელმწიფოსა და მისი მმართველის საკუთრებაა და „ანარქიაზე მეტი ჭირი არ არის ქვეყნად“.
ჰემონი, კრეონტის ვაჟიშვილი, განასახიერებს იმ პრინციპს, რომლისთვისაც იბრძვის ანტიგონე. თავდაპირველად იგი ცდილობს დაამშვიდოს და დაარწმუნოს მამა, მაგრამ ხედავს რა, რომ იგი არ დათმობს, ჰემონი დაუფარავად აცხადებს მამასთან დაპირისპირების შესახებ. იგი ენდობა მხოლოდ ხალხის ნებასა და გონებას, რომელიც „ღმერთებმა მიანიჭეს მოკვდავთ გონება, აღემატება იგი მართლაც ყოველ საგანძურს“. როდესაც კრეონტი ბრალს დებს ანტიგონეს, მისი ბრძანებისადმი დაუმორჩილებლობის გამო, ჰემონი მოურიდებლად აცხადებს, რომ ანტიგონეს „ბოროტად“ არ მიიჩნევს არც თვითონ და „აგრე როდი თვლის თებეს ხალხი და მთელი ერი!“ კრეონტი ედავება:
მაშ, მე არავარ, სხვა ვინმეა ქვეყნის მმართველი?
ჰემონი პასუხობს:
ქალაქი რაღა ქალაქია, ერთს თუ ეკუთვნის.
. . .
უხალხო ქვეყნის მმართველობას შეძლებდი მხოლოდ.
კრეონტი შეპასუხებისას კვლავ უბრუნდება მთავარს:
ზნედაცემულო, ქალისგან დამონებულო! . .
ჰო, მაგრამ მთელი შენი სიტყვა ქალზეა მხოლოდ.
ჰემონის პასუხიდან შეიძლება დავასკვნათ, რომ იგი
იმავე ღმერთების ერთგულია, რომელთა თაყვანისმცემელია ანტიგონე:
შენზეც და ჩემზეც და ქვესკნელის დიად ღმერთებზე.
ამრიგად, ორი ურთიერთსაწინააღმდეგო პრინციპი მკაფიოდ ფორმულირებულია და ტრაგედიის დასასრულს მოქმედება მიიყვანება მხოლოდ კვანძის გახსნაზე. კრეონტმა ბრძანა ანტიგონეს ცოცხლად ამოქოლვა გამოქვაბულში – კიდევ ერთი სიმბოლო მიწის ქალღმერთებთან ანტიგონეს კავშირისა. წინასწარმეტყველი ტირესიასი, რომელმაც ტრაგედიაში „ოიდიპოს მეფე“ აუწყა ოიდიპოსს მისი დანაშაულის შესახებ, კვლავ გამოჩნდება „ანტიგონეში“, ამჯერად – რათა თავისი დანაშაულის შესახებ გაიგოს კრეონტმა. შიშისაგან კრეონტი უკან იხევს და ცდილობს ანტიგონეს გადარჩენას. იგი მივარდება გამოქვაბულთან, სადაც ანტიგონეა ამოქოლილი, მაგრამ ის უკვე მკვდარია. ჰემონი ცდილობს მამის მოკვლას, მაგრამ ვერ ახერხებს რა ამას, თვითონ იკლავს თავს. კრეონტის ცოლი – ევრიდიკე გაიგებს თუ რა ბედი ხვდა მის ვაჟიშვილს, ისიც თავს იკლავს და წყევლის ქმარს – მისი შვილების მკვლელს. კრეონტი ხედავს რომ მისმა სამყარომ განიცადა სრული მარცხი და რომ მისი პრინციპები დამხობილია. იგი აღაირებს თავის მორალურ გაკოტრებას და პიესა მთავრდება აღსარებით:
ვაგლახ მე, ვაგლახ, ვერ დავაბრალებ,
ჩემს დანაშაულს კაცთაგან ვინმეს,
რადგან საბრალომ, მე, მე მოვკალი,
სიმართლეს ვამბობ, ვაგლახ, მსახურნო,
ო, წამიყვანეთ აქედან ჩქარა,
აღარ ვარსებობ, არრა ვარ მეტად.
. . . . . . . . . . . . . .
ო, წამიყვანეთ საბრალო კაცი,
ვინც უნებურად მოგკლა, ო, შვილო
და შენც, მეუღლევ, ო, აღარ ვიცი,
თქვენ ორში მაინც რომელს გიცქიროთ,
განქრა ყოველი, რაც ხელში მქონდა,
და ხვედრი მერგო აუტანელი.
ახლა ჩვენ შეგვიძლია ვუპასუხოთ დასაწყისში დასმულ კითხვებზე. ოიდიპოსის შესახებ მითის ცენტრში ნამდვილად არის თუ არა, როგორც ეს წარმოდგენილია სოფოკლეს ტრილოგიაში, – ოიდიპოსის დანაშაული, რომელიც სისხლის აღრევაში მდგომარეობს? წარმოადგენს თუ არა მამის მკვლელობა სიმბოლოს სიძულვილისას, რომლის მიზეზი – ეჭვიანობაა? თუკი ტრაგედიის – „ოიდიპოსის მეფის“ წაკითხვისას კიდევ შეიძლებოდა პასუხში დაეჭვება, „ანტიგონეს“ დასასრულს ძნელად თუ დარჩება რაიმე ეჭვი. არა ოიდიპოსი, არამედ კრეონტი განიცხდის მარცხს ტრილოგიის დასასრულს და მასთან ერთად ავტორიტარულობის, ადამიანის ადამიანზე ბატონობის, მამის ვაჟიშვილზე მბრძანებლობის, ხალხზე დიქტატორის ბატონობის პრინციპი. თუკი სამართლიანია საზოგადოებასა და რელიგიაში მატრიარქალური წყობილების კონცეფცია, მაშინ საეჭვო არაა, რომ ოიდიპოსი, ჰემონი და ანტიგონე თანასწორობისა და დემოკრატიის უძველეს მატრიარქალურ პრინციპებს წარმოადგენენ და უპირისპირდებიან კრეონტს – ბატონობისა და მორჩილების პატრიარქალური პრინციპების წარმომადგენელს.37
ვიდრე ოიდიპოსის შესახებ მითის ახსნას დავასრულებდეთ, საჭიროა კიდევ ერთი ასპექტის განხილვა. თუმცა კონფლიქტი ოიდიპოსის, ანტიგონესა და ჰემონს შორის ერთი მხრივ და კრეონტის – მეორე მხრივ, ასახავს უძველეს კონფლიქტს პატრიარქალურ და მატრიარქალურ პრინციპებს შორის, განსაკუთრებით მითებში შემორჩენილი მისი ელემენტები, საჭიროა მისი გაგება სოფოკლეს დროინდელი პოლიტიკური და კულტურული სიტუაციისა და ამ სიტუაციისადმი სოფოკლეს დამოკიდებულების კონტექსტში.
პელოპენოსის ომი, ათენის პოლიტიკური დამოუკიდებლობის საფრთხე და შავი ჭირი, რომელმაც მოიცვა ქალაქი ომის დაწყებისას, ხელი შეუწყვეს ძველი რელიგიური და ფილოსიფიური ტრადიციების აღორძინებას. თავდასხმებმა რელიგიაზე, რომელიც წინათაც ხდებოდა, მიაღწიეს უმაღლეს გაქანებას სოფოკლეს იდეური მოწინაამდეგეების – სოფისტების მოძღვრებაში. სოფოკლე განსაკუთრებით დაპირისპირებული იყო იმ სოფისტებისადმი, რომლებიც გამოდიოდნენ არა მარტო დესპოტიის ინტელექტუალური ელიტით მეთაურობის მხარეზე, არამედ, აგრეთვე ეთიკურად გამართლებულად მიიჩნევდნენ შეუზღუდველი ეგოიზმის პრინციპს. ეთიკა ზეკაცი-ეგოისტისა, რომელსაც ქადაგებდნენ ამ მიმართულების სოფისტები, მათი უზნეო მოძღვრება, თავისი არსით ეწინააღმდეგებოდა სოფოკლეს ფილოსოფიას. სოფოკლემ კრეონტის სახეში აღადგინა სოფისტთა ამ სკოლის წარმომადგენლები და კრეონტის მონოლოგები მოგვაგონებენ მათ მეტყველებას სტილითაც და გამოხატვის ხერხებითაც.38
სოფოკლემ სოფისტებთან კამათში ახლებურად გამოხატა მნიშვნელობა უძველესი რელიგიური ტრადიციების, რომლებშიც მთავარი იყო სიყვარულის, თანასწორებისა და სამართლიანობის იდეები. „სოფოკლეს რელიგიური მსოფლმხედველობა... უპირველეს ყოვლისა დაკავშირებულია არა ოფიციალურ სახელმწიფო რელიგიასთან, არამედ იმ თანმდევ ძალებთან, რომლებიც ყოველთვის ახლოს იყო ხალხის რწმენასთან, ვიდრე ოლიმპოს არისტოკრატები და რომლებიც კვლავ მოდიოდნენ დასახმარებლად, როდესაც ადამიანები მიმართავდნენ მათ პელოპონესის ომის საფრთხის პირისპირ დგომის ჟამს“.39 ამ „თანმდევ ძალებში“, განსხვავებით „ოლიმპოს არისტოკრატებიდან“, ადვილად იცნობა მატრიარქატის ქალღმერთები.
ამრიგად, ჩვენ ვხედავთ რომ სოფოკლეს შეხედულებები, გამოხატული მის ტრილოგიაში ოიდიპოსის შესახებ, საჭიროა განხილულ იქნეს როგორც შერწყმა მისი თანამედროვე სოფიზმთან დაპირისპირებისა და უძველეს რელიგიასთან ერთგულების და არა ოლიმპოს ღმერთების რელიგიასთან.40 ორივესათვის იგი ამტკიცებს, რომ ადამიანის ღირსება და ადამიანური კავშირების სიწმინდე არ შეიძლება დაემორჩილოს არაჰუმანისტურ, სახელმწიფოს ავტორიტარულ მოთხოვნებს ან სოფისტთა ეგოისტურ გამონაგონს.41
შენიშვნები და განმარტებები:
22. აქ და შემდეგ ციტირება სოფოკლეს ტრაგედიებიდან: სოფოკლე. თებეს ტრაგედიები. თბ., 1988.
23. Фрейд З. Талкование сновидений. Спб., 1913.
24. შეად. Robert C. Oedipus. B., 1915.
25. Bachofen J.J. Der Mythus von Orient und Okzident. Munich, 1926. S. 14.
26. Jbid S. 15-16.
27. მან თავისი ჰიპოთეზა წამოაყენა ნაშრომში: „Systems of Consangsuinity and Affinity“ 1871, („სისხლით ნათესაობისა და გენეტიკური მსგავსების სახეები“) და გააკეთა უფრო გარკვეული დასკვნა ნაშრომში „Aneient Society“ („უძველესი საზოგადოება“) (Chicago, 1877).
28. შეად. Briffault R. The Mothers. N.Y. 1927.
29. შეად. Schneidewin „Die Sage vom Oedipus“. 1852. S. 192.
30. შეად. Robert C. Oedipus. S. I. etc.
31. Ibid. S. 21.
32. მაგრამ ისინი მითს სფინქსის შესახებ სხვაგვარად ინტერპრეტირებდნენ, ვიდრე ჩვენ. ბახოფენი განსაკუთრებულ ყურადღებას აქცევდა შეკითხვის ბუნებას და ამტკიცებდა, რომ სფინქსი ადამიანს განსაზღვრავს მიწიერი, მატერიალური არსებობიდან, ე.ი. მატრიარქალური პოზიციის თვალთახედვით. ფროიდი მიიჩნევდა, რომ ეს გამოცანა სიმბოლური გამოხატულებაა ბავშვის სექსუალური ცნობისმოყვარეობის.
33. აქ და შემდეგ კურსივი ე. ფრომისაა.
34. გოეთე ი.ვ. ფაუსტი. თბ., 192.
35. აქ, ალბათ, ჰეროდოტეს ციტირებაა (11, 35).
36. მამის ძალაუფლება (ლათ.)
37. ბახოფენამდე დიდი ხნით ადრე „ანტიგონეში“ აღწერილ კონფლიქტს, იმავე შუქზე, განიხილავდა ჰეგელი (Гегель Эстетика. Т. 2. М., 1969. С. 176)
38. შეად. კალიკლე პლატონის დიალოგში „გორგია“ და თრასიმახე მისივე „სახელმწიფოში“.
39. Schmid W. Die Geschichte der Griecher Literatur. Munich, 134.
40. საინტერესოა აღინიშნოს, რომ ასეთივე შეხამებას პროგრესული პოლიტიკური შეხედულებებისა და მატრიარქატის ძველი პრინციპებისადმი ერთგულებას შეიძლება კვლავ წავაწყდეთ XX საუკუნეში, ბაბოფენის, ენგელსისა და მორგანის შრომებში (შეად. ე. ფრომის სტატია „Zur Rezeption der Muterrechtstheorie“ – („დედის სამართლის თეორიის შესახებ“) „Zeitschrift fur Sozialforschung“-ში III. 1934., შეად. აგრეთვე: Kesti W. Sophokles und Sophistik (სოფოკლე და სოფისტიკა) //Classical Philology. Chicago, 1910. V.5. P. 129.)
41. მამასა და ვაჟიშვილს შორის არსებული მტრობის პრობლემას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა სოფოკლეს პირად ცხოვრებაში. ვაჟიშვილმა – იოფონემ მოხუც მამას სასამართლოში უჩივლა და მოითხოვა მისთვის საქმეთა მართვის უფლების ჩამორთმევა; სოფოკლემ ამ პროცესში გაიმარჯვა.
კომენტარები