ინტელექტუალურად გამორჩეულ ადამიანთა მიმართება თანამედროვე საზოგადოებისადმი სხვადასხვა ეპოქაში სრულიად განსხვავებული იყო. ზოგიერთ იღბლიან პერიოდში ისინი ძირითადად ჰარმონიაში იყვნენ თავიანთ გარემოსთან და გამოდიოდნენ რეფორმების წინადადებებით, რომლებიც, რასაკვირველია, მათი აზრით, აუცილებელი იყო. ისინი სავსებით დარწმუნებულნი იყვნენ იმაში, რომ მათ შეთავაზებას მიიღებდნენ და სიძულვილით არ ეპყრობოდნენ იმ სამყაროს, რომელშიც ცხოვრობდნენ, თუნდაც მათი რეფორმები არ გატარებულიყო. სხვა ეპოქებში ისინი რევოლუციური განწყობისანი იყვნენ და მიიჩნევდნენ, რომ აუცილებელი იყო რადიკალური ცვლილებები; ამავდროულად, მოელოდნენ, რომ ნაწილობრივ მათი წყალობით, ეს ცვლილებები უახლოეს მომავალში განხორციელდებოდა. იყო ისეთი დროც, როდესაც მათ იმედი უცრუვდებოდათ ამ სამყაროსგან და გრძნობდნენ, რომ, თუმცა თავად იცოდნენ, რა იყო აუცილებელი, მიუხედავად ამისა, მისი განხორციელების არანაირი იმედი არ არსებობდა. ასეთი განწყობა იოლად გადადის კიდევ უფრო ღრმა სასოწარკვეთილებაში, რომლის დროს ამქვეყნად ცხოვრება განიხილება როგორც არსებითად ცუდი, ხოლო სიკეთეს მხოლოდ მომავალ ცხოვრებაში ან რაიმე მისტიკურ სახეცვლილებაში მოელიან. 

გარკვეულ პერიოდებში ყველა ამ მიდგომას იზიარებდა ერთსა და იმავე დროს მცხოვრები სხვადასხვა ადამიანი. მაგალითისთვის განვიხილოთ XIX საუკუნის დასაწყისი. გოეთე კმაყოფილია, ბენთამი – რეფორმატორი, შელი – რევოლუციონერი, ხოლო ლეოპარდი – პესიმისტი. თუმცა ეპოქათა უმეტესობაში დიდ მწერალთა შორის გაბატონებული განწყობა არსებობდა. მაგალითად, ელისაბედის დროისა და XVIII საუკუნის ინგლისში ისინი კმაყოფილი იყვნენ არსებული მდგომარეობით; საფრანგეთში რევოლუციონერებად იქცნენ დაახლოებით 1750 წელს; ხოლო გერმანიაში ნაციონალისტები გახდნენ 1813 წლიდან.

ეკლესიის დომინირების პერიოდში (V-დან XV საუკუნის ჩათვლით) გარკვეული კონფლიქტი არსებობდა იმას, რისიც თეორიულად სწამდათ და იმას შორის, რასაც ფაქტობრივად გრძნობდნენ. თეორიულად სამყარო ცრემლის სავანე და მომავალი სამყაროსთვის უბედურებით აღსავსე მზადება იყო. მაგრამ, პრაქტიკულად, წიგნების ავტორები, რომელთაგან თითქმის ყველა სასულიერო პირს წარმოადგენდა, შეუძლებელია, სიხარულით არ აღვსებულიყვნენ ეკლესიის ძალმოსილების ხილვისას. ისინი პოულობდნენ შესაძლებლობას ისეთი მდიდრული საქმიანობისთვის, რომელიც სასარგებლოდ მიაჩნდათ. შესაბამისად, მათ მმართველი კლასის მენტალობა ჰქონდათ და არა ადამიანებისა, რომლებიც თავს გარიყულად გრძნობენ უცხო სამყაროში. ეს არის ნაწილი იმ საკვირველი დუალიზმისა, რომელიც შუა საუკუნეებს გასდევს იმ ფაქტის წყალობით, რომ, თუმცა ეკლესია მიღმური სამყაროს რწმენას ეფუძნება, ის იყო ყოველდღიური ცხოვრების ყველაზე მნიშვნელოვანი ინსტიტუტი.

ქრისტიანობის ფსიქოლოგიური მზადება მიღმური სამყაროს შესახებ სწავლებისკენ ელინისტურ პერიოდში იწყება და ქალაქ-სახელმწიფოთა დაკნინებას უკავშირდება. ბერძენი ფილოსოფოსები არისტოტელემდე, მიუხედავად იმისა, რომ გამოთქვამდნენ უკმაყოფილებას ამა თუ იმ საკითხზე, ძირითადად, არ იყვნენ კოსმიურად სასოწარკვეთილები და არც საკუთარ თავს მიიჩნევდნენ პოლიტიკურად უძლურად. შესაძლოა, დროდადრო ისინი დამარცხებული პარტიის წევრები ყოფილიყვნენ, მაგრამ ასეთ დროს მარცხი კონფლიქტის შემთხვევითობებზე იყო დამოკიდებული და არა ბრძენის გარდაუვალ უძლურებაზე. მმართველი კლასების წმინდანებად და ბრძენ ადამიანებად ქცევის პრაქტიკული გეგმა მათაც კი ჰქონდათ, ვინც პითაგორასა და პლატონის მსგავსად, ხილულ სამყაროს კიცხავდა და თავშესაფარს მისტიციზმში ეძებდა (პლატონთან ეს ზოგჯერ ხდებოდა). როდესაც პოლიტიკური ძალაუფლება მაკედონელთა ხელთ გადავიდა, ბერძენმა ფილოსოფოსებმა, ბუნებრივია, ზურგი აქციეს პოლიტიკას და საკუთარი თავი ინდივიდუალური სიქველის, ანუ ხსნის პრობლემებს მიუძღვნეს. ისინი აღარ სვამდნენ კითხვას: როგორ შეუძლიათ ადამიანებს კარგი სახელმწიფოს შექმნა? ამის ნაცვლად, შეკითხვა იყო: როგორ შეუძლია ადამიანს, იყოს ქველი ბოროტ სამყაროში, ან ბედნიერი იყოს ტანჯვით აღსავსე სამყაროში? მართალია, ცვლილება მხოლოდ ხარისხშია. ასეთ კითხვებს ადრეც სვამდნენ, გვიანი პერიოდის სტოიკოსები კი გარკვეული დროით კვლავ დაინტერესდნენ პოლიტიკით, მაგრამ არა საბერძნეთის, არამედ რომის პოლიტიკით. მიუხედავად ამისა, ცვლილება რეალური იყო. სტოიციზმის რომაული პერიოდის განმავლობაში შეზღუდული პერიოდის გარდა, მათი მსოფლმხედველობა, ვინც სერიოზულად ფიქრობდა და შეიგრძნობდა, სულ უფრო მეტად სუბიექტური და ინდივიდუალისტური ხდებოდა სანამ, ბოლოს და ბოლოს, ქრისტიანობამ არ შეიმუშავა პირადი ხსნის კონცეფცია, რამაც სული შთაბერა მისიონერულ ენთუზიაზმს და ეკლესია შექმნა. ვიდრე ეს მოხდებოდა, არ არსებობდა ინსიტუტი, რომელსაც ფილოსოფოსი მთელი გულით მიენდობოდა; შესაბამისად, არ არსებობდა გამოვლენის საშუალება ძალაუფლებისადმი მისი ლეგიტიმური სიყვარულისთვის. ამ მიზეზით, ელინისტური პერიოდის ფილოსოფოსები მეტად შეზღუდულნი იყვნენ, როგორც ადამიანური არსებები, ვიდრე ის ადამიანები, რომლებიც იმ დროს ცხოვრობდნენ, როდესაც ქალაქ-სახელმწიფოს ჯერ კიდევ შეეძლო ერთგულების ჩაგონება. ისინი ჯერ კიდევ ფიქრობენ, რადგან არ ძალუძთ, არ იფიქრონ, თუმცა მცირე იმედი თუ აქვთ, რომ მათი ნააზრევი ნაყოფს გამოიღებს პრაქტიკულ ცხოვრებაში. 

დაახლოებით იმ პერიოდში, როდესაც ალექსანდრე მაკედონელი ცხოვრობდა, ფილოსოფიის ოთხი სკოლა დაფუძნდა. ორი ყველაზე გამორჩეული სკოლა – სტოიკოსებისა და ეპიკურელების – შემდეგ თავებში იქნება განხილული, წინამდებარე თავში კი კინიკოსებსა და სკეპტიკოსებს განვიხილავთ.

ამ სკოლებიდან პირველი დასაბამს იღებს ანტისთენესგან (თუმცა სკოლის სახით ის დიოგენემ ჩამოაყალიბა), სოკრატეს მოწაფისგან, რომელიც პლატონზე დაახლოებით ოცი წლით უფროსი იყო. ანტისთენე განსაკუთრებული ფიგურა იყო და გარკვეული გაგებით ტოლსტოის მოგვაგონებს. სოკრატეს სიკვდილამდე იგი თავისი თანამოძმე-მოწაფეების არისტოკრატიულ წრეში ცხოვრობდა და არაორთოდოქსულობის არანაირ ნიშნებს არ ავლენდა. მაგრამ რაღაცამ – შესაძლოა, ეს იყო ათენის დამარცხება, სოკრატეს სიკვდილი ან ფილოფოსიური სოფიზმების ზიზღი – აიძულა ის, როდესაც ახალგაზრდა აღარ იყო, სიძულვილით მოპყრობოდა საგნებს, რომლებსაც ადრე აფასებდა. მას არაფერი სურდა, უბრალო სიქველის გარდა. იგი დაუკავშირდა მუშებს და მათ მსგავსად იმოსებოდა. ანტისთენე ღია ცის ქვეშ შეუდგა ქადაგებას იმგვარად, რომ ეს გასაგები ყოფილიყო გაუნათლებელი ადამიანებისთვის. მთელი ნატიფი ფილოსოფია მას უსარგებლოდ მიაჩნდა; რისი შემეცნებაც შესაძლებელია, შეიძლება შემეცნებულ იქნეს უბრალო ადამიანის მიერ. მას სწამდა „ბუნებასთან დაბრუნების“ და საკმაოდ განავითარა ეს შეხედულება. არ უნდა არსებულიყო ხელისუფლება, კერძო საკუთრება, ქორწინება და დამკვიდრებული რელიგია. მისმა მიმდევრებმა (ან იქნებ მანაც) გაკიცხეს მონობა. ის არ იყო ასკეტი, მაგრამ სძულდა ფუფუნება და გრძნობათა ხელოვნური სიამოვნებისკენ სწრაფვა. „მე უმალ ჭკუიდან შევიშლები, ვიდრე სიამოვნებას მივიღებ“ – ამბობდა იგი¹.

ანტისთენეს სახელს გადააჭარბა მისი მოწაფის, დიოგენეს, დიდებამ. ეს იყო „ახალგაზრდა კაცი სინოპიდან, ევქსინის პონტოზე რომ არის, რომელიც მან [ანტისთენემ] პირველი ნახვით არ მიიღო. ის იყო ფულის სახელგატეხილი გადამცვლელის შვილი, რომელიც ციხეში აღმოჩნდა მონეტების გაყალბებისთვის. ანტისთენემ ახალგაზრდა კაცს წასვლა უბრძანა, მაგრამ მას ყურადღება არ მიუქცევია; ანტისთენემ მას ჯოხით სცემა, მაგრამ ის არ განძრეულა. მას „სიბრძნე“ სურდა და ხედავდა, რომ ანტისთენეს შეეძლო მისი მიცემა. მას იგივე მიზანი ჰქონდა ცხოვრებაში, რაც მამამისს – „მონეტის გაყალბება“ – მაგრამ გაცილებით უფრო დიდი მასშტაბით. მას სურდა, ამქვეყნად არსებული ყველა „მონეტა“ გაეყალბებინა. ყველა საყოველთაოდ აღიარებული საბეჭდავი ყალბი იყო. ადამიანები მხედართმთავრებისა და მეფეების სახელით, ის, რასაც პატივისცემა, სიბრძნე, ბედნიერება და სიმდიდრე ეწოდებოდა – ეს ყველაფერი არაკეთილშობილი ლითონები იყო ყალბი წარწერით“².

დიოგენემ გადაწყვიტა, ძაღლივით ეცხოვრა და ამ მიზეზით მას ეწოდა „კინიკოსი“, რაც „ძაღლურს“ ნიშნავს. ის უარყოფდა ყველა ჩვეულებას, იქნებოდა ეს კავშირში რელიგიასთან, მანერებთან, ჩაცმასთან, საცხოვრებელთან, საკვებსა თუ თავაზიანობასთან. ამბობენ, რომ ის კასრში ცხოვრობდა, მაგრამ გილბერტ მიურეი გვარწმუნებს, რომ ეს შეცდომაა: ეს იყო უზარმაზარი ქოთანი, იმის მსგავსი, პირველყოფილ ეპოქაში დაკრძალვისთვის რომ გამოიყენებოდა³. იგი ინდოელი ფაკირივით, შემწეობის თხოვნით, ცხოვრობდა. მან განაცხადა თავისი ძმობის შესახებ, არა მხოლოდ მთელ კაცობრიობასთან, არამედ, ასევე, ცხოველებთანაც. ის იყო ადამიანი, რომლის შესახებ ამბებს ჯერ კიდევ მის ცხოვრებაში კრებდნენ. ყველასთვის ცნობილია, როგორ ესტუმრა მას ალექსანდრე და ჰკითხა, რაიმე წყალობა ხომ არ სურდა. „მზეს ნუ მიჩრდილავ!“ – უპასუხა დიოგენემ.

დიოგენეს მოძღვრება არანაირად არ წარმოადგენდა იმას, რასაც ჩვენ დღეს „ცინიკურს“ ვუწოდებთ, სწორედ რომ პირიქით. იგი მხურვალედ ისწრაფოდა „სიქველისკენ“, რომელთან შედარებით მიწიერი სიკეთენი მისთვის ღირებული არ იყო. სიქველესა და მორალურ თავისუფლებას ის სურვილებისგან გათავისუფლებაში ხედავდა: გულგრილი იყავი სიკეთეებისადმი, რომლებიც ბედისწერას მოაქვს, და შენ გათავისუფლდები შიშისგან. ამ მიმართებით მისი მოძღვრება, როგორც შემდეგში ვიხილავთ, განვითარებულ იქნა სტოიკოსების მიერ, მაგრამ ეს უკანასკნელნი არ გაჰყვნენ მას ცივილიზაციის სიამეთა უარყოფაში. იგი მიიჩნევდა, რომ პრომეთე სამართლიანად დაისაჯა იმისთვის, რომ ადამიანებს მოუტანა ხელოვნება, რამაც თანამედროვე ცხოვრების სირთულე და ხელოვნურობა გამოიწვია. ამაში ის დაოსისტებს, რუსოსა და ტოლსტოის ჰგავს, თუმცა მათზე მეტად თანმიმდევრულია. 

მისი მოძღვრება, თუმცა კი თვითონ ის არისტოტელეს თანამედროვე იყო, ხასიათით ელინისტურ ეპოქას ეკუთვნის. არისტოტელე უკანასკნელი ბერძენი ფილოსოფოსია, რომელიც სამყაროს მხიარულად უმზერს. მის შემდეგ ამა თუ იმ ფორმით ყველა განდგომას ქადაგებდა. სამყარო არ არის კარგი; მოდით, ვისწავლოთ მისგან დამოუკიდებლობა. გარეგანი სიკეთეები არასაიმედოა; ისინი ბედისწერის საჩუქარია და არა ჯილდო ჩვენი ძალისხმევისთვის. მხოლოდ სუბიექტური სიკეთენი – სიქველე ან კმაყოფილება განდგომის გზით – არის სანდო და, შესაბამისად, მხოლოდ მათ უნდა აფასებდეს ბრძენი ადამიანი. დიოგენე პიროვნულად ენერგიით სავსე ადამიანი იყო, მაგრამ მისი მოძღვრება, ელინისტურ ეპოქაში წამოყენებული ყველა მოძღვრების მსგავსად, მიმართავდა დაქანცულ ადამიანს, რომელშიც იმედგაცრუებამ ბუნებრივი ხალისი გაანადგურა. ეს ცალსახად არ იყო მოძღვრება, მოწოდებული ხელოვნების, მეცნიერების ან სახელმწიფოს მართვის საქმის, ან რაიმე სასარგებლო აქტივობის განვითარებისკენ, გარდა პროტესტისა მძლავრი ბოროტების წინააღმდეგ.

საინტერესოა იმის აღნიშვნა, თუ რად იქცა კინიკოსთა მოძღვრება პოპულარობის მიღწევის შემდეგ. ძვ.წ. III საუკუნის დასაწყისში კინიკოსები მოდაში იყვნენ, განსაკუთრებით, ალექსანდრიაში. ისინი აქვეყნებდნენ მცირე ზომის ქადაგებებს, რომლებშიც აღნიშნული იყო, თუ რამდენად იოლი გახლდათ თავის გატანა მატერიალური საკუთრების გარეშე, რაოდენ ბედნიერი შეიძლებოდა ყოფილიყო ადამიანი მარტივი საკვებით, როგორ შეიძლებოდა სითბოს შენარჩუნება ზამთარში ძვირფასი სამოსის გარეშე (რაც სიმართლეს შეესაბამებოდა ეგვიპტეში!), რამდენად უგუნურებაა სამშობლოს სიყვარული ან გლოვა შვილის ან მეგობრის დაკარგვის გამო. „რადგან ჩემი შვილი ან ჩემი ცოლი მკვდარია, – ამბობს ტელესი, კინიკოსთა ერთ-ერთი პოპულარიზატორი, – მეძლევა მიზეზი, უარი ვთქვა საკუთარ თავზე (მე ხომ ჯერ კიდევ ცოცხალი ვარ) და უარი ვთქვა საკუთარი ქონების პატრონობაზე?“⁴ აქ უკვე რთულია რაიმე სიმპათიის განცდა მარტივი ცხოვრებისადმი, რომელიც მეტისმეტად მარტივად იქცა. საინტერესოა, ვის მოსწონდა ასეთი ქადაგებები: მდიდრებს, რომლებსაც სურდათ ეფიქრათ, რომ ღარიბთა სატანჯველი გამონაგონია? თუ გაღატაკებულ ადამიანებს, რომლებსაც წარმატებული საქმოსნის სიძულვილი სურდათ? ან, იქნებ, მლიქვნელებს, რომლებიც საკუთარ თავს არწმუნებდნენ, რომ ქველმოქმედება, რომლითაც სარგებლობდნენ, უმნიშვნელო იყო? ტელესი მიმართავს მდიდარ კაცს: „შენ გასცემ ნებაყოფლობით და მე ვიღებ გაბედულად, ჩემი მხრიდან მლიქვნელობის, თავის დამცირებისა და წუწუნის გარეშე“⁵. ერთობ მოსახერხებელი მოძღვრებაა. პოპულარული კინიზმი ასწავლიდა მიწიერ სიამეთა არა უარყოფას, არამედ გარკვეულ გულგრილობას მათდამი. მსესხებლის შემთხვევაში ამას შესაძლოა მიეღო გამსესხებლისთვის ვალდებულების მინიმიზების ფორმა. ნათელია, როგორ მიიღო სიტყვამ „კინიკოსი“ მისი ყოველდღიური მნიშვნელობა.

ის, რაც საუკეთესო იყო კინიკოსთა მოძღვრებაში, გადავიდა სტოიციზმში, რომელიც გაცილებით უფრო სრულყოფილი და დასრულებული ფილოსოფიური მოძღვრებაა.

სკეპტიციზმი, როგორც სასკოლო მოძღვრება, პირველად პირონის მიერ გამოცხადდა, რომელიც ალექსანდრეს ჯარში მსახურობდა და მას ინდოეთამდე გაჰყვა. როგორც ჩანს, ამან დააკმაყოფილა მოგაზურობის მისი სურვილი და ცხოვრების დარჩენილი ნაწილი პირონმა მშობლიურ ქალაქ ელიდაში გაატარა, სადაც ძვ.წ. 275 წელს გარდაიცვალა. მისი მოძღვრება ახალს ბევრს არ შეიცავს, ძველი ეჭვების გარკვეული სისტემატიზებისა და ფორმულირების გარდა. სკეპტიციზმი გრძნობებთან მიმართებით ბერძენ ფილოსოფოსებს ადრეული პერიოდიდან უქმნიდა პრობლემებს. გამონაკლისს ისინი წარმოადგენდნენ, ვინც, პარმენიდეს ან პლატონის მსგავსად, უარყოფდა აღქმის შემეცნებით ღირებულებას და ამ უარყოფას ინტელექტუალური დოგმატიზმისთვის შესაძლებლობად აქცევდა. გრძნობად აღქმათა ორაზროვნებამ და ცხადმა წინააღმდეგობამ სოფისტები, განსაკუთრებით, პროტაგორა და გორგია, მიიყვანა სუბიექტივიზმამდე, რომელიც ჰიუმის სუბიექტივიზმის მსგავსია. პირონმა, როგორც ჩანს (რომელიც საკმაოდ ბრძნულად მოიქცა, რომ არცერთი წიგნი არ დაწერა), სკეპტიციზმს გრძნობების მიმართ დაუმატა მორალური და ლოგიკური სკეპტიციზმი. ამბობენ, თითქოს იგი ამტკიცებდა, რომ შეუძლებელია არსებობდეს გონივრული საფუძველი, უპირატესობა მივანიჭოთ ქმედებათა ერთ სახეს მეორესთან შედარებით. პრაქტიკულად, ეს ნიშნავდა, რომ ადამიანი ემორჩილებოდა იმ ქვეყნის წეს-ჩვეულებებს, რომელშიც იგი ცხოვრობდა. ამ მოძღვრების თანამედროვე მიმდევარი კვირაობით ეკლესიაში წავა და ყველა წესის მიხედვით მოიდრეკს მუხლს, მაგრამ ყოველგვარი რელიგიური რწმენის გარეშე, რომელმაც უნდა შთააგონოს ეს მოქმედება. ანტიკურობის სკეპტიკოსები მთელ წარმართულ რიტუალს ასრულებდნენ და დროდადრო მღვდელმსახურებიც კი იყვნენ. სკეპტიციზმი არწმუნებდა მათ, რომ ასეთი ქცევის სიმცდარის დამტკიცება შეუძლებელი გახლდათ, ხოლო საღი აზრი (რომელმაც მათ ფილოსოფიაზე მეტხანს იარსება) არწმუნებდა, რომ ეს მოსახერხებელი იყო. 

ბუნებრივია, რომ სკეპტიციზმი მრავალი არაფილოსოფიურად განწყობილი გონებისთვის იყო მომხიბვლელი. ადამიანებმა შენიშნეს განსხვავება სკოლათა შორის, ისევე, როგორც მათი კამათის სიმწვავე და მივიდნენ აზრთან, რომ ყველა აცხადებდა პრეტენზიას ცოდნაზე, რომელიც სინამდვილეში მიუღწეველი გახლდათ. სკეპტიციზმი ზარმაცთა ნუგეში იყო, რადგან ის უჩვენებდა, რომ უცოდინარი ადამიანი იმდენადვე ბრძენი იყო, რამდენადაც სახელის მქონე მეცნიერი. იმ ადამიანებს, რომლებსაც, ხასიათიდან გამომდინარე, გამოცხადება სჭირდებოდათ, შესაძლოა, ეს მოძღვრება არადამაკმაყოფილებლად მოსჩვენებოდათ, მაგრამ ელინისტური პერიოდის ყველა მოძღვრების მსგავსად, სკეპტიციზმი საკუთარ თავს წარმოაჩენდა როგორც ანტიდოტს ყოველგვარი მწუხარების საწინააღმდეგოდ. რატომ უნდა წუხდე მომავლის გამო? ის ხომ სრულიად განუსაზღვრელია. შეგიძლია აწმყოთი დატკბე. „ის, რაც მერე იქნება, გაურკვეველია“. ამ მიზეზების გამო სკეპტიციზმი საკმაო წარმატებით სარგებლობდა მასებში.

უნდა აღინიშნოს, რომ სკეპტიციზმი, როგორც ფილოსოფია, არა მხოლოდ დაეჭვებაა, არამედ ის, რასაც შეიძლება დოგმატური დაეჭვება ეწოდოს. მეცნიერი ამბობს: „მე ვფიქრობ, რომ ეს ასე და ასეა, მაგრამ არ ვარ დარწმუნებული“. ინტელექტუალური ცნობისმოყვარეობით აღძრული ადამიანი ამბობს: „მე არ ვიცი, როგორ არის ეს, მაგრამ იმედი მაქვს, გავარკვევ“. სკეპტიკოსი ფილოსოფოსი ამბობს: „არავინ იცის და ვერავინ ვერასოდეს გაიგებს“. სწორედ დოგმატიზმის ეს ელემენტი სძენს სისტემას მოწყვლადობას. რასაკვირველია, სკეპტიკოსები უარყოფენ, თითქოს დოგმატური შემეცნების შეუძლებლობას ამტკიცებდნენ, მაგრამ ასეთი უარყოფა არცთუ დამაჯერებელია.

მიუხედავად ამისა, პირონის მოწაფე ტიმონმა რამდენიმე ინტელექტუალური არგუმენტი წამოაყენა, რომლებზეც პასუხის გაცემა, ბერძნული ლოგიკის თვალსაზრისით, ერთობ რთული გახლდათ. ბერძნების მიერ აღიარებული ერთადერთი ლოგიკური ფორმა იყო დედუქცია, ხოლო დედუქცია, ისევე, როგორც ევკლიდესთან, უნდა იწყებოდეს ძირითადი პრინციპებიდან, რომლებიც თვითცხადად მიიჩნევა. ტიმონი უარყოფდა ასეთი პრინციპების პოვნის შესაძლებლობას. შესაბამისად, ყველაფერი უნდა დამტკიცდეს სხვა რამის საშუალებით და ყველა არგუმენტი იქნება ან მანკიერ წრეში მოქცეული, ან იქნება უსასრულო ჯაჭვი საწყისის გარეშე. რაიმეს დამტკიცება ვერცერთ შემთხვევაში ვერ მოხდება. ეს არგუმენტი, როგორც ვხედავთ, საფუძველშივე არყევს არისტოტელეს ფილოსოფიას, რომელსაც შუა საუკუნეებში გაბატონებული მდგომარეობა ეკავა.

სკეპტიციზმის ზოგიერთი ფორმა, რომელსაც დღესდღეობით პროპაგანდას უწევენ ადამიანები, რომლებიც სრულებით არ წარმოადგენენ სკეპტიკოსებს, ანტიკურობის სკეპტიკოსებს აზრადაც არ მოსვლიათ. მათ ეჭვი არ შეჰქონდათ მოვლენის არსებობაში და არც იმ დებულებებს აყენებდნენ კითხვის ქვეშ, რომლებიც, მათი აზრით, მხოლოდ იმას გამოხატავდა, რაც ჩვენ უშუალოდ ვიცით მოვლენასთან დაკავშირებით. ტიმონის შრომათა უმეტესობა დაკარგულია, მაგრამ ორი შემორჩენილი ფრაგმენტი ახდენს ამ თვალსაზრისის ილუსტრირებას. ერთში ნათქვამია, რომ „მოვლენა ყოველთვის ჭეშმარიტია“, მეორეში – „იმის მტკიცებაზე, რომ თაფლი ტკბილია, უარს ვამბობ; იმას, რომ იგი ტკბილად წარმოდგება, სავსებით ვუშვებ“⁶. თანამედროვე სკეპტიკოსი იმაზე მიანიშნებდა, რომ მოვლენა უბრალოდ ხდება და ის არც ჭეშმარიტია და არც მცდარი. ჭეშმარიტი ან მცდარი უნდა იყოს მტკიცება და არცერთი მტკიცება არ არის იმდენად მჭიდროდ დაკავშირებული მოვლენასთან, რომ საკუთარ თავში სიმცდარის შესაძლებლობას არ შეიცავდეს. ამავე მიზეზით ის იტყოდა, რომ მტკიცება „თაფლი წარმოდგება როგორც ტკბილი“ მხოლოდ სავარაუდოა, მაგრამ არა აბსოლუტურად უეჭველი.

ზოგიერთი მიმართებით ტიმონის დოქტრინა ძალიან ჩამოჰგავს ჰიუმის მოძღვრებას, რომელიც ამტკიცებდა, რომ რაღაც, რაც არასოდეს ყოფილა დაკვირვებადი, მაგალითად, ატომები, ვერ იქნება დასკვნის საფუძველზე დამტკიცებული, მაგრამ, როდესაც ორი მოვლენა დაკვირვებადია, მაშინ შეიძლება, ერთიდან მეორის შესახებ დავასკვნათ. 

თავისი ხანგრძლივი ცხოვრების უკანასკნელი წლების განმავლობაში ტიმონი ათენში ცხოვრობდა, სადაც ძვ.წ. 235 წელს გარდაიცვალა. მის სიკვდილთან ერთად პირონის სკოლა, როგორც სკოლა, დასრულდა, მაგრამ მისი მოძღვრებები, ოდნავ სახეცვლილი ფორმით, განვითარებულ იქნა, რაოდენ უცნაურადაც არ უნდა მოჩანდეს, აკადემიის მიერ, რომელიც პლატონის ტრადიციას განაგრძობდა.

ადამიანი, რომელმაც ეს განსაცვიფრებელი ფილოსოფიური რევოლუცია განახორციელა, იყო არკესილაოსი, ტიმონის თანამედროვე, რომელიც ღრმად მოხუცი გარდაიცვალა ძვ.წ. 240 წელს. ადამიანთა უმრავლესობამ პლატონისგან შეითვისა ზეგრძნობადი ინტელექტუალური სამყაროსა და მოკვდავ სხეულთან შედარებით უკვდავი სულის უპირატესობის რწმენა. მაგრამ პლატონი მრავალმხრივი მოაზროვნე იყო და ზოგი მიმართებით შესაძლოა განხილულ იქნეს, როგორც სკეპტიციზმის მასწავლებელი. პლატონისეული სოკრატე ამტკიცებს, რომ არაფერი იცის; ბუნებრივია, ჩვენ ამას ირონიად აღვიქვამთ, თუმცა შეგვიძლია სერიოზულადაც განვიხილოთ. დიალოგთა უმეტესობა რაიმე პოზიტიურ დასკვნამდე არ მიდის და მიზნად მკითხველის ეჭვებში დატოვებას ისახავს. ზოგს, მაგალითად, „პარმენიდეს“ მეორე ნახევარს, თითქოს სხვა დანიშნულება არ აქვს, გარდა იმის დემონსტრირებისა, რომ ნებისმიერი საკითხის ნებისმიერი მხარე შეიძლება თანაბარი დამაჯერებლობით იქნეს დამტკიცებული. პლატონისეული დიალექტიკა შეიძლება განვიხილოთ როგორც მიზანი და არა როგორც საშუალება, ხოლო თუ ასე განვიხილავთ, ის საუცხოოდ გამოდგება სკეპტიციზმის დასაცავად. როგორც ჩანს, ეს იყო გზა, რომლითაც არკესილაოსი განმარტავდა იმ ადამიანის მოძღვრებას, რომლის მიმდევრადაც კვლავ თვლიდა საკუთარ თავს. მან თავი მოჰკვეთა პლატონს, მაგრამ, ნებისმიერ შემთხვევაში, დარჩენილი სხეული ნამდვილი იყო.

მეთოდი, რომლითაც არკესილაოსი თავის მოძღვრებას ასწავლიდა, საქებარი იქნებოდა, თუკი ის ახალგაზრდა ადამიანები, რომლებიც მისგან სწავლობდნენ, ამ მეთოდით თავიდან აიცილებდნენ მისგან პარალიზებას. იგი არანაირ თეზისს არ ამტკიცებდა, მაგრამ უკუაგდებდა ყველა თეზისს, რომელიც მოწაფის მიერ იყო წამოწეული. ზოგჯერ ის თვითონ წამოაყენებდა ორ დაპირისპირებულ მტკიცებას და უჩვენებდა, როგორ იყო შესაძლებელი კამათი ორივეს სასარგებლოდ. მოწაფეს, რომელსაც საკმარისი ენერგია გააჩნდა ამბოხებისთვის, შეეძლო შეესწავლა სიმარჯვე და თავიდან მცდარი დასკვნების არიდება. ფაქტობრივად, როგორც ჩანს, ვერავინ ისწავლა სხვა რამ, მოხერხებულობისა და ჭეშმარიტებისადმი გულგრილობის გარდა. არკესილაოსის გავლენა იმდენად დიდი იყო, რომ აკადემია სკეპტიციზმის სულისკვეთებას ორი საუკუნის განმავლობაში ინარჩუნებდა.

სკეპტიციზმის შუა პერიოდში ერთი სახალისო რამ მოხდა. კარნეადესი, არკესილაოსის ღირსეული მემკვიდრე და აკადემიის ხელმძღვანელი, იმ სამ ფილოსოფოსს შორის იყო, რომლებიც ათენმა დიპლომატიური მისიით წარგზავნა რომში ძვ.წ. 156 წელს. მან ვერ გამოძებნა მიზეზი, თუ რატომ უნდა შეეშალა ხელი დიპლომატიურ ღირსებას იღბლიანი შესაძლებლობისთვის და გამოაცხადა, რომ ლექციათა კურსს წაიკითხავდა რომში. ახალგაზრდები, რომლებიც იმ დროს ბერძნული მანერების მიბაძვასა და ბერძნული კულტურის დაუფლებას ცდილობდნენ, მის მოსასმენად შეგროვდნენ. პირველ ლექციაზე გადმოცემული იყო პლატონისა და არისტოტელეს შეხედულებები სამართლიანობის შესახებ და ერთობ ჭკუის დამრიგებლური გახლდათ. თუმცა მისი მეორე ლექცია ეძღვნებოდა იმ ყველაფრის უარყოფას, რაც პირველ ლექციაზე ითქვა, არა საპირისპირო დასკვნების მიღების საზრისით, არამედ უბრალოდ იმის საჩვენებლად, რომ ყოველი დასკვნის უარყოფა შეიძლება. პლატონის სოკრატე ამტკიცებდა, რომ უსამართლობის მიყენება უფრო დიდი ბოროტება მისთვის არის, ვინც ამას სჩადის, ვიდრე მისთვის, ვინც ამ უსამართლობას განიცდის. თავის მეორე ლექციაზე კარნეადესი ამ მტკიცებას უპატივცემულოდ მიუდგა. დიდმა სახელმწიფოებმა, აღნიშნა მან, სიდიადეს მიაღწია შედარებით სუსტი მეზობლების მიმართ აგრესიის გზით; რომში ამის უარყოფა არ გამოდიოდა. გემის დაღუპვისას შეგიძლიათ თავი გადაირჩინოთ თქვენზე სუსტის ხარჯზე, და სულელი იქნებით, თუ ასე არ მოიქცევით. როგორც ჩანს, ის ფიქრობს, რომ მაქსიმა „ჯერ ქალები და ბავშვები“ პირად გადარჩენას ვერ უზრუნველყოფს. რას გააკეთებდით, თუ გამარჯვებული მტრისგან გაქცეული და ცხენდაკარგული, დაჭრილ მეგობარს შევხდებოდით ცხენზე ამხედრებულს? თუ საღად აზროვნებთ, ჩამოაგდებდით მას და ცხენს დაისაკუთრებდით, რასაც არ უნდა გკარნახობდეთ ამ დროს სამართლიანობა. მთელი ეს არცთუ ჭკუის დამრიგებლური არგუმენტაცია გაოცებას იწვევს პლატონის ნომინალური მიმდევრისგან, თუმცა, როგორც ჩანს, მოსაწონი იყო თანამედროვე განწყობის მქონე რომაელი ახალგაზრდებისთვის.

იყო იქ ერთი ადამიანი, რომელსაც ეს არ მოსწონდა და ეს იყო კატონ უფროსი, რომელიც წარმოადგენდა სასტიკ, უდრეკ, უგუნურ და უხეშ მორალურ კოდექსს, რომლის საშუალებით რომმა კართაგენი დაამარცხა. ახალგაზრდობიდან ხანდაზმულ ასაკამდე ის უბრალოდ ცხოვრობდა, დგებოდა ადრე, დაკავებული იყო მძიმე ფიზიკური შრომით, იკვებებოდა მხოლოდ უხეში საკვებით და არასოდეს ჩაუცვამს რაიმე, რაც ას პენსზე მეტი ღირდა. სახელმწიფოსთან მიმართებით ის ზედმიწევნით პატიოსანი იყო და თავს არიდებდა ქრთამსა და ძარცვას. სხვა რომაელთაგან ის იმავე ღირსებებს მოითხოვდა, რომლებიც თავად გააჩნდა და ამტკიცებდა, რომ მანკიერებათა ბრალდება და დევნა იყო საუკეთესო რამ, რისი გაკეთებაც პატიოსან ადამიანს შეეძლო. რამდენადაც მას ეს შეეძლო, იგი ზნე-ჩვეულებათა ძველი რომაული სიმკაცრის მიმდევარი იყო: 

„კატონმა სენატიდან გააძევა აგრეთვე საკონსულოდ გამზადებული მანილიუსი იმიტომ, რომ მან დღისით-მზისით, თავისი ქალიშვილის თვალწინ, ცოლი გადაკოცნა. თვითონ კატონი, მისივე სიტყვით, ცოლს არასოდეს არ აძლევდა უფლებას მას შემოჰხვეოდა, გარდა დიდი ჭექა-ქუხილის ჟამისა“⁷.

როდესაც ხელისუფლებაში იყო, მან ბოლო მოუღო ფუფუნებასა და ნადიმებს; ცოლი აიძულა, ძუძუ ეწოვებინა არა მხოლოდ საკუთარი, არამედ მონების შვილებისთვისაც, რათა მათ, იმავე რძით გამოკვებილებს, მისი შვილები ჰყვარებოდათ. როდესაც მონები მოხუცებულობის გამო ვეღარ მუშაობდნენ, კატონი მათ დაუნდობლად ყიდდა. იჟინებდა, რომ მონებისთვის ორი რამ იყო განკუთვნილი: ძილი და მუშაობა. მონებს ერთმანეთთან ჩხუბისკენ აქეზებდა, რადგან „არ შეეძლო იმის დათმენა, რომ ისინი მეგობრები ყოფილიყვნენ“. თუ მონა სერიოზულ შეცდომას უშვებდა, ის თავის სხვა მონებს მოუწოდებდა, დამნაშავისთვის სასიკვდილო განაჩენი გამოეტანათ. განაჩენს შემდეგ ის საკუთარი ხელით აღასრულებდა ცოცხლად დარჩენილთა თანდასწრებით.

კატონსა და კარნეადესს შორის სრული კონტრასტია: ერთი იყო სასტიკი იმ მორალის გამო, რომელიც მეტისმეტად მკაცრი და ტრადიციული იყო, ხოლო მეორე იყო სულმდაბალი იმ მორალის გამო, რომელიც მეტისმეტად უსიცოცხლო და დაავადებული იყო ელინისტური სამყაროს სოციალური რღვევით.

„კატონი იმთავითვე წყრომით ეკიდებოდა რომში შემოჭრილ მისწრაფებას განყენებული და ჭვრეტითი აზროვნებისკენ; შიშობდა, ახალგაზრდებს მისკენ არ მიედრიკათ თავისი პატივმოყვარული ზრახვანი და მჭევრმეტყველების ღირსება ჩვეულებრივ საქმეებსა და სამხედრო სამსახურზე მაღლა არ დაეყენებინათ [...] მერმე სენატში გამოვიდა და გაკიცხა თავკაცობა იმის გამო, რომ ქალაქში ხანგრძლივად და უსაქმოდ ზის ისეთ პირთაგან შემდგარი ელჩობა, რომელთაც ძალუძთ დაარწმუნონ ყველანი ყველაფერში, რაშიც მოისურვენენ. „საჭიროა, – განაცხადა კატონმა, – სასწრაფოდ განვსაჯოთ ელჩების თხოვნა და მივიღოთ სათანადო გადაწყვეტილება, რათა ესენი თავიანთ სკოლებში დაბრუნდნენ და ელინთა შვილებთან გამართონ მსჯელობა, ხოლო რომაელმა ახალგაზრდებმა უწინდებურად „კანონთა ხმასა და ხელისუფალთ უსმინონ“⁸.

ათენელები, კატონის თვალსაზრისით, უფრო დაბალი ჯიშისანი იყვნენ, რომლებსაც კანონი არ გააჩნდათ. არ ჰქონდა მნიშვნელობა, მათ დეგრადირება ინტელექტუალთა ზედაპირული სოფისტიკის გამოისობით განიცადეს თუ არა, მაგრამ რომის ახალგაზრდობა, კატონის აზრით, უნდა დარჩენილიყო პურიტანული, იმპერიალისტური, დაუნდობელი და უგუნური. თუმცა მან ეს ვერ მოახერხა. უფრო გვიანი პერიოდის რომაელებმა, მართალია, მისი მრავალი მანკიერება შეინარჩუნეს, მაგრამ კარნეადესის ნაკლოვანებებიც შეითვისეს. 

კარნეადესის შემდეგ (დაახლოებით ძვ.წ. 180-110 წწ.) აკადემიის ხელმძღვანელი იყო წარმოშობით კართაგენელი, სახელად ჰასდრუბალი, მაგრამ რომელიც ბერძნებთან ურთიერთობებში ამჯობინებდა, რომ კლიტომაქედ წოდებულიყო. კარნეადესისგან განსხვავებით, რომელიც ლექციების კითხვით შემოიფარგლა, კლიტომაქემ ოთხასზე მეტი წიგნი დაწერა, ზოგი მათგანი – ფინიკიურ ენაზე. მისი პრინციპები ისეთივე იყო, როგორც კარნეადესის და ზოგიერთი მიმართებით, ერთობ სასარგებლო. ეს ორი სკეპტიკოსი ღვთაების, მაგიისა და ასტროლოგიის რწმენის წინააღმდეგ ამხედრდა, რაც თანდათან სულ უფრო მეტად ვრცელდებოდა. გარდა ამისა, მათ შეიმუშავეს კონსტრუქციული დოქტრინა, რომელიც ალბათობათა ხარისხს უკავშირდებოდა. მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენი თავდაჯერებულობის გრძნობა ვერასოდეს იქნება გამართლებული, ზოგი რამ მეტად ჭეშმარიტად გვეჩვენება, ვიდრე სხვა. ალბათობა უნდა იყოს ჩვენი მეგზური პრაქტიკაში, რადგან გონივრულია მოქმედება შესაძლო ჰიპოთეზათაგან ყველაზე სავარაუდოს საფუძველზე. ეს ის თვალსაზრისია, რომელსაც თანამედროვე ფილოსოფოსთა უმრავლესობა დაეთანხმებოდა. სამწუხაროდ, წიგნები, რომლებშიც ეს მოძღვრებაა ჩამოყალიბებული, დაკარგულია, ხოლო შემორჩენილი მინიშნებების მიხედვით მისი აღდგენა რთული საქმეა.

კლიტომაქეს შემდეგ აკადემია დაშორდა სკეპტიკურ სულისკვეთებას და ანტიოქეს დროიდან მოყოლებული (გარდაიცვალა ძვ.წ. 69 წელს) მისი მოძღვრებები საუკუნეების განმავლობაში თითქმის განურჩეველი იყო სტოიკოსთა მოძღვრებებისგან. 

მიუხედავად ამისა, სკეპტიციზმი არსად გამქრალა. ის ააღორძინა კრეტელმა ენესიდემოსმა, რომელიც კნოსოსიდან იყო, სადაც, რამდენადაც ჩვენთვის არის ცნობილი,  ორი ათასი წლით ადრე, შესაძლოა არსებულიყვნენ სკეპტიკოსები, რომლებიც გარყვნილ კარისკაცებს „ცხოველთა ქალბატონის“⁹ ღვთიურობაში ეჭვის შეტანით ართობდნენ. ენესიდემოსის ცხოვრების წლები უცნობია. მან უკუაგდო კარნეადესის მიერ შემოთავაზებული ალბათობის დოქტრინა და სკეპტიციზმის ყველაზე ადრეულ ფორმებს დაუბრუნდა. მას დიდი გავლენა ჰქონდა. მისი მიმდევრები იყვნენ პოეტი ლუკიანე ახ.წ. II საუკუნეში და, ასევე, ოდნავ მოგვიანებით, სექსტუს ემპირიკუსი, ანტიკურობის ერთადერთი სკეპტიკოსი ფილოსოფოსი, რომლის შრომები შემორჩენილია. მაგალითად, არსებობს მცირე ტრაქტატი „არგუმენტები ღმერთის რწმენის საწინააღმდეგოდ“, თარგმნილი ედუარდ ბევანის მიერ (იხ. „ბერძენთა გვიანი პერიოდის რელიგია“, გვ. 52-56), რომლის შესახებ ავტორი ამბობს, რომ, სავარაუდოდ, ეს ტრაქტატი სექსტუს ემპირიკუსის მიერ აღებულია კარნეადესგან, როგორც ამას კლიტომაქე გვამცნობს.

ტრაქტატი იმის განმარტებით იწყება, რომ ქცევაში სკეპტიკოსები ორთოდოქსულები არიან: „ჩვენ, სკეპტიკოსები, პრაქტიკაში მივყვებით სამყაროს გზას, მაგრამ მის შესახებ არანაირ შეხედულებას არ ვემხრობით. ჩვენ ვამბობთ, რომ ღმერთები არსებობენ და თაყვანს ვცემთ მათ და მივაწერთ ბედისწერის განსაზღვრის უნარს, მაგრამ ამის თქმისას ჩვენ არანაირ რწმენას არ გამოვხატავთ და თავიდან ვირიდებთ დოგმატიკოსთა განუსჯელობას“.

შემდეგ იგი ამტკიცებს, რომ ადამიანებს განსხვავებული შეხედულებები აქვთ ღმერთის ბუნებასთან მიმართებით. მაგალითად, ზოგს მიაჩნია, რომ ის სხეულებრივია, სხვების აზრით კი, უსხეულოა. რადგან ჩვენ არ გვაქვს მასთან დამოკიდებულების გამოცდილება, მისი ატრიბუტების ცოდნა ჩვენთვის შეუძლებელია. ღმერთის არსებობა თვითცხადი არ არის და, შესაბამისად, მტკიცებულებას საჭიროებს. არის ერთგვარად ბუნდოვანი არგუმენტი იმის საჩვენებლად, რომ ასეთი მტკიცებულება შეუძლებელია. შემდეგ ის ბოროტების პრობლემას განიხილავს და ასე ასრულებს:

„ისინი, ვინც დაბეჯითებით ამტკიცებენ, რომ ღმერთი არსებობს, არაღვთისმოსაობას ვერ აირიდებენ თავიდან. რადგან, თუ ისინი იტყვიან, რომ ღმერთია ყოველივეს გამგებელი, ისინი მას ბოროტების შემოქმედადაც აქცევენ; მაგრამ, მეორე მხრივ, თუ იტყვიან, რომ ის მხოლოდ ზოგ რამეს განკარგავს, იძულებულნი იქნებიან, ღმერთი არაკეთილმოსურნედ ან უძლურად აქციონ, ეს კი აშკარა არაღვთისმოსაობაა“.

მიუხედავად იმისა, რომ სკეპტიციზმი ინარჩუნებდა გავლენას განათლებულ ადამიანებზე თითქმის ახ.წ. III საუკუნემდე, ის უკვე აღარ შეესაბამებოდა ეპოქის ხასიათს, რომელიც სულ უფრო მეტად იხრებოდა დოგმატური რელიგიებისა და პიროვნული ხსნის დოქტრინებისკენ. სკეპტიციზმს საკმაო ძალა გააჩნდა, რომ განათლებულ ადამიანში უკმაყოფილება გამოეწვია სახელმწიფო რელიგიებით, მაგრამ მათ სანაცვლოდ ვერაფერს სთავაზობდა პოზიტიურს, თუნდაც წმინდად ინტელექტუალურ სფეროში. აღორძინებიდან დაწყებული თეორიული სკეპტიციზმი მის მრავალ მქადაგებელში ჩანაცვლდა ენთუზიაზმის შემცველი რწმენით მეცნიერებაში, მაგრამ ანტიკურ ხანაში ასეთ ჩანაცვლებას ადგილი არ ჰქონია. ანტიკურმა სამყარომ პასუხი არ გასცა სკეპტიკოსთა არგუმენტებს და ზურგი აქცია მათ. ოლიმპოს ღმერთები დისკრედიტებულნი იყვნენ, გზა გაიხსნა აღმოსავლური რელიგიების შემოჭრისთვის, რომლებიც ცრუმორწმუნეთა კეთილგანწყობის მოსაპოვებლად ერთმანეთს თვით ქრისტიანობის ტრიუმფამდე ებრძოდნენ.

შენიშვნები:

1. იხ. Benn, ტ. 2, გვ. 4-5; Murray, Five Stages, გვ. 113-114.

2. იხ. Murray, Five Stages, გვ. 117.

3. იქვე, გვ. 119.

4. The Hellenistic Age (Cambridge, 1923), გვ. 84 ff.

5. იქვე, გვ. 86.

6. იხ. Edwyn Bevan, Stoics and Sceptics, გვ. 126.

7. იხ. პლუტარქე, „ბიოგრაფიები“, II ნაწილი, „მარკუს კატონი“. თარგმნა აკაკი ურუშაძემ. თბილსისი უნივერსიტეტის გამომცემლობა, 1987, გვ. 320-321 – მთ. შენიშვნა.

8. იქვე, გვ 327-328.

9. იგულისხმება არტემიდა – მთ. შენიშვნა.